Novi Pazar, podignut sredinom XV vijeka, bio je zamišljen kao baza za dalja turska osvajanja. Zbog toga je jedan od prvih objekata ovoga grada bio vojni logor, tako označen u nekim izvorima. To je prvobitno bilo vojno utvrđenje, uglavnom, drvene konstrukcije i bilo je locirano u središnjem dijelu grada, na onom prostoru koji se sada označava kao Gradski park, dakle, na desnoj strani rijeke Raške, nekoliko stotina metara prije ušća Jošanice u Rašku. Najkatastrofalniji rat u istoriji Novog Pazara bio je veliki ili bečki rat (1683-1699). Tada je Novi Pazar stradao do te mjere da od njega nije ostao “ni kamen na kamenu”. Nove političke prilike nastale tokom i poslije pomenutog rata nalagale su obavezu za izgradnju novih i bezbjednijih utvrđenja. Zbog toga je na mjestu ranijeg, drvenog, izgrađeno novo i veliko vojno utvrđenje od kamena čiji su ostaci očuvani do naših dana. Kameno utvrđenje u Novom Pazaru zidano je 1692. godine. Tako je to registrovao Gliša Elezović na osnovu carskog dokumenta – salname (Gliša Elezović, Turski spomenici, knj. l, sv. l, str. 908). Međutim, sudeći po metalnoj ploči sa natpisom i godinom koja se i danas čuva na sjevernom bastionu tvrđave, ona je izgrađena 1718. godine.
Vojno utvrđenje ili Gradska tvrđava građena je po svim propisima i zahtjevima izgradnje te vrste objekata. Imala je tri velika višeugla bastiona sa tri udarne strane i dvije osmougaone visoke kule motrilje prekrivene ćeramidom. Svi ti objekti bili su povezani zidom, a oko tvrđave su izgrađeni duboki kanali ili hendeci koji su bili ispunjeni vodom. U samom utvrđenju nalazilo se više objekata za smještaj vojnika i, obavezno, džamija namijenjena vojnicima. U Prvom svjetskom ratu, kada su austro-ugarske snage okupirale Novi Pazar, izgrađena je, unutar Gradske tvrđave, mala katolička crkva-kapela za potrebe njihove vojske. Crkva je poslije Drugog svjetskog rata bila zapuštena, a definitivno je nestala negdje šezdesetih godina. Od Gradske tvrđave ostala su tri bastiona, jedna kula motrilja (druga je porušena za vrijeme Prvog svjetskog rata a nalazila se uz sjeverni bastion) i deo zida koji je povezivao sjeverni bastion sa kulom motriljom. Uspomena na postojanje kanala oko tvrđave očuvan je u nazivu Hendek za prostor koji se graniči sa tvrđavom sa istočne strane.
Gradska tvrđava u Novom Pazaru vrlo dobro je odigrala ulogu koja joj je namijenjena. U kriznim momentima stanovništvo grada se sklanjalo u nju i tako uspijevalo da preživi razne neprilike. Poznato je da je prva polovina XIX vijeka karakteristična po brojnim ustancima, nemirima i bunama protiv turskih vlasti. To je nalagalo Turskoj da gradi nove, modernije, prostorno veće kasarne u kojima se moglo smjestiti mnogo više vojnika nego što je ranije smještano po gradskim tvrđavama. U tome treba tražiti razloge što je i u Novom Pazaru izgrađena nova Vojna kasarna, koja se i danas tako zove i služi u iste svrhe. Ona je locirana na sjevernoj periferiji Novog Pazara, na Vojničkim livadama. Dio od toga zove se Malo groblje. Inače i na dijelu prostora gdje je izgrađena kasarna bilo je muslimansko groblje i tu je pronađen znatan broj nišana. Današnja Vojna kasarna izgrađena je 1872. godine, o čemu postoje dokumenti koje je koristio Gliša Elezović (Gliša Elezović, citirani rad). To je vrijeme sultana Abdul Aziza (1861-1876). U dokumentu o završenoj izgradnji označen je datum, a u opisu Kasarne stoji da je “od tvrdog materijala, u kojoj se može smjestiti tri bataljona pješadije i jedna baterija topdžija kao i dvije kule za municiju”. Odgovor na pitanje zašto je baš u Novom Pazaru građena kasarna 1872. godine nije teško dati. U to vrijeme su mnoge balkanske zemlje, prije svega Srbija i Crna Gora, bile slobodne, iako će se ta formalnost obaviti koju godinu kasnije na Berlinskom kongresu (1878), pa je Novi Pazar, koji se tada nalazio u Sandžaku, postao granični grad. Trebalo ga je u takvim prilikama što više obezbijediti jer je upravo novopazarski Sandžak igrao izuzetnu stratešku ulogu, kao nikada ranije, u igri evropskih država. Zbog toga se na Berlinskom kongresu raspravljalo o novopazarskom Sandžaku u vidu posebne, dvadeset i pete tačke.
U vrijeme izgradnje Vojničke kasarne na Vojničkim livadama, u Novom Pazaru je građena crkva Svetog Nikole, vrlo velikih dimenzija, i njena izgradnja je završena upravo 1872. godine, (o čemu govori natpis iznad centralnih ulaznih vrata). U njoj se čuva ikonostas, djelo izvjesnog majstora Daskalovića, koji se smatra jednim od najlepših ikonostasa XIX vijeka u Srbiji. Sve do izgradnje crkve Sv. Nikole u našem gradu, kao gradska crkva služila je Petrova crkva na periferiji grada, jedna od najstarijih očuvanih crkava na južnoslovenskim prostorima. Crkva Sv. Nikole locirana je u Varoš mahali, znači u onom dijelu grada gde je živjelo srpsko stanovništvo. Vrijedno je pažnje zapisati i ono što se u narodu pričalo vezano za izgradnju crkve Sv. Nikole. Ranije se, kod starijih Novopazaraca-Srba, moglo čuti da su tu crkvu gradili Turci. Crkva je građena dok su turske vlasti bile na ovim terenima i turskim zakonima je bila dozvoljena izgradnja crkava, posebno ako su postojali temelji neke ranije crkve. Zbog toga su se tu neki pojmovi pomiješali, a istina je u sljedećem. Tereni na kojima je izgrađena Vojnička kasarna bili su vlasništvo crkve. Njih su turske vlasti otkupile i dale saglasnost da se novcem dobijenim za otkup crkvenog zemljišta izgradi crkva u gradu. Dodajmo ovome da su Vojničku kasarnu i crkvu Sv. Nikole gradili majstori dovedeni iz Makedonije, iz Debra, pa su ih ovdje nazivali Debrani, odnosno Dibrani. Jedan od njih se tada oženio Novopazarkom, ostao da živi u ovom gradu i sadašnji novopazarski Dibrani njegovi su potomci.
FOTO: Adalet Šemsović