Redakcija MAMMAD AMIN RASULZADE – SIMBOL SLOBODE AZERBEJDŽANA
Piše: Božidar Proročić
Svaka država u svom nastajanju ima prepoznatljive intelektualce koji su čitav svoj život posvetili borbi za nezavisnost. Azerbejdžan kao država borila se kroz svoju istoriju za nacionalni i kulturni identitet. Jedan od istaknutih boraca u istoriji Azerbejdžana je i naučnik i državnik Mammad Amin Resulzade. Postaće jedan od simbola borbe za nezavisnost Azerbejdžana sa riječima koje su ušle u istoriju: „Zastava koja je podignuta nikada neće pasti ”
Mammad se rodio 31. januara 1884. godine u selu Novkhani u blizini Bakua. Njegov otac, koji je bio jako religiozna ličnost, poslao je sina u rusko-muslimansku školu u kojoj je bio glavni učitelj Sultan Majid Ganizadeh. Po završetku ove škole Rasulzade je nastavio školovanje na Tehničkoj školi u Bakuu na ruskom jeziku. U svojim prvim godinama studija stvorio je ,,Muslimansku omladinsku organizaciju Musavat”prvu tajnu organizaciju u savremenoj azerbejdžanskoj istoriji, a od 1903. godine Rasulzade je počeo pisati članke u raznim opozicionim novinama i časopisima. U to vrijeme njegova antimonarhistička platforma i njegovi zahtjevi za nacionalnu autonomiju Azerbejdžana usaglasili su ga sa socijaldemokratama i budućim komunistima. Godine 1904. osnovao je prvu muslimansku socijaldemokratsku organizaciju ,,Hummet” postao je glavni i odgovorni urednik svojih novina Takamul (1906-1907) i Ioldash (1907). Rasulzade je objavio i mnoge članke u nestranačkim novinama kao što su Hәiat [ az ] , Irshad i časopis Fuiuzat. Negova dramska predstava pod nazivom ,,Svijetla u mraku” izvedena je u Bakuu 1908. godine.
Rasulzade i njegovi saradnici bili su predstavnici azerbejdžanske inteligencije.Vecina njih, ukljucujući i samog Rasulzadea, bili su članovi Bakuske organizacije Ruske socijaldemokratske radnicke partije (boljševici) 1905. godine. Tokom Prve ruske revolucije (1905–1907) Rasulzade je aktivno učestvovao u revolucionarnim zbivanjima. Kako se priča, Rasulzade je spasio mladog Josipa Staljina 1905. godine u Bakuu, kada ga je policija tražila kao aktivnog podstrekača nereda. Godine 1909. pod progonom carskih vlasti, Rasulzade je pobjegao iz Bakua da učestvuje u iranskoj ustavnoj revoluciji 1905-1911. godine. Dok je bio u Iranu Rasulzade je uredjivao novine Iran-e Azad, postao je jedan od osnivača Demokratske partije Irana i počeo da objavljuje svoj list Iran-e Nov, što znači ,,Novi Iran” i koji je opisan kao najveća, najvažnija i najpoznatija od iranskih novina. Rasulzade je 1911. godine objavio i svoju knjigu ,,Saadet-e bashar” (,,Sreća čovječanstva”) u odbrani revolucije.Nakon što su ruske trupe ušle u Iran 1911. godine i, u saradnji sa Britancima, pomagale Kajarskom sudu da okonča Iransku ustavnu revoluciju, Rasulzade je emigrirao u Istanbul, tada glavni grad Otomanskog carstva. Ovde je, u svjetlu Mlade turske revolucije, Rasulzade osnovao časopis Turk iurdu (Zemlja Turaka), u kojem je objavio svoj čuveni članak ,,Iran Turkleri” o iranskim Turcima.Poslije Zakona o amnestiji iz 1913. godine, posvećenog 300-godišnjici dinastije Romanova, Rasulzade se vratio u Baku, napustio je Hummetovu stranku čiji je ranije bio član. Kada je 1911. godine osnovana tajna partija Musavat (Jednakost), prvobitno je promovisao panislamističke , pan-turkističke i socijalističke ideje, ili preciznije panislamizam, ali sa afinitetom za veće kulturne veze sa turskim svijetom, i koja je na kraju postala azerbejdžanska nacionalistička partija, ubrzo postajenjen presjednik. Godine 1915. počeo je objavljivati stranačke novine ,,Acık Soz” (Otvorena riječ) koje su izlazile do 1918. Godine. Kada se dogodila Februarska revolucija, Musavat je, zajedno sa drugim tajnim političkim strankama u Ruskoj imperiji, brzo postao vodeća stranka kavkaskih muslimana nakon što se spojio sa Strankom turskih federalista na čelu sa Nasib Iusifbeilijem.Prvi svjetski rat je doveo do velikih promjena u svijetu i potresao temelje imperija, uključujući i rusku. U Petrovgradu je u februaru 1917. godine počela revolucija koja je okončala carsku autokratiju. Rasulzade je sa oduševljenjem pozdravio zbačivanje cara; učestvovao je u revolucionarnim događajima, ušao u taj burni vrtlog i postao značajan političar. Oktobarska revolucija 1917. godine dovela je do otcjepljenja Kavkaza od Rusije, a Rasulzade je postao šef muslimanske frakcije u Sejmu, parlamentu Zakavkaske federacije. Nakon raspuštanja Zakavkaške federacije muslimanska frakcija se reorganizovala u Azerbejdžanski nacionalni savjet, za čijeg je presjednika Rasulzade jednoglasno izabran u maju 1918. godine.
28. maja 1918. godine Azerbejdžanski nacionalni savjet, na čelu sa Rasulzadeom, proglasio je nezavisnu Azerbejdžansku Republiku. Rasulzade je takođe pokrenuo osnivanje Državnog Univerziteta u Bakuu, zajedno sa Rašidom Kan Gaplanovim, ministrom obrazovanja uz finansiranje naftnog magnata Haji Zeinalabdina Taghiieva 1919. godine. Rasulzade je predavao otomansku književnost na Univerzitetu. Poslije raspada Demokratske Republike Azerbejdžana u aprilu 1920. godine, Rasulzade je napustio Bakuu i skrivao se u planinskom selu Lahij, kako bi usmjerio otpor na Sovjete, ali u avgustu 1920. godine, nakon što je sovjetska ruska vojska slomila pobune Gandže, Karabaha, Zagatala i Lankaran, predvođeni bivšim oficirima Azerbejdžanske nacionalne armije, Rasulzade je uhapšen i doveden u Bakuu. Zbog ranijeg spašavanja Josifa Staljina 1905. godine, Rasulzade je pušten i prebačen iz Azerbejdžana u Rusiju. Naredne dvije godine Rasulzade je radio kao predstavnik za štampu u Komesarijatu za nacije u Moskvi. Poslan je u Sankt Peterburg 1922. godine, odakle je emigrirao u Finsku.Razloge pada Demokratske Republike Azerbejdžana razmatrali su u egzilu oni koji su bili direktni učesnici u onome što se dogodilo u Azerbejdžanu i koji su dobro poznavali situaciju u zemlji. Sve to čini ono što je objavljeno u emigraciji i ono što ostaje u emigrantskim arhivima,što je posebno važno za modernog istoričara. Ovi brojni materijali najrazličitije prirode doveli su mnoge autore do pravog zaključka da je glavni razlog za pad ADR-a bio odsustvo jedinstva na Kavkazu, odsustvo solidarnosti između mladih kavkaskih država i neispunjenog koncepta Kavkaske konfederacije. I to uprkos činjenici da je kroz diplomatiju mlade Azerbejdžanske Republike učinjen veliki napor da se ojačaju odnosi sa drugim državama, posebno sa susjedima. Kako je napisao Rasulzade, formiranje odličnih odnosa sa susjedima bila je njegova krajnja želja. Od hrišćanskih komšija ADR-a, odnosi sa Demokratskom Republikom Gruzije su bili najprijatnji. Rasulzade je posvetio mnogo vremena i promovisanju ideje konfederacije u knjigama koje je objavio, kao iu publikacijama drugih kavkaskih naroda. Na primjer, u knjizi objavljenoj na ruskom jeziku u Parizu 1930. godine pod naslovom Pan-turkizam u odnosu na kavkaski problem, čija je glavna kritika bila usmjerena na ličnosti iz jermenskih političkih partija i organizacija koje su bile protiv ujedinjenja Kavkaza, Rasulzade je to napisao. Na samom početku Azerbejdžanske Demokratske Republike, azerbejdžanske političke ličnosti podržale su ideju o ujedinjenju svih naroda Kavkaza u jedinstvenu konfederativnu državu.Do kraja života, Rasulzade je živio u egzilu u Turskoj. Između 1923. i 1927. godine bio je glavni i odgovorni urednik časopisa pod nazivom ,,Novi Kavkaz” (,,Ieni Kafkasia”), koji je Kemalistička vlada suspendovala na zahtjev Moskve. Rasulzade je nastavio da objavljuje razne članke, novine i časopise od 1928. do 1931. godine u Turskoj. Međutim, potiskivanje emigrantskih publikacija iz 1931. godine poklopilo se sa Rasulzadeovim protjerivanjem iz Turske, a neki su to vidjeli kao rezultat popuštanja na sovjetski pritisak. U izgnanstvu je Rasulzade objavio pamflet pod naslovom ,,O Panturkizme u svijazi” o kavkazskim problemima, u kojem je tvrdio da je pan-turkizam bio kulturni pokret, a ne politički program. Tako je otišao u Poljsku 1938. godine, gdje se sreo sa svojom suprugom Vandom, rođakom poljskog državnika Jozefa Pilsudskima, zatim u Rumuniju 1940. godine. Konačno, nakon Drugog svjetskog rata, vratio se u Ankaru, u Turskoj 1947. godine, gde je učestvovao u politici marginalnog Pan Turkijskog pokreta. Zbog osjetljivosti njegovog prisustva u Turskoj i Iranu, često je proganjan. U svom apelu azerbejdžanskom narodu 1953. godine putem ,,Glasa Amerike”, on je naglasio svoju nadu da će jednog dana Azerbejdžan ponovo postati nezavistan. Umro je 1955. godine. Tomas Golc američki novinar i publicista (koji je izvještavao o događajima na Kavkazu), je izjavio: ,,Umro je slomljen čovjek.” Sahranjen je na groblju Cebeci Asri u Ankari. Azerbejdžan nije nikada zaboravio jednog od svojih najvećih boraca za nezavisnost. Ime Rasulzadea je na mnogim spomenicima širom Azerbejdžana, kao što je Državni univerzitet Bakuu, koji je dobio ime u njegovu čast. Rasulzade je prikazan na licu azerbejdžanske novčanice od 1000 manata od 1993. do 2006. godine. U Ankari u Turskoj pojedine škole nose njegovo ime.
Rasuulzadeova djela obuhvataju:
Svijetla u mraku, (igra, 1908.nije objavljena)
Kritičar stranke Etidaliiiun, Teheran, 1910. (na persijskom)
Sreća čovječanstva, (Saadet-e basher). Ardebil, 1911. (na persijskom)
Nesretan život (Aci bir haiat), Baku, 1912.
Dva pogleda na oblik vladavine (zajedno sa Ahmetom Salikovim), Moskva, 1917.
Uloga Musavata u formiranju Azerbejdžana, Baku, 1920.
Azerbejdžanska Republika: karakteristike, formacija i savremena država, Istanbul, 1923.
Saiavush našeg vijeka, Istanbul, 1925.
Kavkaski Turci, Istanbul, 1928.
Panturanizam u vezi sa kavkaskim problemom, Pariz, 1930. (na ruskom), štampan sa engleskim uvodom 1985. godine u Oksfordu
O Azerbejdžanskoj Republici, Berlin, 1933.
Azerbejdžanski problem, Berlin, 1938.
Borba Azerbejdžana za nezavisnost, Varšava, 1939. (na poljskom)
Kulturne tradicije Azerbejdžana, Ankara, 1949.
Savremena azerbejdžanska književnost, Ankara, 1950.
Savremena azerbejdžanska istorija, Ankara, 1951.
Veliki azerbejdžanski pjesnik Nizami, Ankara, 1951.
Nacionalna svijest, Ankara, 1978.
