Redakcija ZIJA BUNJATOV AKADEMIK, ISTORIČAR, ORIJENTALISTA
Piše: Božidar Proročić
Zija Bunjatov (azerbejdžanski. Ziya Bünyadov) je azerbejdžanski orijentalista, istoričar, heroj Sovjetskog Saveza, laureat državne nagrade i zaslužni naučnik, akademik i potpredesjednik Azerbejdžanske akademije nauka. Radio je dugi niz godina kao istoričar u Institutu istorije Akademija nauka Azerbejdžana. Bio je veteran Drugog svjetskog rata i imao zvanje Heroja Sovjetskog Saveza.
Zija Bunjatov je rođen 21. decembra 1923. godine u gradu Astara u Azerbejdžanu. Njegov otac, rođen je u selu u okolini Bakua je bio carinski službenik, a zbog prirode njegovog posla, porodica Bunjatov se često selila. Arapski je naučio od djetinjstva i počeo je čitati Kur’an. Njegova majka bila je Raisa Mihajlovna Gusakova, bivša ruska izbjeglica u Azerbejdžanu, rođena u Lankaranu. Bunjatov je bio najstariji od šestoro dece u svojoj porodici. Bunjatov je proveo svoje gimnazijske godine u Gojčaju, jer je njegov otac poslan u Gojčaj u vezi sa njegovim poslom. Posle završene srednje škole 1939. godine, otišao je u Baku da bi se upisao u vazduhoplovnu školu. Međutim, pošto nije uspjeo da prođe ljekarsku komisiju, dvije godine je nastavio školovanje u Bakuskoj školi po imenu ,,S. Orconikidze”. Maja 1941. godine, završio je vojnu školu sa činom poručnika. Godine 1942. poslan je u Drugi svjetski rat da se bori na Kavkaskom frontu, blizu grada Mozdok. ,,Krasnaja Zvezda” (Crvena zvezda), službeni list Sovjetske armije, napisao je o Bunjatovu 1942. godine: „lukav, brz kao tigar, obaveštajac Zija Bunjatov, koji je pod nevjerovatnim uslovima, u najkompleksnijoj situaciji, mogao se odlično orijentisati. Donosi precizne podatke o broju, naoružanju i dislokaciji neprijatelja. Cijenjen je u bataljonu zbog romantične duše i književne erudicije” . Nastavio je da se bori na Evropskom frontu i učestvovao u sovjetskom zauzimanju Varšave i Berlina.
Zija Bunjatov je nagrađen najvišom vojnom počašću Sovjetskog Saveza, Herojem Sovjetskog Saveza, za svoju akciju u bitci preko mosta na reci Pilici u Poljskoj, 14. januara 1945, što je rezultiralo sa 100 neprijateljskih žrtava i 45 neprijateljskih zarobljenika. Kao i ovu počast, Zija Bunjatov je za svoje učešće i junaštvo u Drugom svjetskom ratu takođe nagrađen počasnim odlikovanjima Crvenom zastavom, Crvenom zvijezdom, ordenom Aleksandrom Nevskog i ordenom Otadžbinskog rata II stepena. Godinu dana nakon završetka rata, poručnik Zija Bunjatov bio je zamjenik vojnog komandanta berlinskog okruga Pankov. Nakon završetka rata, diplomirao je na Moskovskom institutu orijentalnih studija, a 1954. godine odbranio svoju doktorsku disertaciju. Nakon toga, vratio se u Bakuu i počeo da radi u Institutu za istoriju Akademije nauka Azerbejdžanske Sovjetske Socijalističke Republike. U okviru instituta bio je na položaju istraživačkog naučnika, a kasnije napredovao i postao glavni naučnik, šef Instituta za istoriju i dopisni član Akademije nauka, a potom i potpredsjednik Akademije nauka. Bio je autor i urednik brojnih monografija, knjiga i članaka o istoriji Kavkaza.
U drugoj polovini šezdesetih godina prošlog vijeka postojala je naučna rasprava o tome kako se Azerbejdžan pridružio Rusiji prije 150 godina. Međutim, 1964. godine pojedini istoričari su govorili da se prije pola vijeka Azerbejdžan dobrovoljno pridružio Rusiji. Čak je to bilo slavljeno i kao praznik. Od 1967. do 1968. Zija Bunjatov je više puta izjavljivao da je tačno da je Azerbejdžan bio dio Rusije, ali ovaj korak nije bio dobrovoljan. Zato je neophodno govoriti istorijsku istinu. Bunjatov je objavio brojne istraživačke radove o žrtvama boljševičkog terora i političke represije. Istinski je istraživao represije koje su se dešavale u Azerbejdžanu u 20-ima i 30-ima kao rezultat boljševičkog terora, javnim objavljivanjem dokumenata o žrtavama iz 1937. godine, pravdajući ih, vraćanjem njihovih imena u istoriju i na taj način korektnim pokrivanjem tog istorijskog perioda. Hejdar Alijev je takođe cijenio ovaj naućno-istraživački pristup Zije Bunjatova koji je za poznatog naučnika izjavio: ,,Usluge Zija Bunjatova su brojne, a jedna od njegovih najvećih usluga je ta da je krajem osamdesetih – početkom devedesetih godina prošlog vijeka kao veliki naučnik i istraživač išao u neotkrivene arhive Azerbejdžana, od samih početaka pa sve do 20. vijeka. Otvorio je stranice, istraživao, objavljivao članke u svojim knjigama, periodičnim publikacijama i tako se posvetio naučnom radu poslednjih godina, ako je prethodno objavio, i ilustrovao mnoga važna razdoblja srednjovjekovne istorije u Azerbejdžanu. Konkretno, Zija Bunjatovov je jedan od onih koji su tačno i precizno istražili procese koji su se odvijali prije formiranja prve Demokratske Republike Azerbejdžan.”
Godine 1965. odlukom Visoke komisije pri Ministarstvu srednjeg i visokog obrazovanja SSSR-a dobio je zvanje profesora. Od 1966. godine redovan je član kongresa Turskog instituta za istoriju u Ankari. Zbog velikog doprinosa u proučavanju istorije turskih naroda, te godine je izabran za dopisnog člana Turskog istorijskog društva, a 1988. za počasnog člana. 1967. godine izabran je za dopisnog člana Azerbejdžanske akademije nauka, a 21. aprila 1976. izabran je za redovnog člana Akademije nauka. Bunjatov je 1970. postavljen za glavnog urednika časopisa ,,Novosti Akademije nauka Sovjetske Socijalističke Republike Azerbejdžan. Serija društvenih nauka”. Do 1970. godine, pod njegovim naučnim nadzorom, odbranjeno je 11 naučnih radova (magistarskih, doktorskih).
- nagrađen je Počasnom diplomom SSSR-a za pokroviteljstvo u vojno-patriotskom radu među mladima. 1980. godine Bunjatov je izabran za člana i glavnog urednika Azerbejdžanske sovjetske enciklopedije. Napisao je brojne članke o istoriji Azerbejdžana za enciklopediju. Akademik Bunjatov, koji nastavlja da proučava izvore, počinje da radi na svojoj novoj knjizi ,,Država Azerbejdžana Atabej 1136-1225.” Od objavljivanja monografije 1978. godine, dobijo je mnogo pozitivnih kritika i visokih ocjena. Ovo djelo, uz veliko uvažavanje naučne zajednice, takođe je nagrađeno Državnom nagradom SSSR-a 1980. za oblast nauke i tehnologije.
Bunjatov je postavljen za direktora Instituta za orijentalne studije Azerbejdžanske nacionalne akademije nauka u aprilu 1981. Na toj funkciji bio je do 1986. godine. 1982. godine dodijeljeno mu je počasno zvanje ,,Počasni naučnik Azerbejdžanskog SSR-a”. Vodio je Institut za orijentalne studije Akademije nauka Azerbejdžanskog SSR-a tokom 1988-1990.
- godine izabran je za potpredsjednika Akademije nauka Azerbejdžana. 1991. godine završio je prevod Kur’ana na azerbejdžanski jezik sa profesorom Vasimom Mammadalijevom. Sovjetski orijentalista i novinar Farid Sejful-Mulukov, pohvalio je prevod Kurana od strane Bunjatova i naglasio da je on bio izvanredan učitelj i odličan poznavalac arapskog jezika Dobitnik je nagrade ,,Hadži Zeinalabdin Tagijev”. Za svoj rad, za šta je bila potrebna velika odgovornost i naporan rad. 1992. godine je izabran za direktora Instituta za orijentalne studije univerzalnim glasanjem. Bunjatov je objavio „Gulustani-Iram“ 1991. godine sa predgovorom i komentarima, a 1993. godine za svoj rad dobio je nagradu ,,Abbasgulu aga Bakikhanov”
Devedesetih godina prošlog vijeka Bunjatov je bio jedan od onih koji su govorili na Bakuškom trgu slobode, usprotivio se postupcima Jermenije prema Azerbejdžanu i usprotivio se tvrdnjama Jermena. Zija Bunjatov je u svojim govorima više puta odgovarao na tvrdnje jermenskih istoričara. Bunjatov je 1992. godine bio jedan od 91 istaknutih intelektualaca koji su apelovali na Hejdara Alijeva za otvorenu i aktivnu borbu za vlast u Azerbejdžanu i potpisali peticiju za povratak na vlast. Godine 1992. Bunjatov je izabran za zamjenika predsedavajuće stranke ,,Novi Azerbejdžan”. 1995. godine izabran je za člana Parlamenta, kao i člana Stalne komisije za međunarodne odnose i međuparlamentarne odnose. Zija Bunjatov je ubijen na ulazu u svoj stan u Bakuu, 21. februara 1997. godine. Iako je zvanična državna istraga kao odgovorne za ubistvo optužila grupu islamskih ekstemista, od kojih su mnogi dobili doživotne kazne, pravi krivci i okolnosti ubistva nisu poznati javnosti. Po Džonu V. Parkeru, ubice Bunjatova su obučavane u Iranu. Sahranjen je u Aleji slavnih u Bakuu.
