Redakcija NIZAMI GANDŽAVI NAJVEĆI PJESNIK EPIKE
Piše: Božidar Proročić
Postoje pjesnici čiji put predstavlja jedno od najvećih dostignuća država kojima pripadaju. Na tom putu postali su simbol ponosa, nacionalnog i kulturnog, preporoda. Književno bogastvo Nizamija predstavlja jednu od najljepših dometa istočne kulture. Pored svoga rodnoga Azerbejdžana njegovu bogatu književnu baštinu, izučavaju u Avganistanu, Iranu, Tadžikistanu to je pokazatelj koliko je veliki pjesnik Nizami Gandžavi imao uticaja na književnost ovih država.
Nizami Gandžavi je živio u periodu ( 1141-1209 ). Njegovo lično ime bilo je Ilijas a književni pseudonim Nizami. Rođen je u Ganđi u u gradskoj porodici (tada u sklopu carstva Velikih Seldžuka) to je teritorija današnjeg Azerbejdžana. Ganđa je grad koji je dugo godina bio kulturna prijestonica, kroz različite vremenske epohe i grad u kome se njegovala bogata kultura. Nizami je rano ostao bez roditelja. Podigao ga je njegov ujak Hadža Omar, koji je na sebe preuzeo brigu, o Nizamiju i pružio mu visoko obrazovanje.
Nizami nije bio filozof poput Abu el Husein ibn Sina ili poput Ibn Arabija poznatih muslimanskih filozofa tog vremena. Imao je svoju cpecifičnu misao, povezanu sa filozofijom i gnostikom. Ovladao je različitim poljima islamske misli, koje je najčešće podsjećaju na tradicije kasnjih hakima kao što je Kutb al-Din Širazi. Njegova filozofija i popularnost koju je imao odslikava zvanje koje je nosio a to je „Hakim Nizami ” ili u prevodu (Mudrac Nizami). On predstavlja pjesnika koji je unio kroz svoja djela realistični i kolokvijalni stil. Kroz njegova djela posebno su izražena lirska osjećanja. Njegovo obrazovanje imalo je posebno snažan uticaj, Nizami je bio vrsni poznavaoc mnogih obrazovnih oblasti. Njegove pjesme pokazuju nam da je u potpunosti poznavao arapsku i persijsku književnost. Izučavao je i usmene i pisane tradicije svoga naroda, a poznavao je i znanje mnogobrojnih oblasti kao što su: matematika, medicina, botanika, astronomija, astrologija. Izučavao je islamsku toriju i pravo, mitove, legende, istoriju, etiku, ezoterijsku misao, muziku. Jak karakter Nizami Gandžavija njegova osjetljivost i poznavanje usmenih i pisanih istorijskih izvora predstavlja most kojim je on spojio veze između velikih kultura i područja grada Ganđe – Azerbejdžana i ostatka antičkog svijeta. Nedavno otkriće i publikacija antologije pod nazivom „Nozhat al Madžales” sadrži katrene od Nizamija i 115 drugih pjesnika sa područja Azerbejdžana i drugih pograničnih država, uključujući posebno 24 pjesnika iz Ganđe koja je bila centar kulturnog života. Za razliku od susjednih država đe su pjesnici poticali iz viših slojeva društva kao što su učenjaci, birokrate, i sekretari, pjesnici sa područja Azerbejdžana pa i sam Nizami potiču iz običnog naroda, njihova je poezija, emotivnija bliža narodu i prijemčljivija.
Nizami je živio u doba političke nestabilnosti ali jake intelektualne aktivnosti. To se posebno odražava u njegovim pjesmama. Malo se zna o njegovom životu o njegovim pokroviteljima, ili tačnoj starosti njegovih književnih djela. Sva Nizamijeva djela dostupna su u 5 zbirki rimovanih polustihova, koje dobijaji poseban briljantni racionalni i intelektualni i emotivni sklad. Njegovi stihovi prikazuju monoteistički prikaz postojanja i razne argumente u korist postojanja Boga. Kao i kritiku osnova materjalista i naturalista. U svojim djelima Nizami pokazuje izuzetnu snagu, da pokaže demnostrativne i argumentovane metode, kao i veliki nivo poznavanja bogate religijske naučne baštine. Nizami pripada jednom od najvećih pripovjedeača u islamskom svijetu. Njegova grandiozna književna djela predstavljaju vrstu svojevrnog jedinstvenog svetionika svim pjesnicima i književnicima u narednim vjekovima, kojima će životni i književni put Nizamija biti jedini pravi pokazatelj i mjerilo njihovih napora da se čuje njihova živa intelektualna i pisana riječ. Jedan dio njegovog stvaralaštva i dio njegove bogate lirske poezije uglavnom kasida (oda) i gazela (lirskih pjesama) kao i deset njegovih katrena zabilježeni su u antologiji „Nozham al Madžales” koja je sastavljena 1250 godine od strane Džamala Halila Širvanija uz još 23 pjesnika iz Ganđe. Nizami je najviše poznat po svojih 5 dugih proznih spjevova koji su sačuvani i predstavljaju bogastvo Svjetske kulturne baštine. Nizami je svoje pjesme posvetio raznim vladarima regiona, što je tada bio običaj kod svih pjesnika. Izbjegavao je da opisuje dvorski život. Nizami je bio neprevaziđeni majstor stila mensnevije (distiha). Jedno od njegovih najpoznatijih pjesničkih djela je Penmada (Panđ ganđ – pet dragulja) takođe poznato i po perijskom izgovoru arapske riječi pet, Hamse ( Khamsa) u našem jeziku poznato kao „ Petoknjižje Hamsa” kao jedno od najljepših djela književnosti Azerbejdžana. Prvo od pet blaga koje Nizami naziva još i „Riznica tajni” nastalo je pod uticajem monumentalnog djela Sanaija od Gazne „Bašta transcedentne istine.” Druga blaga pisane riječi Nizamija se opisuju kroz srdnovjekovne romanse: Hosrov i Širin, Sedam ljepotica, (Bahram-e Gur) i Iskender-nama. Sve od ovih priča imaju epizode posvećene njima u Firudisijevoj „ Knjizi Kraljeva” ovdje se pojavljuje ponovo u središte tri od četri Nizamijeva spjeva.
Avantura ljubavnog para Lejle i Mendžuna je druga od četri Nizamijeve romanse i nastala je prema arapskom izvorniku. Ali je Nizami znatno preradio original. Petoknjižje Hamsa bila je popularna tema za raskošne rukopise ilustrovane minijaturama, na persijskim i mogulskim dvorovima u kasnijim vjekovima. Obradićemo pet Nizamijevih knjiga koje imaju izuzetnu umjetničku i književnu vrijednost kao jedna od najstarih i najvrednjih dometa književnosti čitavog svijeta.
- „Sirler hezinesi” – Mahzan-al Asrar (Riznica tajni) djelo nastalo 1163 a po nekim istoričarima 1176 godine. Mahzan al Asrar je djelo koje razmatra čovjekovo postojanjem njegov odnos sa duhovnošću. Zato se i svrstava u teozofsko edukativnu književnost i misao. Djelo je posvećeno Fahrudinu Bahram-šahu vladaru Erzidžana. Priča se bavi temama filozofije i teologije. Predstavlja iskrenu priču o vjerskoj i temi etike. Priče raspravljaju o duhovnim i praktičnim pitanjima, zabranjenoj kraljevskoj pravdi oslobađanju od licemjerja (etika) upozoravaju na sujetu u ovom svijetu i na pripremu za vantjelesni život nakon smrti ( religija). Priča govori o usamljeničkoj sponi naroda i posvećenosti položaju čovjeka u duhovnom smislu razapetog između vladara i Boga. Ovo značajno djelo Nizamija je prevedeno 1945 godine na engleski jezik.
- „Hosrov i Širin” nastala u periodu 1177-1180. Ova priča nailazi na svoju potporu u monumentalnom istorijskom epu „Šahnami” zasnovana je na istinitoj priči što joj daje posebnu ljepotu i umjetničku dimenziju. Priču koju je izabrao Nizami su naručili seldžučki sultan Togril II, i atabeg Muhamed ibn Ildiguz Džahan Pahlava i njegov brat Kizil Arslan kojima je i posvećena ova priča. Priča sadrži 6500 distiha i opisuje vječiti temu ljubavi sasnida Hosrov II Parviza prema princezi Širin. Hosrov i Širin nam dočarava priču o udvaranju kralja Hosrova princezi Širin i njegovu pobjedu nad ljubavnim rivalom Fahradom. Priča ima složenu strukturu i korišćeno je nekoliko književnih žanrova istovremeno. Sve je prožeto lirskom napetošću, pisimima emocijama. Hosrov prolazi put fizički, duhovno, mentalno, prije nego što će se vratiti svojoj ljubavi Širin. Hosrov i Širin se vjenčavaju ali Hosrov na kraju ubija njegov sin. Širin izvršava samoubistvo nad tijelom svog muža. Prelijepa priča protkana najbolnim osjećanjima i posvećenosti koju je Nizami pretočio u vječnost trajanja.
- „Lelja i Medžnun” nastala 1192 god. Ova priča ima 4600 distiha i posvećena je Abu al Muzafaru Širvanšahu. Spjev je zasnovan na popularnoj arapskoj legendi o nesrećnom ljubavnom paru. Pjesnik Kajs se zaljubljuje u Lejlu, ali mu njen otac strogo zabranjuje da se njome oženi. Kajs postaje toliko opsjednut njom da u javnosti pjeva o svojoj ljubavi sa Lejlom. Zbog toga i dobija nadimak „ Medžnun” ( opsjednuti). Kada shvati da ne može da ima Lejlinu ljubav iako su se mnogi založili za njega, on napušta društvo i ljude i počinje go da luta pustinjom među zvijerima. Slika njegove Lejle je duboko u njegovim mislima, on ne može ni da jede ni da spava. Njegova jedina aktivnost je pjesnička žudnja za Lejlom. U međuvremenu je Lejla udata protiv svoje volje za čovjeka koga ne voli, čuva svoju čednost odbijajući muža. Uspijeva Lejla da dogovori tajni sastanak sa Medžnunom, i oni se susreću ali nema fizičkok kontakta već jedno drugom recituju poeziju sa udaljenosti.U međuvremenu Lejlun muž umire. što uklanja zakonsku prepreku da oni budu zajedno. Medžnin je toliko opsjednut Lejlom kao božanstvom da opet odlazi u pustinju. Leljla umire od tuge i sahranjuju je u vjenčanici. Kada je to čuo Mendžnun odlazi odma na njen grob đe i on umire. Sahranjeni su jedno pored drugoga a njihovo grobno mjesto postaje mjesto hodočašća.
- „Iskender-nama” u prevodu (Knjiga o Aleksandru) nastala u periodu 1196-1202 godine. Romansa o Aleksandru Velikom sadrži oko 10.500 distiha. Nije istorijski sigurno kome je ovo djelo posvećeno, ali se pominje vladar Ahara, Nosart sl-din Biškin inb Muhamed. priča je zasnovana na islamskim mitovima o Aleksandru Velikom koja potiču iz kuranskih pominjanja Zulkarnejna kao i iz Grčke Aleksandride pseudo-Kalistena. Djelo se sastoji od dvije knjige. Šaraf-name i Ikbal-name. Spjev govori o tri faze Aleksandrovog života: prvo kao osvajaču svijeta, potom kao nekom ko je u potrazi za znanjem, stičući dovoljno mudrosti da prizna svoje neznanje. I treće kao proroka koji putuje svijetom sa zapada na istok sa sjevera na jug kako bi objavio svijetu monoteističku istinu.
- „Jeddi guzel” u prevodu („Sedam lijepotica”). Ova priča posvećena je vladaru Margare Aladinu Korp Aslanu. To je priča o sasanidskom kralju Bahramu V koga je Jazdegar dobio nakon što 20 godina nije mogao da dobije dijete nakon što je prekilnjao Ahru Mazdu ( drevno božanstvo) da mu podari dijete. Koliko je Nizami bio uticajan izučavao ga je jedan od najboljih književnika svijeta i neoklasicizma Gete. Na univerzitetu u Kembridžu 2004 godine održana je konferencija o Nizamiju. Zbornik radova, sa konferencije je objavljen 2011 godine pod nazivom „Nizami: A Key to the Treasure of Hakim”. U prevodu: „Nizami ključ ka Hakimovom blagu”. Čuveni britanski mizičar Erik Klepton snimo je hit singl „Lejla” našavši inspiraciju u priči Nizamija. Azerbejdžan danas slavi jednog od svojih najvećih pjesnika i sinova otadžbine koji je svoje stvaralaštvom ostavio jak i neizbrisiv pečat. U Azerbejdžanu u 1982 godine je snimljeno film o njemu koji nosi naslov „Nizami” u kom glavnu ulogu igra poznati pjevač i glumac Muslim Magomajev. U Bakuu postoji muzej književnosti posvečen njemu. U rodnoj mu Ganđi izgarđen je Nizamijev mauzolej njemu u čast. To je visoka građevima oblika valjka okružena bronjim vrtovima. Sa jedne strane se nalazi metalna statua koja ovjekovječuje Nizamijeve epske spjevove. Spomenici Nizamiju se mogu naći u brojnim gradovima Azerbejdžana ali i u drugim državama. Nizamijev portet se nalazio i na nacionalnom valuti Azerbejdžana. Bogato nasleđe Nizamija zahvaljujući zvaničnom Azerbejdžanu, je dostupno svima nama, da kroz njegov život stihove i beskonačni duh nadahnuća epskih stihova dotaknemo najveće vrijednosti Azerbejdžana.
