Uzeir Hadžibejli – kompozitor himne Azerbejdžana

UZEIR HADŽIBEJLI,  KOMPOZITOR HIMNE AZERBEJDŽANA

Pišu: Božidar Proročić i Parvana Garaieva

Uzeir Hadžibjeli se rodio 18. septembra u Agdžabedi 1885. godine na teritoriji današnjeg Azerbejdžana. Njegov otac Abdul Husein Hadžibejli bio je dugo godina sekretar Kurshidbanu Natavan, pjesnikinje koja se smatra jednom od najboljih lirskih pjsenikinja Azerbejdžana. Uzeirova majka, Shirin, odrasla je u domaćinstvu porodice Natavana. Odrastajući, Uzeir je bio pod snažnim uticajem rada Natavana. Grad Šuša, poznat je kao kolijevka azerbejdžanske muzike i kulture zbog svoje bogate muzičke baštine. Grad je nazivan i „Muzički konzervatorijum Kavkaza” zbog brojnih talenotvanih muzičara i pjevača. Hadžibejli je rano obrazovan u vjerskoj školi medresa gdje je pored svog maternjeg jezika izučavao arapski i persijski jezik. Nakon završene medrese, upisuje dvogodišnju azerbejdžansko-rusku školu. Tu se, uz pomoć svoga omiljenog učitelja Mirze Mehdi Hasanzadea, upoznaje sa nasljeđem klasičnnih pisaca Istoka i Zapada. Bogato muzičko nasljeđe grada Šuše puno je uticalo na muzičko obrazovanje Uzeira Hadžibejlija. Kasnije je govorio: „Prvo muzičko obrazovanje koje sam dobio kao dijete u Šuši bilo je od najboljih pjevača i muzičara.” Kada su azerbejdžanski dramski pisac Abdurrahim bei Hagverdijev i pjevač Jabbar Gariadioglu postavili predstavu „Lejli i Majnun”, tada je kao 13-godišnjak Uzeir  pjevao u horu. U periodu od 1899. do 1904. Uzeir je studirao na Pedagoškoj gimnaziji u Gori. Pored opšteg obrazovanja Hadžibejli je tu stekao i muzičko obrazovanje. U ovoj prestižnoj školi Uzeir je naučuio svirati violinu, violončelo i duvački instrument. Nakon diplomiranja u Pedagoškoj školi, Uzeir je imenovan za nastavnika u seli Hadrut, u Gornem Karabahu. Ubrzo Uzeir se seli u Bakuu đe je nastavio svoju karijeru, i predaje matematiku, geografiju, istoriju, azerbejdžanski i ruski jezik, i muzičku umjetnost. Napisao je tursko-ruski, i rusko-turski riječnik političkih, pravnih, ekonomskih i vojnih termina, prezentovan u štampi 1907. godine. Objavljuje i udžbenik „Aritmetičkih problema” 1908. godine u izdavačkoj kući braće Orujov u Bakuu.

Uzeir Hadžibelji je živio u periodima tragičnih revolucija od 1905. do 1917. Pad Demokratkse Republike Azerbjdžana 1920. ga je jako pogodio. Sam je bio tvorac Himne Azerbejdžana, noseći ljubav prema svojoj državi, a duboko pogođen njenim razaranjima i stalnim pokušajima elimilacije sopstevog naroda. Političke reprekusije vojnih osvajanja i dominacije politike Rusije nad Azerbejdžanom na njegovo stvaralaštvo su ostavile jak trag. Česta mijenjanja arapskog, ćiriličnog, latiničnog i azerbejdžanskog pisma su bitno uticala da Uzeir usmeno izloži sve ideje na muzičkoj sceni. Uzeir Hadžibajev se trudio da u teškim periodima Azerbejdžana 1900-1940 sačuva kroz kompoziciju prošlosti i sadašnjosti, a da ništa ne odbaci. Koliko je bio uporan u očuvanju jezičkog identiteta Azerbejdžana govori nam činjenica da je u njegovom dosijeu sa Pedagoške gimnazije od 3. decembra 1901. godine zapisano: „Učenik Uzeir Hdžibejli je ukoren zato što je govorio na svom azerbejdžanskom jeziku.” Rusi su pokušavali da kroz svoj vojni i politički uticaj zabrane tradicionalne muzičke instrumente Azerbejdžana: tar-gudački instrument, zurna-duvački instrument i kamančka gudački instrument. Hadžibejli uprkos tome, a mudrom politikom, zajedno sa svojim kolegama želi da očuva ove izvorne narodne instrumente i tako ih uključuje u orkestar dajući im tako više šansi da se ne zaboravi muzička baština. Godine 1908. Hadžibejli je napisao svoju prvu operu „Lejla i Majnun” na osnovu tragične ljubavi koju je zapisao drugi poznati pisac Azerbejdžana iz XV vijeka, Fuzuli. Sa ovim svojim djelom on je postao prvi kompozitor opere u islamskom svijetu. Prepoznaju ga kao oca azerbejdžanske klasične muzike i opere. U ovoj operi, Uzeir će spojiti jedinstvenu tradicionalnost narodnih muzičkih kompozicija Azerbejdžana uz upotrebu nacionalnih instrumenata.

Druga Uzeirova opera „Šeik Sanan” koju je ranije napisao poznati dramaturg Azerbejdžana Husein Džavid, napisana je 1909. godine u obliku koji je bio drugačji od njegove prve opere. Ovaj put Hadžibejli koristi čisto evropski stil i pristup umjetnosti. U ovom djelu je Uzeir poput velikih vizionara zagovarao, da brak nebi trebao biti vezan za nacionalnost, čime je pokazao svoju univerzalnost,  modernizam, koji nije bio svojstven drugim umjetnicima. U suštini to je bio oblik integracije, da se prihvati multikulturalnost i različite religijske barijere. Opera govori o religioznom šeiku na putu za Meku, koji upoznaje vrlo lijepu gruzijsku damu. Na njegovu žalost, ispostavilo se da je otac divne dame u koju je zaljubljen, odgajivač svinja. Na kraju šeik osuđuje svoju religiju, da bi osvojio voljenu ženu. Kada je opera izvedena, Hadžibejli je bio pod jakim udarom javnosti i prijatelja, mnogi su bili uvrijeđeni i napuštili izvođenje opere. Hadžibejli je donio drastičnu odluku i uništio operu. Na pitanje asistenta Ramazana Halilova kako je to mogao učiniti s obzirom koliko je uložio energije rada i truda, Uzeir je odgovorio: „Nisam uništio svoju operu. To je moja sopstvena kreacija, tako da je uvjek u mojoj glavi.” Halilov je rekao da je Hadžibejli nastavio da koristi veličanstvenu muziku iz ove opere i 27 godina kasnije kada je stvorio operu „Koroghlu ” koju mnogi smatraju za jednu od najboljih.

Uzeirove opere „Rustam i Zohrab” nastala (1910 ), potom „Asli i Karam” (1912), „Šah Abbas i Hurskid Banu ”, takođe izvedene 1912. godine bile su u potpunosti izvedene sa tradicionalnim elemntima azerbejdžanske narodne muzike mugham. Uticaj i prosvetiteljksi rad na muzičkom obrazovanju od Uzeira Hadžibejlija je velik, njegovim doprinosom i zalaganjem nastaje Azerbejdžanski državni konzervatorijum osnovan 1920. godine. On kasnije prerasta u Muzičku akademiju u Bakuu. Akademija je dala neke od najboljih kompozitora Azerbejdžana kao što su: Gara Garaiev, Fikret Amirov, Jovdat Hajiiev, Sultan Hadžibejli, Tofig Guliiev, Vagif  Mustafazade. Njegova statua je postavljena ispred Muzičke akademije i govori nam o spoju istočne i zapadne muzičke tradicije. Godine 1931. Hadžibejli je uporno radio na osnivanju orkestra Azerbejdžanskih narodnih instrumenata povezanog sa Radio Komitetom. Ovaj orkestar je po prvi put izvodio evropske klasične komade Glinke, Mocarta, Šuberta, Bizea. Uzeir je prilagodio notni sistem tradicionalnim azerbejdžanskim nacionalnim instrumentima. Njegov rad i dalje je jak pa tako 1936. godine osniva Azerbejdžanski državni hor u okvitu Azerbejdžanske filharmonije. Hadžibejli je koristio kontrapunktnu polifoniju za dupliranje umjesto četvorodjelnog pjevanja u problematičnim sekcijama. Uzeir je bio neumorni kulturni pregalac Azerbejdžana, uložio je mnogo energije da integriše ulogu i status žene u savremenom društvu i sistemu. Vrši kulturnu emancipaciju i kroz njegove radove, često je tema žena. Uzeir Hadžibejli je bio glavni i odgovorni urednik dnevnih novina u periodu  1919-1920  „ Azerbejdžan” i kroz ovaj medij je maksimalno podržavao život i borbu za njegov Azerbejdžan. Objavljuje 1927. godine i publikuje po prvi put „Zbirku azerbejdžanskih narodnih pjesama” zajedno sa kompozitorom Muslimom Magomaievom. U zbirci je po prvi put prezentovano više od 300 pjesama azerbejdžanske narodne muzike, dokumentovano notacijom i sačuvano od potpunog zaborava. Godine 1945. objavljuje knjigu pod naslovom „Osnova narodne muzike u Azerbejdžanu” koja je kao bogata muzička i kulturna baština prevedena na nekoliko svjetskih jezika uključujući i engleski.

Opera „Koroglu ” je prikazana 30. aprila 1937. godine u Azerbejdžanskom pozorištu za operu i balet. Ovo je prva  klasična opera koja pokazuje motive herojskog epa o Azerbejdžanu. U ovoj operi Uzeir je stvorio arije, masovne horske scene, razne ansamble, recitacije i baletske nastupe. Slijede opere „Muž i žena”, potom „O olmasın, bu olsun”, zatim „ Arshin Mal Alan”. Zbog neograničenog doprinosa kulturi Azerbejdžana, Uzeir Hadžibejli je bio nagrađen najznačajnim nagradama SSSR-s, koji mu nije mogao osporiti njegove umjetničke domete. Prvi je tvorac opera na dalekom Orijentu i u islamskom svijetu. Bio je član Akademije nauka Azerbejdžana. Njegova himna i danas krasi i slavi ljepotu Azerbeidžana i predstavlja srce države, vatre i slobode. Uzeir Hadžibejli je umro 23. novembra 1948. godine. Sahranjen je u Aleji časti u Bakuu. Njegov voljeni Azerbejdžan nikada nije zaboravio svoga predanog kompozitora i borca koji je kroz svoj umjetnički pristup sačuvao i spojio najljepše umjetničke vrijednosti istoka i zapada. Širom svijeta proslavljan je dan rođenja Uzeira Hadžibejlija uz dan UNESCA. Međunarodni muzički festivali i brojne stipendije za muziku nose njegovo slavno ime. Svake godine 18. septenbar se slavi kao „Uzeirovi muzički dani.” Ovu manifestaciju je prvi pokrenuo nekadašnji presjednik Azerbejdžana ( Hejdar Alijev 1923-2003) koji za svoga života nije nikada nije zaboravio najveće sinove svoje zemlje. Uzeir Hadžibejli je svojim ukupnim umjetničkim stvaralaštvom u svom rodnom Azerbejdžanu, i uopšte u islamskom svijetu, postao jedan od planetarnih umjetnika na svijetu čije ime se izgovara sa poštovanjem, a čiji umjetnički dometi najviše govore o tradiciji i umjetničkoj ljepoti kojoj je on dao poseban doprinos. Bista Uzeira Hadžibejlija, azerbejdžanskog kompozitora, postoji u Novom Sadu. Bista je otkrivena 2011. godine na prigodnoj svečanosti na Beogradskom keju gdje je i postavljena. Izgrađena je u gradu Bakuu od bronze. Oko biste nalazi se granitni teren od 50 kvadratnih metara kojeg krase 14 dekorativnih fontana. Tada je rekonstruisan kej i napravljena pješačka staza. Na spomen ploči biste nalazi se tekst na azerbejdžanskom i srpskom jeziku koji glasi: „Memorijal velikom azerbejdžanskom kompozitoru Uzeiru Hadžibejliju, koji simboliše prijateljstvo između srpskog i azerbejdžanskog naroda, izgrađen je na inicijativu i uz podršku predsednika Republike Azerbejdžan Ilhama Alijeva i uz učešće grada Novog Sada.“

Radovi Uzeira Hadžibejlija:

Lejli i Majnun, opera, 1908.

Šeik Sanan, opera, 1909. Uništena od strane kompozitora.

Muž i žena, opereta, 1910.

O olmasın, bu olsun (“Ako ne taj, onda ovaj”). Muzička komedija (opereta) u četiri čina, 1910.

Rustam i Zohrab, mugham opera, 1910.

Asli i Kerem, mugham opera u četiri čina i šest scena, 1912.

Shah Abbas i Khurshid Banu, opera Mugham, 1912.

Arshin Mal Alan. Muzička komedija (opereta), 1913.

Harun i Lejli, opera Mugham, 1915.

Koroglu (“Sin slijepog”), opera. Napisano 1936.

Parvana Garaieva je specijalni dopisnik Azerbejdžanske državne informativne agencije (AZERTAG) za Centralnu Evropu i Balkan od 2011. godine. Ona prati vijesti iz regiona, uključujući bilateralne i multilateralne samite, a autor je više od stotinu analitičkih članaka i op-eds. Stacioniran u Budimpešti.