Ivana Đukić: Dokumentarna fikcija Iva Andrića i fiktivna dokumentarnost Danila Kiša i Borislava Pekića

Fakultet za crnogorski jezik i književnost

Dokumentarna fikcija Iva Andrića i fiktivna dokumentarnost Danila Kiša i Borislava Pekića

Piše: Ivana Đukić

U nastojanjima da što više osvijetlimo prikaze ova tri, vrlo specifična u svom izražavanjavanju, autora – krenućemo od izjave Iva Andrića prilikom dodjele Nobelove nagrade: ,,…U pričama, usmenim i pismenim, sadržana je prava istorija čovečanstva…” Ovu misao Anrić produbljuje u ,,Razgovoru s Gojom”: ,,U ovom svetu, koji je carstvo materijalnih zakona i animalnog života, bez smisla i cilja… treba osluškivati legende, te tragove kolektivnog ljudskog nastojanja kroz stoleća, i iz njih odgonetati, koliko se može, smisao naše sudbine. U naslagama legendi ponavlja se oblik onog zrnca istine, koji je prava istorija čovečanstva sa svojim skrivenim smislom”. Zanimljivo je da ,,historie” na francuskom – u bukvalnom smislu znači: priča. Posebno ćemo se osvrnuti na djelove ovih rečenica ,,…treba osluškivati legende” i ,,…te tragove kolektivnog ljudskog nastojanja kroz stoleća…” – jer ćemo u njima naći one skrivene tragove, koje Andrić tako vješto ostavlja, bilo da se izražava kroz meditativnu prozu – bilo kroz poeziju, bilo kroz dokumentarnu fikciju, na koju ćemo ovdje staviti akcenat.

Naime, u obilju konkretnih podataka, prikupljanih po arhivima (što je zajednička crta sva tri autora, toliko da je Kiš naglašavao u kasnijim periodima da isključivo tu ,,literaturu” i proučava), Andrić nalazi toliko svrsishodnije da govori kroz prozno djelo, koje podsjeća na imaginaciju, iz prostog razloga što će mu tako bolje pristupiti pri obradi i možda više reći u ponudi čitaocima – nego suvoparnu informacija. Imajući u vidu da se djelo ,,Na Drini ćuprija” – trebalo najprije zvati ,,Višegradska hronika” – oslonićemo se na momenat – da je prelomna tačka, kada je ovaj roman (pisan za vrijeme drugog svjetskog rata – dok su padale bombe) – uzdignut na viši nivo – time što je težiste romana prenešeno na grandiozni most, uzdignut preko svih lokalnih sudbina, u umjetnost. To će se emanirati u Andrićevim rečenicama: ,,Život neshvatljivo čudo, jer se neprestano troši i osipa, a ipak traje čvrsto, kao na Drini ćuprija.” Metafizički princip ovog pregnuća – Andrić ispoljava u svom krajnje drugačijem djelu po ustrojstvu, ,,Ex Pontu” – gdje nagovještava: ,,Svi koji stradaju i umiru za svoje istine, jedno su s Bogom i čovječanstvom, i baštinici su vječnosti – koja postoji samo za one koji vjeruju i pate, UGAONI SU KAMEN u budućoj zgradi novog čovječanstva, koja će se nakon svih muka i zabluda, ipak ostvariti, kao misao božija na zemlji.”

Ovakav pristup i princip sagledavanja istine, koju Andrić kroz više pasaža varira kao jedino mjerodavne – biva okosnica proze, u čije tkivo utkano stoji toliko zbiljskih sudbina – prezentovanih kao bajke. To je Šeherezada, to je ,,Aska i vuk” – to je princip orijentalnog, začinjenog, varijetetnog kao jedino i višeg smisla – zagledati se u ljepotu i veličinu umjetničkog darovanja čovjeku. Tu autor ne odstupa od dosljednosti upotreba fakata, ali natkriljuje umjetničkim simbolima paklene vrućine u čistilištima, koje, takođe naziva promišlju koja upravlja ljudima – umjesto suprotno – kako čovjek na to sa zemlje gleda. U tu kategoriju onih, koji smatraju da upravljaju višim promislima smješta i škrte i bogate i sve koji mu oduzimaju stanje duha zarad materalne koristoljubive funkcije. O tome, valja napomenuti ovdje, govori i Wirginija Woolf, u ,,Modern fiction”-u – gdje ističe važnost rada na djelu (a time i ljudskom duhu) – a ne samo, u toku industralizacije, na mašini: ,,Sumnjivo je, da smo kroz vjekove naučili više o pravljenju mašina, a nijesmo ništa o pravljenju literature. Ne postajemo bolji pisci. Sve što se može reći, jeste da se krećemo malo u ovom, malo u onom pravcu, ali sa kružnom tendencijom…”. Kao i Andrić skreće pažnju na nematerijalnost, kao jedinu upotebnu vrijednost za darovanje plodova duha.

Svijest Anrićeva o jačini još uvijek neizgovorenih riječi, i o tvorbenom momentu misli, ogleda se u rečenici iz ,,Ex Ponta”: ,,Možda udes dobro misli s tobom, možda je to stara, nečija molitva – koja te okružuje – tišinom kao zaštitom, možda u tvom srcu leže pokopane riječi, koje nose nemir i nesreću.” Ta misao ekstrapolirana u djelu ,,Na Drini ćuprija” je u trenutku kada se tačne 1516. u misli jednog dječaka rađa ideja mosta. Paralelizmi u njegovim djelima funkcionišu neovisno od ostatka tekstnog tkiva i djeluju kao ritmičnost i nevidljiva sila koja upravlja tekstom iznutra. Forma funkcije biva još više otkrivena kada se konkretna anegdota, tipa: hodže koji nije znao koliko djece ima, da je svog mališana na ulici upitao: ,,A čiji si ti mali?”, ili udovice koja besprijekorno redovo iščitava na grobu svoga muža berzanske stranice, jer je to za njega bila najljepša muzika… Primjera ima veliki broj i samo zato što imaju privid fantazije, očuvavaju strukturu djela da ne potone – očuvajvaju je gore, iznad burne Drine, iznad skeledžije koji i vidi i ne vidi, i čuje i ne čuje i zna i ne zna, i određuje ljudske sudbine, hoće li ili ne da ih preveze, a sve sa ciljem da vid, kojeg nema ljudsko oko vine u visine, i tamo održi. Sposobnost da se duboko zagleda u pojedinca, usljed siline istorijskih previranja, usljed nizine primitivizama i poriva vladajuće većine – koja bez ikakvih skrupula nameće svoja pravila, Andrićev su veo i zaštita od nagrizajućih ljudskih pogleda, koje tako često i u prozi i u poeziji ističe kao nepodnošljiv pritisak i sredinu koja se ne opire nametnutim zakonima, a vrlo često zaboravlja da sopstvene sprovodi do kraja.

Rijetki su primjeri u ponavljanju ljudskih imena, prije nego budu preoblikovana prilikom putovanja, ili konačno zaboravljana – ili nikad na to osvrtana; ili pak situacija u kojima Radisav biva pokopan po propisima, pa makar i po cijenu ljudskog života. Nikome previše naklonjen – niti ikoga naslika u jednom tonu i boju, ovaj autor ističe važnost distinkcije primitivnih ljudskih poriva i ljudskih duhovnih strijemljenja. Njih je nemoguće objaviti kroz fakta. Njihova se silina postupaka ne ogleda u takvim pojedinostima kao što su mjesta i datumi i godine (a koji u arhivima stoje nagomilani), nego u neizrečenostima, u suštinama koje vrlo često nijesu do kraja u sudbinskom vezu sa inicijativama, ali jesu do krajnjih granica precizno i tačno u nagovještajima, u preoblikovanjima, ili u pomolu da budu izrečena i iskazana. Da je pratio istorijski okvir i doslovno ga se držao vidi se u istorijskim okolnostima u koje po svojoj preciznosti ne odudara od sinhroniciteta događanja, na koji inače, u svojim literalnim postupcima Andrić – itekako polaže računa. Vratićemo se na njega – u maniru neispričanog i dovršenog, taman toliko da nam bude jasan naredni postupak, kako predlošci stoje i mi ćemo u tom maniru koristiti literarne boje. Boje, koje neće – moramo naglasiti – kao što se pretpostavlja – biti u osnovnom značenju korištene, već će ta bijela predstavljati kriopoetički momenat, od kod se lede i neizražene ljudske emocije. Simbol, takođe, kao sredstvo ispoljavanja, neće biti ispoljen u osnovnom značenju, već će poput sunca Mirka Kovača – duboko peći i sažimati ljudsku zjenicu do neraspoznavanja.

U svom savršenom po formi i obliku, djelu ,,Kako upokojiti vampira” – Pekić neizmjerno iscrpno i precizno polaže računa na obimnu propratnu literaturu na kraju navedenu, da bi se pratila radnja romana, koji – je li, za nas, treba da bude fikcija? Upravo u tom kontekstu Pekić insistira na preciznom istorološkom obliku: Konrad Rutkovksi, vratio se na primorje, poslije toliko vremena u kom je turistička destinacija prividno zamaglila nepočinjenja izvršena njegovom rukom. Paralelno s tim tokom radnje imamo radnju u kom se on, kao profesor istorije XX vijeka – obraća bratu svoje žene – profesoru srednjovjekovne istorije, kao jedinom koji će ga razumjeti do kraja i u njegovom bolu i patnji mukama nepokopane savjesti – naći lijeka. Tu impregnaciju nalazimo i u ,,Novom Jerusalimu” – zbirci priča koja počinje u srednjem vijeku, 1347 – a završava u dalekoj budućnosti – kada će se – u svojoj nemoći da budu izboreno samo sa sobom, čovječanstvo u toj istoj oskrnavljenoj istoriji – naći izvor svoje nove prividne radosti – ,,Novog Jerusalima”, nanovo mu se vraćajući u pogrešnoj, i nikad izanaliziranoj kako treba, prošlosti. U toj se prošlosti, ostaci ljudskih tijela u logorima, pronađeni sa skeletima pacova, tretiraju kao ustrojstvo ljudskog roda da živi u harmoniji sa drugim ljudskim bićima – i kao takvo, treba biti ponovo dosegnuto. Treba nanovo da dosegnemo ono što pisac – autor, Kiš – sagledavajući u svojoj obavezi navodi kao dužnost pisca da piše o logorima, ukoliko su oni u vijeku u koji se rodio, naučna činjenica. Da piše – da bi se nanovo preispitala važnost lične odgovornosti, koja u više navrata brižno briše smisao tog istog ljudskog bitisanja.

U djelu ,,Kako upokojiti vampira” – u samom naslovu postavljenog pitanja, Pekić – ni ne sluteći sa kolikom preciznošću i danas obitavaju njegove potcrtanosti – istražuje načine stajanja na kraj svim pogrešno upotrijebljenim moćima i znanjim datim čovjeku. Biblijski čak, iako autor nije sklon religijskim analizama, Pekić decidno paraleliše tačnošću bitka sa religijskim spisima. Jedino istinski religiozno kod Kiša i Pekića – je talmundski komentar, dug i opsežan kao Andrićevo poređenje. U tom momentumu, koji samo nalikuje na digresiju, ova dva autora ispredaju čitavu filosofsku misao, koju na kraju svode u centar i vrate je na materijanu činjenicu. Važnost dokumentacije za analizu književnog postupka, Pekić pokazuje u pokazivanju sebe samo kao funkciju priređivača tih istaknutih 26 Konradovih pisama, koja su ovdje data bez uzvraćenog odgovora. Psihološku patološku ličnost autora pisama vrlo precizno definiše kroz literature Frojda i Ničea, ali se na kraju, vrlo direktno oslanja na sopstvenu procjenu (i to samo u jenoj fusnoti!) da je u pitanju samo genijalni ljudski um, potpuno zastranio (što na drugi način – s istom tačnošću, radi Krleža – u djelu ,,Na rubu pameti”). Možda najvažnije djelo u svom spisku literature na koje otvoreno upire prstom Borislav ističe ,,Mein kampf” – odnosno ,,Moja borba” – Hitlerovo ostvarenje. Insistirajući na dodatnom analiziranju istih pojedinačnih pisama, autor istrajava u pojmovima kao što su datumi, mjesta i događaji, koji istorijski gledano jesu potvrđeni. Međutim, ovo djelo, besmrtnom Danilu Kišu posvećeno, odiše svježinom i bezvremenošću u kom se paralela Danilove borbe sa sveopštom istorijom beščašća čovječansta vidi u Pekićevoj borbi do krajnjih, iracionalnih granica, s ljudskom glupošću.

Da je sva nauka izvitoperena, nakrivo nasađena i upotrijebljena u ljedskom rodu Pekić ističe kroz situaciju ,,davanja savjeta” – kako je najlakše spaliti ljudska tijela, najefikasnije: naime shvatajući da više masnoće imaju stariji, među njima žene, njih treba poređati na dno, a onda slojevima, u obliku piramide, naviše. Ovakva vrsta upotrebe znanja ljudskog roda je sve ono što iznova Pekić kritikuje i pokušava ,,da prizove pameti” (koja je Krležinog navoda: ,,rubna”). Ili pak, Konradovo intimno obraćanje Hilmaru, prilikom sagledavanja činjenice da je čovjeku – koga on smatra bezvrijednim – Adamu Trpkoviću – podignut spomenik, kao opšteljudskom heroju u borbi za (nikad dosegnutu) pravdu: ,,Mada bi trebalo da me raduje što se i on muči, noseći na leđima teret tuđe istorije, ipak mi je bila nepodnošljiva pomisao da jedan takav dripac, makar i zabludom, bude predmet nečijeg poštovanja”. Vrlo eksplicitna zaluđivanja, koja su konkretna realnost ljudskog roda, iznešena vješto metaforičnim kistom autora djela, glase: ,,Zdravo, racionalno jezgro intelekta bunilo se protivu saznanja da se godine 1943, u jeku krvavog rata, svetom šeta jedan nastrani kišobran i opštu nesreću uvećava na vlastitu inicijativu. Trebalo je da se desi ono što ću ti u narednim pismima opisati, pa da, kao kakav policijski Hamlet, shvatim da nam kraj sveg našeg obrazovanja i duhovnog usavšanja, najznačajnije tajne između neba i zemlje ostaju nepoznate i da nam nikada neće biti pristupačne.”

Interesanto je, zbog sinhrociteta, da je godina u kojoj je smještena glavnina radnje ovog djela, godina nastanka romana, u Beogradu, pod bombama – ,,Na Drini ćuprija”. Vidi se jasno iz citata da se povezivanje razuma sa činjenjem etički ne transponuje, ali se subjektivno i vrlo lično vrti u krugu lične istorije pojedinaca i čovječanstva uopšte. Tome stati na kraj je pitanje koje autor u nazivu djela postavlja. Potrebu za tim pitanjem u djelu vidimo nanovo kroz Konradove replike, aludirajući na postojanje Adamovo, uopšte: ,,Logika se o svemu lepo stara. U protivnom, ne bi li mu se na podu mogao prostrti neki ,,federmadraščić”?… Odgovor je upisan.  A bilo je toliko boljih! Taj dripac me je zbunio. Kao da ja nisam umoran. I koliko mi divnih odgovora propada jednostavno zato što taj blesan nije za njih dorastao! Mrzim ga, Hilmare! Osećam prema njemu ledenu netrpeljivost. Prema tom predstavniku prosečnosti koja nadživljava sve istorijske i biološke katastrofe.” Gledajući iz Pekićevog ugla, stvarno shvatamo važnost isticanja genijalnosti, kao crte koja nema nema ništa sa etičkim, odnosno prosječnost – koja je ovdje, kao što se u nastavku teksta i obrazlaže – svodi na balegarsku funkciju u čovječanstvu.

Kiš je mnogoznačan pisac, palimpseptskog karaktera, višeslojnih funkcija i visoke lične odgovornosti. Svijest o svom djelu i navođenju funkcija vidi se iz obraćanja povodom nastanka ,,Enciklopedije mrtvih”. Naime, postoje djela, kako Kiš navodi, koje ne smiju da se zabilježe, a ukoliko do toga dođe u materijalnoj ravni, odnosno izvanknjiževnoj stvarnosti, kazne su (doslovce upotrebljava taj termin) lične i vrlo prodorne. Da bismo razumjeli ravan njegovog govora, možda bismo samoodgovorno mogli krenuti od biografskih crta, i njegovog predstavljanja istih. ,,Rani jadi” prezentuju tu najraniju i najranjiviju sliku preobražaja ličnih fakata u ličnu fikciju. Nesigurnost sjećanja koji se mijenjaju s trenutnim mogućnostima shvatanja i lokacija: pa bješe li to Ćirpanova, današnja Bemova ulica Novog Sada, pa bijahu li to kestenovi, kojih definitivno danas tu nema, zasađeni su bagremovi. Pa, bijaše li to stara kuća od naboja ili mašina za šivenje koja i dan-danas u trenu njegovog zapisa, kuca – proizvodi taj ritmički zvuk – jednako kao tada. Bijaše li to zagušenja od dima, usljed nedovoljnosti ventilacija, ili pak kobni momenat, koji je možda bio ključni za nastanak kasnije Danilove proze, momenat sreće što mu oca nijesu bačili pod dunavski led led (iz prostog rauloga što je bila puna rupa do vrha!) – ili često domišljate realnosti, kada se iz tog dalekog logora vratio drugima nepoznat – a za njega očigledan njegov otac – koji mu se, u maniru oficira obratio da čistom njemačkom: da ga je s nekim zamijenio. Sve se ove situacije moraju uzeti u obzir da bi se sagledale dubinske veze između literarnih ostvarenja ovog velikana i ličnih iskustava. 

Postavlja se pitanje – zašto su ova dva autora htjela da istaknu dokumentarnost svojih fiktivnih djela, a Andrić – nasuprot, da svoje upoznatoznosti sa bogatim dokumentovanim fondovima – prikaže kao priču? Da li je u pitanju isti postupak, obrnutog tipa, da li je u pitanju manir neorelizma kod jednog, odnosno postmodernizma kod druga dva autora, upitno je – imajući u vidu sva ekspresionistička izražavanja Andrićeva i sve teze svjetske teorije književnosti zasnovane na njima. U doba hiperprodukcija – u kojima se nalazimo, sve manje je postavljeno pitanje validnosti podataka – a sve više lišeno objektivnog suda lična ekspresija, često autistična, nedovoljno izražena, nedovoljno jasna i vrlo često za poređenje s dobom u kojem su stvarala sva tri autora upitno: da li je to uopšte literatura?

Da bi se krajnji cilj sva tri autora u nastojanju opredmećivanja ljudskog smisla učinio moguć – vjerovatno bi trebalo savršeno magijski precizno, nabiti na kolac tako da se ne povrijede vitalni organi, sa krstom uklesanim na ramenu, ljudsku glupost, ne bi li preživjela dovoljno dugo da se čuju njeni jauci kao nauk, i postavljenu tako visoko da se kroz centralnu kapiju emaniraju svi tragovi neuspjelih pokušaja, sa ciljem da se nikad ne bi ponovili.