Omer Kajoshaj: Turska i Evropska Unija

Omer Kajoshaj

 

TURSKA I EVROPSKA UNIJA

.

Ja sam ovdje da iniciram slučaj za članstvo Turske u Evropskoj Uniji. I da se borim za to. 

Da li znate ko je ovo rekao: ,,Ovo je zemlja koja nije evropska… njena historija, njena geografija, ekonomija, poljoprivreda i karakter njenih ljudi… i ako su oni ljudi vrijedni divljenja – sve to pokazuje u drugom pravcu – To je zemlja koja ne može, uprkos tom što ona  tvrdi a možda čak i vjeruje, biti punopravni član.” 

To možda zvuči kao da neki Evropljanin opisuje Tursku. Ali to je zapravo bio general De Gol opisujući Britaniju prije veta našeg pristupanja EU.  Mi znamo kako je biti isključen iz kluba. Ali mi takođe znamo da se ove stvari mogu promijeniti.

Kad pomislim šta je Turska uradila da brani Evropu kao saveznika NATO-a, i šta Turska radi danas u Avganistanu, zajedno sa našim evropskim saveznicima ljuti me to da vaš napredak prema članstvu u EU može biti frustriran na način na koji je. Mislim da je samo pogrešno reći da Turska može stražariti u logoru, ali joj nije dozvoljeno da sjedi unutar šatora. 

 

David Cameron

 

         Uvod – Evropska Unija i Turska

         Početak odnosa: Ankara Sporazum

         Od problematičnih 70-ih do zahtjeva za punopravno clanstvo

         Prvi uspjeh: Carinska Unija

         Iz Luksemburga u Helsinki

         Post-Helsinški period i reforme u Turskoj

         Zaključak – (Jesu li vrata Evropske unije i dalje otvorene za Tursku)

 

UVOD

EVROPSKA UNIJA I TURSKA

 

Pridruživanje Turske Evropskoj uniji je sporno pitanje u evropskim krugovima. Turska je pridruženi član EU, tj njenih prethodnica još od 1964., Nakon što je potpisan dogovor između EEZ-a i Turske (Ankarski dogovor) 1963. godine. Turska se zvanično prijavila za članstvo 14. aprila 1987., a tek je 1999. priznata kao zemlja kandidat za članstvo. Nakon sastanka na vrhu Evropskog savjeta koji je održan 17. decembra 2004., najavljeni su pregovori o članstvu s Turskom koji su započeli 3. oktobra 2005. Proces skrininga koji je započet 20. oktobra 2005., završen je 18. oktobra 2006.[1]

Od svih zemalja dosad koje su željele i koje žele ući u EU, Turska ima najmanju podršku, ne samo među stanovništvom Unije nego i samih lidera vodećih država EU.

Protivnici turskog članstva u Uniji za svoje argumente navode nepoštovanje sadašnje i bivših vlada Turske prema liberalnoj demokratiji, u šta spada: diskriminacija prema etničkim manjinama (uglavnom prema Kurdima), prema nesunitskim muslimanima i drugim religijama, prisilni sekularizam i značajna uloga vojske u političkom životu Turske. Oni su zabrinuti i zbog rasta nacionalizma u Turskoj, te zbog promjena koje bi se dogodile u evropskim institucijama primanjem ove višemilionske zemlje u članstvo. Mnogi se protive i članstvu jedne izrazito muslimanske zemlje u zajednicu u kojoj su dosad sve zemlje većinski sa hrišćanskim stanovništvom. Vjerovatno najveća prepreka je ipak činjenica da Turska na području formalno nezavisne Turske Republike Sjeverni Kipar (Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti – 1983)[2] okupira trećinu teritorije Kipra, te odbija priznati državu Kipar, koja je članica EU, kao nezavisnu državu sve dok se ne riješi kiparsko pitanje pod okriljem UN-a.

Podbornici turskog ulaska u uniju kao argumente navode povećanje demokratskih promjena u Turskoj, podmlađivanje stanovništva unije turskim mladim stanovništvom, te ,,neophodna”[3] za jačenje privrede EU činjenicom da je ona na putu da postane jedna od 10 najvećih svjetskih ekonomija.

Međutim, bez obzira što, kako je istaknuto i od strane Ismaila Džem (İsmail Cem, ministra spoljnih poslova od 1997. do 2002.), činjenica da je Turska evropska zemlja[4] je sama po sebi očigledna, i da nema potrebe da se pokuša to pitanje dokazati iznova i iznova i iznova, članstvo Turske je ipak postala velika kontraverza u čitavom procesu proširenja Evropske Unije.

POČETAK ODNOSA: ANKARA SPORAZUM

 

Pošto je Zajedničko tržište shvaćeno kao projekat modernizacije, politički kreatori su bili mišljenja da i Turska treba da bude dio ovog zapadnog projekta. Takođe, Grčki faktor je bio od velikog značaja u zahtjevu Turske za EEZ. Samo šesnaest dana nakon što je Grčka aplicirala, Turska je odlučila da podnese zahtjev za članstvo, a kasnije je potpisala i sporazum, ignorišući Ismeta Inonua (İsmet İnönü) koji je na početku bio kritičan prema ovoj ideji.

Turski kreatori politike su smatrali da, ukoliko Grčka postane članica Zajedničkog tržišta, to će biti na štetu turskih interesa, a Grčka će koristiti svoju poziciju vis-à-vis Turske, što se i ispostavilo istinitim u narednim decenijama nakon njihove aplikacije. Takođe, Turska nije htela prepustiti evropsko tržište Grčkoj.

Pod vladom Adnana Menderesa, Turska je aplicirala, a poslije aplikacije, 10 setova pregovora su održani prije potpisivanja Ankara Sporazuma između Turske i EEZ.

Ankara Sporazum u formi je Sporazum o pridruživanju, potpisan 1. septembra 1963., koji cilja punopravno članstvo  Turske u EEZ kroz uspostavljanje tri faze Carinske Unije koja će poslužiti kao sredstvo da dovedu do eventualnih integracija između Turske i EEZ.

U četvorogodišnjem periodu od 1959. do 1963., pregovori između Turske i EEZ su bili problematični zbog vojnog puča, u maju 1960., kada ja parlamentarna politika bila suspendovana u periodu od osamnaest mjeseci. Ipak, na kraju, ugovor je potpisan i zvanični odnos između Turske i EEZ počeo je od tog vremena.

Ankara Sporazum predviđa tri faze: pripremni period, prelazni period i konačni period, odnosno Carinska Unija između Turske i EEZ.

U prvoj fazi, predominirali su politički faktori a ne ekonomski. Ekonomski, Turska nije ispunjavala uslove za članstvo, a za Evropu, ljudstvo (radna snaga) je bila potrebna za rekonstrukciju. Zato, ova faza uključuje slobodu kretanja radnika u Evropi. Ova faza je stavljena od strane EEZ jednostrano, bez unaprijed određenih obaveza za Tursku. Ova faza je uključivala i produženje preferencijalnih trgovinskih uslova za Tursku, kao i određenu finansijsku pomoć.

Druga faza je faza tranzicije. Tokom ove faze, obije su strane trebale eliminisati sve trgovinske barijere, i na kraju, kao treća faza uspostavljanje Carinske Unije. Međutim, Turska je insistirala na neposrednom prolasku kroz fazu tranzicije.

Kada je Sulejman Demirel (Süleyman Demirel) došao na vlast 1965.[5], njegova je vlada započela neke inicijative da Turska u toku 1967. pređe u drugu fazu. Razlog iza ovog motiva je da se pokaže da Vlada Demirela želi da ostvari punopravno članstvo u EEZ i tako time dobije podršku javnosti.

Međutim, ,,islamisti” na čelu sa Nedžmedin Erbakanom (Necmettin Erbakan) su bili protiv integracija Turske sa Zapadom i na ideološkoj i na protekcionističkoj osnovi. Pored ovih političkih aktera, i Državna organizacija za planiranje i obnovu (SPO) je takođe bila protiv dalje integraciju u EEZ, jer je SPO-a uglavnom sastojila od dvije grupe: ,,islamisti” i ljevičari, gdje su i jedni i drugi bili protiv dalje integracije sa Zapadom. S jedne strane SPO optužuje Ministarstvo inostranih poslova (MIP) za prodaju zemlje pokušavajući da uđe u EEZ, a MIP na drugoj strani optužuje SPO vjerskim fanatizmom.

Zanimljivo, pitanje integracije sa Zapadom pokazalo je pomijeranja u stavovima političara kada su u opoziciji i kada su na vlast. Iako je Erbakan bio kategoričan protiv daljih integracija sa Zapadom tvrdeći da je Zapad hrišćanski klub, on je formirao koalicionu vladu sa Tansu Čiler (Tansu Çiller) koja je prethodno učinila da Turska uđe u Carinsku Uniju. [6]

Isto tako kada su ultra-nacionalistička stranka Stranka Nacionalističke Akcije (MHP) i Ljevičarske Laburističke Partije (IP) sarađivale protiv daljih integracija sa EU, da bi kasnije koalicija 57 Vlade sa Demokratskom Strankom Ljevice (DSP-a) i Partije Domovine (ANAP) sa jedne strane i MHP s druge, napredovale ka članstvu u EU.[7]

Vraćajući se natrag u historiju, za Evropljane Turska nije bila spremna za prelaznu fazu, i zato su pokušavali da odlože prelaz u drugu fazu. Ali, su oni ipak shvatili da ako se Turska bude ostavila sama, onda bi tamo ekonomska i politička situacija bila još gora. Zato, marta 1969. godine, počeli su pregovori o Dopunskom Protokolu za prelaz u tranzicionoj fazi Turske.

Međutim, kao što je bio slučaj pred Ankara Sporazumom, 12. marta 1971. Turska doživljava drugi vojni udar. Ali, nova vlada koja dolazi nakon vojnog udara, odnosno Nihat Erim Vlada bila je u korist procesa integracije u EEZ, tako da je Dodatni Protokol stupio na snagu 1. januara 1973. Stoga, prva faza se završava potpisivanjem Dodatnog Protokola. Ovaj dokument uključuje harmonizaciju ekonomskih politika kao i usvajanje zajedničkih spoljnih tarifa.

Druga faza je bila problematična za Tursku u nekoliko aspekata. Prije svega, odredila je određene odgovornosti za Tursku, ali nestabilne vlade ovog perioda nisu bili uspješne u ispunjavanju tih obaveza.

Takođe, prijem Velike Britanije, Irske i Danske godine 1973. isfrustrirao je Tursku, smanjivši motivaciju za približavanje Zajednici. Pored toga, Turska nije uspjela smanjiti svoje spoljne tarife zbog svjetske naftne krize  u 1973. Iz tih razloga, Turska je imala poteškoća i bila je neefikasna u sprovođenju obaveza koje proističu iz Dodatnog Protokola.

Treća faza je završetak sporazuma o Carinskoj Uniji između Turske i zemalja članica EEZ. Ovo je i bio krajnji cilj postavljen Ankara Sporazumom i Dodatnim Protokolom. U ovom periodu su povišene koordinacije ekonomskih politika među strankama, kao i usvajanje zajedničke spoljne tarife od strane Turske u svojoj trgovini sa trećim zemljama.

Ankara Sporazum je veoma važan u smislu da formira pravni osnov odnosa između Turske i EEZ. Takođe, označava početak odnosa između njih. On je sui generis međunarodni ugovor. Nešto manje od prijema, ali više od pukog trgovinskog ugovora.

OD PROBLEMATIČNIH 70-ih DO ZAHTJEVA ZA PUNOPRAVNO ČLANSTVO

 

Nakon turske vojne intervencije 1974 na Kipru, 12. juna 1975., Grčka je podnijela zahtev za punopravno članstvo u EEZ. Odnosi između dvije države su se pogoršali. Turska se našla u veoma teškoj situaciji, jer je znala da za rješavanje spora u Egejskom moru i problema Kipra, postoji mogućnost posredovanja Zajednice između Grčke i Turske, koji će biti na štetu Turske.

U početku, Turska nije želela da podnese zahtev za punopravno članstvo, jer nije bila uspešna u sprovođenju Ankara Sporazuma, kao i ekonomski, nije bila u veoma dobrom stanju. Stoga, paralelna politika Grčke i Turske što je bio slučaj od 50′ pa do ovog trenutka se promjenila, činjevši nemogućim ponovnom povraćaju iste. Na kraju, Grčka postaje deseti član Zajednice, a Turska se našla na “putovanje ka neizvjesnoj destinaciji.”

Naišavši na ove probleme, vlada Bulet Edževita (Bülent Ecevit) godine 1978. zamrzava pregovore o uslovima Sporazuma o Pridruživanju. Međutim, kada je naredna, Demirelova vlada, pokušala da obnovi odnose sa EEZ i planirala da podnese zahtjev za punopravno članstvo, 12. septembra 1980.godine, događa se treći vojni udar.

Reakcija Zajednice je bila brza nakon ovog puča. Kada je Savjet za nacionalnu bezbednost, 15. oktobra 1981, odlučio da raspusti sve političke stranke,  Evropska komisija, zajedno sa Grčkim vetom, odlučila je da odloži Četvrti Finansijski Protokol koji je uključivao i direktnu ekonomsku pomoć Turskoj. Osim toga, Evropski Parlament, 22. januar 1982. godine, usvaja rezoluciju o suspenziji Zajedničkog Parlamentarnog Odbora, a Savjet za Pridruživanje se nije pozvao na drugi sastanak.

Održavanjem prvih opštih izbora 1983. godine i lokalnih izbora 1984. godine poslije vojnog udara, Evropska zajednica ih smatra prvim koracima ka uspostavljanju parlamentarne demokratije u Turskoj. Tokom ovog perioda, demokratija i ljudska prava postala su glavna problematična pitanja između Turske i EEZ. U međuvremenu, 1. januara 1981, Grčka postaje član Zajednice, pa iz tog vremena Turska se suočava sa sve efikasnijim grčkim lobijem koji radi iznutra Zajednice protiv nje.

Tokom druge polovine 1980-ih, okolnosti su se promjenile i ekonomske reforme u Turskoj su donjele velike promjene u privredi. Liberalna politika Turguta Ozala (Trgut Özal) i demokratizacije u Turskoj obnavlja odnose koji su se pogoršali nakon vojne intervencije 1980.

U svetlu pozitivnih pomaka, 14. aprila 1987. godine, premijer Ozal podnosi formalni zahtev za punopravno članstvo. Ozal zasniva zahtjev za članstvo na bazi Člana 237. Ugovora EEZ (Rimski Sporazum), koji daje pravo bilo kojoj evropskoj zemlji da to učini. Poslije zahtjeva Ozal je rekao da je Turska bila na ivici duge, uske i strme putanje. Prema njegovim rečima, ovaj model treba da bude podržan od strane Zapada i politički i finansijski. U međuvremenu, po prvi put u domaćoj javnosti postoji širok konsenzus između različitih ekonomskih i političkih interesnih grupa u Turskoj, u vezi članstva u EZ.

Evropski Savjet je proslijedio zahtjev Turske Evropskoj komisiji za pripremu mišljenja, odnosno “Avis”. Mišljenje Komisije je završeno 18. decembra 1989. god. i odobren od strane Savjeta 5. februara 1990. godine. To je u osnovi naglasio Tursku podobnost za članstvo, ali i ukazao na teškoće u neposrednom punom ulasku, navodeći da je turska ekonomija i dalje nedovoljno razvijena da bi konkurisala u jedinstvenom tržištu Zajednice.

Nažalost, Turska je podnjela zahtjev u najneprikladnije vrijeme imajući u obzir činjenicu da se zajednica godine 1986 proširila na jug, tj. Španija i Portugalija, i sa Jedinstvenim Evropskim Aktom, zajednica se fokusira na produbljivanju a ne proširenju.

Juna 1990, Evropska Komisija je predstavila “Matutes paket”, koji je sadržio mere trgovinskih odnosa, ekonomske i industrijske saradnje, finansijska pomoć i politički dijalog. Međutim, ovaj paket je odbijen od strane Savjeta EZ zbog Grčkog veta, s toga, Carinske Unije, koja je predviđena od strane Ankare Sporazuma, ostala je jedini mehanizam za “spasavanje odnosa.”

PRVI USPJEH: CARINSKA UNIJA

 

Zalivski rat i raspad Sovjetskog Saveza povećao je geopolitički položaj Turske i imala je pozitivne implikacije na preoblikovanje odnosa Turska-EU, i tako dovela u revitalizaciju Ankara Sporazum.

Baš kao i Evropi, kraj hladnog rata stvorio je okolnosti u kojoj su i Turci osjetili potrebu preispitivanja srži identiteta njihove zemlje. Otvaranje Turskog govornog područja centralne Azije i Azerbejdžana, kao posledica raspada Sovjetskog Saveza[8], na prvi pogled se činilo da nudi više od samo jedne nove mogućnosti. Ona je generisala viziju Turske, kao središte novog, dinamičnog, kulturno integrisanog svijeta Turaka. Međutim, istorija je pokazala da se visoka očekivanja nisu ispunila primoravši Tursku da ponovo okrene lice ka zapadnoj Evropi.

Takođe, od kraja hladnog rata, Turska je kao glavni cilj spoljne politike vidjela potrebu za pronalaženje novih strategija radi zaštite od moguće izolacije od novih ekonomskih i političkih institucija u Evropi i da povrati njen značaj kao regionalna sila. Turska spoljna politika post-hladnog rata prema zemljama regiona je bila generalno multilateralistička i konstruktivna.

Na sastanku Savjeta za Pridruživanje, 9 novembra 1992. obe strane su vidjele Carinsku Uniju, kao jedini ostvarljiv mehanizam saradnje, a zatim 36 Tursko-EZ Savjet za Pridruživanje, 6. marta 1995., je donio odluku o Carinskoj uniji, koja je trebala stupiti na snagu 31. decembra 1995. Od tada pa nadalje, ispostavilo se da je Turska prva zemlja koja je zaključila sporazum o Carinskoj uniji sa EU bez punopravnog člana.

Ako se gledaju ekonomski pokazatelji trgovine između Turske i EU, nakon uspostavljanja Carinske unije, očigledno je da u 1996 uvoz iz EU porastao za 34,7% u odnosu na 1995, a Turski izvoz je porastao za 3, 6%. EU je zadržala svoje mjesto kao najveći trgovinski partner Turske sa 52,9% učešća u uvozu i 49,5% u izvozu.[9]

Ipak, u međuvremenu, turska spoljna politika se susrela sa problemima u prvim godinama carinske unije. Najprije, mjesec dana posle početka Carinske unije, Grčka i Turska su se našle na ivici rata, zbog tvrdnje obe strane o suverenitetu nad ostrvcem zvanog Imia-Kardak u Egejskom moru.

Pored toga, u avgusta 1996, dok je grupa grčkih Kipriota pokušavala preći zelenu liniju između Grčkog i Turskog djela Kipra, dvojica grčkih Kiprana je ubijeno. Ovi događaji su eskalirali u sukob između Grčke i Turske. Bile su ove međunarodne okolnosti koje su dovele do održavanja EU Luksemburg Skupštini u decembru 1997.

IZ LUKSEMBURGA U HELSINKI

.

Iako je EU u ranim fazama integracije istakla ekonomski dio zajednice, Turska je uvjek stavila poseban naglasak na Uniju kao političko pitanje. Pored NATO-a, koji je predstavljao bezbednosni aspekt turske politike, članstvo Turske u EU je predstavljao i politički i ekonomski aspekat. Ona je takođe dala poseban značaj procesu proširenja EU.

Na Savjetu pridruživanja, 29. aprila 1997, EU je potvrdila Tursku podobnost za članstvo i tražila od Komisije da pripremi preporuke za produbljivanje odnosa Turske i EU. Međutim, 16. jula 1997., Komisija je isključila Tursku iz procesa proširenja u izveštaju naslovljenim “Agenda 2000: Za jaču i širu zajednicu“.

U izveštaju se pominje da je carinska unija funcioniše glatko, ali to nije referenca za puno članstvo Turske. Istovremeno sa Agenda 2000 izveštajem, Komisija predlaže “Komunikaciju” da poboljša odnose sa Turskom. Takođe, izveštaj traži od Komisije da pripremi izveštaj o podobnosti Turske za eventualno članstvo u EU, čime se implicitno priznaje da je Turska bila kandidat. Ovaj izveštaj je dočekan sa razočaranjem i frustracijom od strane Turske. Međutim, Evropski savjet u Luksemburgu, 13. decembra 1997., odlučuje da ne uključuje Tursku kao državu kandidat, već je treba staviti u “posebnu kategoriju kandidata za koga posebna ‘Evropska strategija’ treba da bude dizajnirana da bi dovela do kasnijeg članstva. ”

Ovo je bilo protiv Turskog očekivanja i zato su i osetili da su postavljeni iza drugih kandidata a ne u nekoj posebnoj kategoriji. Nakon ove odluke, mnogi ljudi u Turskoj su počeli preispitivati ambicije Turske za EU, i bili su uvjereni da je isključivanje Turske bazirano na osnovu vjerskih i kulturnih razloga. Porastao je broj onih koji su gledali na EU kao hrišćanski klub i da Turska kao muslimanska zemlja nikada neće biti prihvaćena kao punopravni član u tom klubu.

Takođe, iako je otvaranja Centralne i Istočne Evrope implicirala mogućnost pojave raznovrsnije i otvorenij EU, postojala je i mogućnost da Turska bude potisnuta u zadnji red zbog činjenice da, poslije hladnog rata, i sama Evropa se počela redefinisati u mnogim aspektima.

Čineći stvari još gore za Tursku, EU je zvanično priznala južni Kipar kao kandidata za članstvo koji bi predstavljao cijeli otok, uključujući i kiparski turke koji žive u severnom djelu podeljenog ostrva.

Ukratko, reakcija Turske na Luksemburški samit je bila jedan duboki i istinski bijes. Detaljnijim pregledom tadašnje štampe se jasno vidi da je Turska u nekoliko navrata osudila njeno isključenje sa liste kandidata, kao nepravedan i diskriminatoran čin, zbog čega je i Ankara suspendovala i sami politički dijalog sa Briselom.

Istovremeno, mnogi Turci, uključujući i Partiju Domovina Mesuda Julmaza (Mesut Yılmaz) su se pitali jeli vrijedna njena tradicionalna aspiracija ka Evropi poniženja kroz koje je prolazila.

Kriza koja se generisala Luksemburgskim samitom uznemiravala je mnoge mnoge u Turskoj i u Evropi. Pored njih, i Vašington kao prijatelj i transatlantski saveznik Turske, takođe je izrazio svoje nezadovoljstvo sa postupkom EU prema strateški važnom članicom – NATO.

Međutim, mora se napomenuti da, u Luksemburgu, većina zemalja EU nije glasala protiv Turske. Izgledi za poboljšanje situacije se povećao i prelaskom u brojnim zemljama EU sa Hrišćanske u Socijalne demokratske vlade, prije svega u Nemačkoj. U Nemačkoj, na izborima 1998. god., hrišćanski demokrati su poraženi i bili su zamenjeni Socijaldemokratskom partijom (SPD-a) – Zelenom koalicijom pod vodstvom Gerhard Šredera (Gernard Schroeder).

Sa reafirmacijom posvećenosti i odlučnosti Turske, Nemačka je iskoristila predsedavanja u Evropskom savetu da ubaci tursko pitanje na dnevni red u Kelnu na sastanku Evropskog saveta u junu 1999. U oktobru, Komisija je izdala Progres izveštaj o Turskoj kojim se preporučuje da Turskoj bude odobren pristup statusu, a u istom mjesecu Evropski parlament takođe je usvojio rezoluciju podstičući generalno  pristupanju Turske.

Štaviše, nakon destruktivnog zemljotresa u Turskoj u avgustu 1999, koji je izazvao smrt 17.000 ljudi i uništilo širok otkos novih stambenih i industrijskih nekretnina[10], tursko-grčki odnosi su ušli u relativno pozitivniju fazi. Grčka pomoć u operacijama spasavanja posle zemljotresa, kao i promjena pristupa medija ovom pitanju, doprinjela je poboljšanju odnosa između Ankare i Atine.

Pod svetlom ovih kretanja, u decembru 1999, organizovan je Helsinški Samit Evropskog saveta; proizodeći proboj u odnosima Turske i EU. U Helsinkiju, Turska je zvanično priznata bez preduslova, kao država – kandidat  ravnopravna sa drugim zemljama kandidatima.

U promjeni stava EU prema Turskoj je uticalo nekoliko razloga. Prije svega, EU je želela da zaustavi pogoršanje odnosa i frustracija Turske koja je bila očigledna poslije samita u Luksemburgu. Drugo, novi socialdemokrati (SPD-a) i Vlada Zelene koalicije u Nemačkoj su naporno radile na prihvatanju Turske kao kandidata, treće, promjene u Grčkom stavu prema Turskoj, i na kraju pritisak iz SAD.

Vašington je odigrao aktivnu ulogu u poboljšanja odnosa. Za SAD, Turska sa svojim geostrateškim položajem je oduvjek bila viđena kao odskočna daska u regionu. To nam pokazuje razlike evropske i američke perspektive u mnogim događajima tokom zadnjih decenija.

POST-HELSINŠKI PERIOD I REFORME U TURSKOJ

.

Prepoznavanje Turske, na samitu u Helsinkiju, kao zemlje kandidata promjenila je momentalni Turski odnos prema EU, i otvorila novu eru u odnosima između Turske i Evropske Unije. Odmah nakon Helsinškog samita, Evropska komisija je počela sa pripremama dokumenta za Partnersko Pristupanje za Tursku, koji je i usvojen 8 marta 2001. godine.

Nakon usvajanja dokumenta o pristupanju partnerstvu od strane EU, turska vlada je, 19. marta 2001, spremila i najavila svoj “Nacionalni program za usvajanje EU Ascuis” (NPAA).

Slijedeći ova važna zbivanja, Turske, Tursko-EU Savjet za pridruživanje je počeo redovno da se susreću. Savjet se sastajao tri puta u Luksemburgu 11. aprila 2000, 26. Juna 2001, i 16. aprila 2002. godine.

U unutrašnjoj politici, 3 novembra 2002. godine su održani opšti izbori. Nezadovoljan postojećim političkim strankama, turski narod je izrazio želju za novom vladom, odnosno Partijom pravde i razvoja (AKP), koju je predvodio Redžep Tajip Erdogan (Recep Tayyip Erdoğan). Interesantno, nijedna od političkih partija nije mogla preći prag prelaza za novi parlament, uključujući i one koji su prošli treći reformski zakonski paket, odnosno Demokratska Stranka Levice (DSP-a), Nacionalistička Stranka Akcije (MHP) i Partije Domovine (ANAP).

Nova AKP vlada je izrazila svoju posvećenost reformama veoma jasno i brzo, i proglasila spremnost za ispunjavanje EU kriterijuma iz Kopenhagena, radi otvaranja puteva za pregovore o pridruživanju sa EU.

Odmah posle odluke EU, u maju 2004, da prizna 10 novih članica, EU je okrenula pažnju na buduće kandidate za članstvo u Uniji, uključujući i Tursku.

Pod kompromis formulom sa kojom se Savjet složio, Turska, prije oktobra 2005, je trebala potpisati protokol kojim bi se prilagodio Ankara Sporazum iz 1967, uključujući Carinsku Unije, na deset novih država članica Unije, uključujući i Republiku Kipar .

Turska je u julu 2005. godine potpisala protokol, ali je naglasila da se, potpisivanjem Protokola, ne znači da istovremeno i diplomatsko priznanje Republike Kipra. Ona je insistirala da priznanje treba doći samo kada se obe zajednice grčkih i turskih kipriota ponovo ujedinjuju.

Bez odlaganja, EU je podjsetila Tursku da je Kipar punopravna članica Evropske unije, da je priznavanje svih zemalja članica neophodna komponenta procesa pristupanja, kao i da EU i njene države članice “očekuju punu, ne-diskriminatornu primjenu Dodatnog protokol na sve države članice EU … i da bi neuspjehom sprovođenja svojih obaveza, u potpunosti uticala na sveukupni  napredak u pregovorima.”

Nakon duže rasprave oko statusa Kipra i izraze zabrinutosti od strane pojedinih evropskih zemalja članica o punopravnom priznavanju Turske u zajednici, 3. oktobra 2005, Savjet EU se složio da o “Okvirnom pregovaranju”, i otvorio formalne pregovore o pristupanju sa Turskom.

Za Tursku, godina 2006. je bila mnogo teška godina u odnosima sa EU, iako su formalni Pregovori između EU i Ankare počeli. Učlanjenje Kipra u Uniju, uprkog odbijanja od strane Grčkog Kipra plana UN-a o ujedinjenju, kao i javni stav Turske da priznaje Grčko Kiparsku Vladu, je doprinjelo promeni stavova unutar Turske ka EU .

Uprkos unutrašnjih političkih zbivanja u Turskoj koja su bez sumnje usporili proces reformi, EU se dogovorila da otvori dodatna tri poglavlja Acquis-a identifikuje pokazatelje neophodne za otvaranje dodatnih 14.

U Julu 2006, Finska preuzima rotirajuće predsjedništvo EU, a finski premijer poziva Tursku da riješi sporno pitanje sa Kiprao oko pristupa luke i aerodrome do kraja 2006.

U septembru iste godine i Evropski parlament se pridružuje kritici, gdje Odbor za spoljne poslove izdaje izveštaj o napretku Turske u pridruživanju. Nalazi Parlamenta sugerišu da su reforme u Turskoj usporene, naročito u sprovođenju slobode izražavanja, verskih i manjinskih prava, sprovođenja zakona, kao i nezavisnost sudstva, i pozvao Tursku da krene naprijed.

Proces pristupanja ulazi u 2007 sa mješovitim osjećajnim pravcima. Turska je očigledno osetila da je njena aspiracije za EU dobila ozbiljan udarac od strane EU, odlukom o nastavku pregovora pod uslovom da se najprije riješi problem Kipra.

Tokom 2008 godine, Turska vlada se suočavala sa više političkih izazova, uključujući i poziv za raspuštanje AKP i zabranu političkog djelovanja nekoliko istaknutih političara, kao i sa istragom navodne zavere koja je uključila i nekoliko penzionisanih vojnih oficira i drugih, sa namjerom stvaranja haosa širom Turske radi izazivanja vojnog puča.[11]

Početkom 2009, Turska, u znak rješenosti obnovljenja procesa pristupanja, je najavila prvog stalnog EU pregovarača, državnog ministra Egemen Bagis, i da je napredovala na brojnim frontovima reformi.

U martu 2009, Evropski Parlament usvaja tri rezolucije bazirane na izvještaju o proširenju. U rezoluciji o Turskoj, poslanici parlamenta su sa zabrinutošću konastatovali “kontinuirano usporavanje reformi” i pozvali Tursku “da dokaže svoju političku volju da nastavi proces reformi”. Rezolucija takođe naglašava potrebu da se postigne rešenje za pitanje Kipra i poziva Tursku da ukloni svoje vojne snage sa ostrva..

Na kraju, Parlament primjećuje da sporazum o Carinskoj uniji, posebno u odnosu na Kipar, nije u potpunosti realizovan, i ukazuje da će “neizvršavanja obaveza Turske do decembra 2009 ozbiljno uticati na dalje procese pregovaranja.”

 

ZAKLJUČAK

(Jesu li vrata Evropske unije i dalje otvorene za Tursku)

 

Iako (danas) Turska provodi politiku konstruktivnog angažmana u svom susjedstvu i izvan nje, puna integracija s EU-om jeste i ostaće prioritet. Članstvo u EU je turski strateški izbor i taj cilj je jedan od najvažnijih projektata Republikanske ere. Sa usvajanje Lisabonskog ugovora, Europa preduzima nove odgovornosti na globalnom nivou. Europski lideri sada imaju priliku da pokažu svoju odlučnost u pripremi Evropske unije za izazove 21. vijeka, kako na unitrašnjoj još odlučnije na globalnoj sceni.[12]

Ali, bez obzira što je više od 22 godine prošlo od kada je Turska aplicirala za punopravno članstvo, prospekt njenog ulazka izgleda daleko kao i u samom početku, bez obzira što su formalni pregovori počeli 2005 godine!

Vjerovatno do sada su mnogi Turci morali osjetiti određeni umor u beskrajnim traženjem njihove zemlje za članstvo u Evropskoj uniji. Mnogi od njih su do sada već postavili pitanje; koji su razlozi ovolikog odugovlačenja!

Iako institucije Evropske unije zvanično tvrde da neguju različitost, izgleda da postoji prećutna saglasnost među nekim od najmoćnijih lidera da Unija mora ostati dominantno hrišćanska Zajednica. Herman Van Rompuy, novi predsednik Evropske unije, je jedan od onih koji je i javno izrazili ovakvu želju (prije njegovog uzdizanja u finansijama). “Univerzalne vrijednosti koje su na snazi u Evropi, i koje su osnovne vrijednosti hrišćanstva, gubiće snagu ulazakom velike islamske zemlje poput Turske“[13], Van Rompuy jednom je izjavio pred Belgijskim parlamentom 2004. godine.

U toku posjete Turskoj američki predsjednik Barak Obama je pozvao na Turski ulazak u Evropsku uniju, kao jednu od strateških i kulturnih važnih tačaka. Međutim, Francuski predsjednik, Nicolas Sarkozy, govoreći za većinu pozicija u Evropi, bio je brz u odgovoru Obami: “Turska može jednog dana uživati privilegiju posebnog odnosa sa EU, ali punopravno članstvo ne dolazi u obzir. Turska nije Evropska – ni geografski ni kulturno.”[14]

Argumenti koji lociraju Tursku van evropske istorije i geografije nemaju naučnih ni činjeničnih osnova. Za više od četiri vijeka Otomanska imperija je učestvovala u preobličenju političke i strateške forme kontinenta.

Nemoguće je danas biti prevaren pokušajima prekrajanja geografskih granica Evrope zbog određenih ideoloških ili političkih svrha. Kada bi se primjenivali isti kriteriji Kipar ne bi nikada mogao biti Evropska država. Takve vještačke razlike ignorišu istoriju baš kao što ignorišu realnost samog evropskog društva, gdje su se različita nacionalna porijekla, uspomene i kulture susrele i pomješale. Danas preko 40 posto stanovništva Turske je evropskog porijekla kao i milioni Turaka su već stekli državljanstvo zemalja Evrope.

Tursko pitanje danas rijetko figurira kao pitanje u prednjem planu evropskih rasprava, ali ipak ona lebdi nad svim razgovorima o “evropskom identitetu”, “imigraciji” i “muslimanskim pitanjima”.

Evropljani su, izgleda, postali plašljivi. Ekonomska kriza je prouzrokovala potrebu za većom sigurnosti i zaštiti od “stranaca” i “imigranata”, koji se vide kao prijetnja finansijske stabilnosti i kulturne homogenosti (a koji su većinom muslimani). Političke ličnosti kao i partije koje pozivaju na sve uži pogled Evrope dobijaju na terenu. Oni promovišu striktno judeo-hrišćansku perspektivu evropske istorije, nepovjerenje prema islamu, represivnu tvrdokorenu imigracionu politiku i odbijanje Turske, tvrdeći da je prenaseljena i predominantno muslimanska.[15]

Međutim, Redžep Tajip Erdogan (Recep Tayyip Erdoğan), turski premijer, tokom posjete u Briselu 2009 godine, ponovio je želju svoje zemlje da pristupi Evropskoj uniji. “Neki uskogrudi političari su koristili Tursku kao izborni materijal, a verujemo da je to vrlo pogrešno i vrlo populistički… Mi ne možemo prihvatiti trenutne stavove Francuska i Njemačka… Naš cilj je punopravno članstvo.”[16]

Jesu li vrata Evropske unije i dalje otvorena za Tursku je neizvjesno ali zasigurno njen put ka Uniji ostaje veliki paradoks geopolitičkih intergracija 21 vijeka.

 

---