Znalo se da je uticaj Komunističke partije Jugoslavije u Velikoj medresi u Skoplju bio prisutan još od tridesetih godina i da je on, po svojoj organizovanosti i sadržaju bio naročito zapažen kada je partijska organizacija u Skoplju obnovljena i proširena nakon dolaska na čelo Partije Josipa Broza – Tita.[1] Čudno zvuči, ali je istinito, da su onda Frankovci u Zagrebu govorili: „Ko hoće učiti komunizam, neka ide u Kraljevu medresu u Skoplju.”[2] Analize pokazuju da su u predratnim periodu 68 učenika iz ove škole bili članovi KPJ ili SKOJ-a i da je među njima bilo više poznatih revolucionara i organizatora NOB-a u svojim zavičajima i šire.[3] I nije slučajno što ovu školu najčešće nazivaju „Crvena medresa”.
To je mnogo iznenađivalo, a istovremeno je samo po sebi ukazivalo o širini uticaja Komunističke partije Jugoslavije koji je ona imala i u onim sredinama, gdje se po prirodi stvari takav uticaj najmanje mogao očekivati i da ga upravo traži u Medresi. A on je, kako se i danas sjećaju oni koji su sarađivali sa ovom školom i preživjeli našu revoluciju, „stvarno bio velik i nesporan”.[4] Kada danas hroničari i istoriografi pišu o razvoju NOB-a u mnogim krajevima, a naročito na jugu zemlje, ne mogu a da ne spomenu revolucionare koji su izašli iz Velike medrese u Skoplju i njihov doprinos sredinama u kojima su živjeli i radili.[5] To se djelimično može reći i za Novi Pazar, mada relativno u nešto manjem obimu.
Želja nam je da u ovom kraćem prikazu obnovimo sjećanje na neke likove iz ove škole i da se posebno osvrnemo na doprinos nekih od njih razvoju radničkog pokreta i narodnooslobodilačke borbe u Novom Pazaru, a posebno Zenunu Haskoviću i Eminu Redžepagiću, vezujući ovaj prikaz za okolnost da je prije četrdeset godina formirano prvo rukovodstvo KPJ u Novom Pazaru i da se upravo u ovoj godini navršava četrdeset godina od smrti prvog sekretara Mjesnog komiteta KPJ Emina Redžepagića.
Veliku medresu u Skoplju nazvali su njeni osnivači „Medresa kralja Aleksandra”. Bila je ona po mnogo čemu jedinstvena škola u zemlji, internatskog tipa, u kojoj su učenici pretežno bili državni pitomci i kao takvim bilo im je obezbijeđeno besplatno korišćenje ishrane.[6]Odluka o njenom osnivanju donijeta je 28. aprila 1924., [7] a prva generacija se upisala školske 1925/26. godine. [8]
Kada je škola počela da radi bilo je 58 učenika, [9] a nakon osam godina, kada su popunjeni svi razredi, broj učenika se kretao od 205 do 230. Školu je završilo devet generacija sa 190 učenika, marta 1941. godine, zaključno sa VII razredom, bilo ih je 205, a od 1926. do 1941. godine školu je napustilo, ili istjerano 269 učenika.[10]
Škola je osnovana u situaciji pune političke, nacionalne i ekonomske obespravljenosti i kulturne zaostalosti Muslimana, Albanaca i Turaka, koji su živeli na jugu zemlje. Ondašnji nosioci državne vlasti shvatili su da im takvo stanje i politika ne obezbeđuju željene rezultate, te da im odabrani političari i konzervativno svještenstvo, na koje su se oslanjali, ne mogu biti poluga razvoja. I u Obavještajnom odjeljenju Generalštaba Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, ukazivali su na potrebu da se „pod naročitom paskom i pod specijalnim prilikama i okolnostima vaspita podmladak iz siromašnih slojeva, koji će poći u narod i koji će tako nadoknaditi loše sveštenstvo, loše hodže nasleđene od Osmanlija, i tako poraditi na konsolidaciji da ovdašnji turski i arnautski živalj bude ono što su muslimani Arapi u Alžiru i Tunisu”.[11]
Iako je škola prvobitno bila namijenjena za obrazovanje višeg islamskog svještenstva, ondašnji vrhovi Islamske vjerske zajednice u Skoplju suprotstavili su se osnivanju ovakve škole, bez obzira što se broj školovanih Muslimana, Albanaca i Turaka onda mogao na prste izbrojiti.[12] U tome je prednjačio Ferhat-beg Draga iz Titove (Kosovske) Mitrovice, [13] a jedan od najbližih njegovih saradnika, i tada i kasnije, bio je i Aćif Hadžiahmetović Bljuta iz Novog Pazara.[14]Svoje suprotstavljanje objašnjavali su navodnim strahom da će im Bošnjaci „posrbiti njihovu djecu”, da škola nije dovoljno „vjerska”, da ona nema nijednog odjeljenja za molitve, a da su istovremno dva odjeljenja rezervisana za muziku, što, navodno, revoltira muslimanske mase, jer se prema njima Medresa pretvorila u „zavod za muzikante i tancmajstore”, a ne za islamsko svještenstvo, zahtijevajući da se više pažnje posveti vjerskoj naobrazbi „nego li sviranju na glasoviru, jer islamska molitva ne poznaje glazbu”.[15] Pisali su tužbe, potpisane i anonimne, Ministarstvu prosvjete. [16] Jedinstven je slučaj da su u vezi programa Velike medrese tužbe pisane i Društvu naroda i da je u komisijama ove institucije pitanje Velike medrese dva puta razmatrano. [17]
Takva propaganda u neprosvijećenoj sredini uzrokovala je nedovoljno učešće učenika albanske i turske nacionalnosti u ovoj školi, naročito u prvim godinama njenog rada, mada je ona prvenstveno bila ovim nacionalnostima namijenjena. Zbog toga je oko 39% ukupnog broja učenika bilo sa područja Crne Gore. Najviše ih je bilo sa područja Plava i Gusinja. Iz ova dva mjesta ispod Prokletija u Velikoj medresi je bilo 1045 učenika. Iz ostalog dijela Sandžaka (Novi Pazar, Sjenica, Nova Varoš, Prijepolje, Priboj i Tutin) bilo je oko 13,7%, što je za oko dva puta bilo manje u odnosu na Plav i Gusinje. Toliko isto bilo je i sa područja Makedonije, gdje je inače bilo sjedište škole.
Prvobitnoj orijentaciji škole, prema kojoj je ona trebalo prvenstveno da obezbijeđuje obrazovano i nacionalno ispravno svještenstvo, energično su se suprostavili učenici iz prvih generacija ove škole, među kojima su bili naročito zapaženi nekoliko budućih revolucionara: Rifat Burdžović Tršo, iz Bijelog Polja; Alija Avdović, iz Sinđelića kod Skoplja (otac mu se tamo preselio iz okoline Nikšića poslije Berlinskog kongresa); Osman Sabitović, iz Prozora; Hivzija i Aziz Sulejmani, iz Titove (Kosovske) Mitrovice; Edib Hasanagić, iz Priboja; zatim Rizo Selmanović iz Pljevalja; Abas Redžepagić, iz Plava i drugi.[18] Oni su u tome dobili veliku podršku i pomoć direktora škole Ahmeda Mehmedbašića,[19] načelnika u Ministarstvu vjera, Hasana Repca[20] i nastavničkog savjeta škole, kao i posebne Komisije Ministarstva prosvjete na čelu sa profesorom Beogradskog univerziteta dr. Dragoslavom Jovanovićem. [21] Ovaj je problem ponovo pokrenut kada je na čelo Islamske vjerske zajednice došao Fehim ef. Spaho.[22] Direktor Mehmedbašić ostao je tada usamljen u komisiji, pa je svoje argumentovano mišljenje, zasnovano na naučnim osnovama, izdvojio zapisnički i uspio da sačuva karakter i rang škole.[23] Prihvaćeno je „da se Velika medresa izjednači sa gimnazijom u pogledu časova iz svjetovnih predmeta, a da iz vjerskih predmeta bude zadržano koliko je stvarno potrebno za obrazovanje višeg sveštenstva”.[24] Pa ipak, i nakon izvršene korekcije i sažimanja nastavnog plana, ostalo je školske 1931/32. godine 28 predmeta, sa 277 časova nedeljno. Bila je to sigurno jedina škola u zemlji u kojoj se učilo pet jezika (prije toga učilo se šest).[25]
Karakteristično je da je i pored toga uspjeh u školi bio iznad prosjeka (Komisija Ministarstva prosvjete je konstatovala da je ona „za jedan stepen bolja od kragujevačke, a za dva stepena od beranske gimnazije”).[26]
Ondašnje su vlasti puno očekivale od ove škole, pa su u nju slali visoko obrazovani i, po njima, nacionalno ispravni profesorski kadar. U pvim godinama primaran je bio uticaj dvojice pedagoga, čije su obrazovne i kulturne sposobnosti prevazilazile potrebe jedne srednjoškolske institucije. Bili su to direktor Ahmed Mehmedbašić i univerzitetski profesor dr. Pera Slijepčević. I jedan i drugi su bili poznati javni i naučni radnici. Obojica su idejno pripadali „Mladoj Bosni” i uživali poštovanje i ugled. Među profesorima medrese bilo je zatim nekoliko poznatih kulturinih i naučnih radnika, koji su nakon toga zauzeli katedre na beogradskom, sarajevskom i ankarskom univerzitetu.[27]
U uslovima vrlo oštre diferencijacije, kakva je postojala u ovoj školi, ostajali su samo najbolji, jer je slab uspjeh uzrokovao gubljenje statusa državnog pitomca, a time i mogućnost opstanka u internatu, koji je bio obavezan. Oni koji su uspjeli da se zadrže u školi bili su stvarno najbolji. Život u internatu omogućavao je svestrani razvoj društvenih đačkih aktivnosti. Veliki broj učenika bavio se literarnim, predavačkim, muzičkim, glumačkim, sportskim i drugim društvenim aktivnostima.
Vrlo brojna đačka udruženja, fondovi, đačka samouprava, zidne novine, a imali su đački književni list „Vesnik”, čiju je aktivnost odobrilo i Ministarstvo prosvjete, zahtjevali su puno angažovanje, a istovremeno otvarali široke mogućnosti za stvaralačko i vrlo uspješno društveno djelovanje učenika.[28]
Ostali su nezaboravni zajednički skupovi literarnih družina, na kojima su učestvovali i najbolji učenici drugih srednjih škola u Skoplju i čitali odabrane radove. Debate i kritike koje su na njima vođene izazivale su divljenje jer su najčešće prevazilazile mogućnosti koje su se normalno mogle pretpostaviti za učenike njihovog doba. Motivi su im najčešće bili iz njihovih zavičaja, koji su čamili u punoj zaostalosti i siromaštvu, opterećeni mnogim protivurječnostima. Bilo je to vrijeme kada je socijalna literatura Miroslava Krleže, Augusta Cesarca i drugih bila rado čitana među mladima. Ona je prodrla i među učenike srednjih škola u Skoplju i oni su pokušavali da je slijede. Najčešće sa puno uspjeha. Tako su na ovim skupovima sve više preovladavale socijalne teme lijeve orjentacije i međusobno idejno prepoznavanje učenika. To nije ostalo nezapaženo organima koji su se starali za zaštitu ondašnjeg društvenog uređenja, koji su uočili da se „ovoj omladini, od već organizovanih članova i agitatora doturaju na čitanje razne knjige pretežno socijalne sadržine; u svim ovim knjigama na vrlo vešt i figurativan način se ismejava socijalno uređenje današnjeg društva. Formiranjem ove svesti na ovakav način kod omladine, postepeno se prelazi na čisto komunistički program i ilegalni materijal, te se tako mladež potpuno truje i izgrađuje u čisto komunističkom smislu, da u kratkom vremenu postanu ideolozi i organizovani članovi”.[29] Na osnovu ovih saznanja ukinuta je praksa održavanja zajedničkih sjednica učenika svih srednjih škola, a nacionalnim vaspitačima u Velikoj medresi date su posebne instrukcije u vezi daljeg rada literarnih družina.
Nikada se slobodarski duh mladih nije mogao ugušiti administrativnim mjerama. Učenici prvih generacija u Velikoj medresi, koji su počeli da se bave socijalnom literaturom, bila su djeca najčešće siromašnih seljaka Sandžaka, Crne Gore, Kosova, Makedonije, a živjeli su u sredinama koje su bile obespravljene i ekonomski izrazito zaostale. Saznanja do kojih su dolazili otvarala su im nove vidike i oni su otpočeli da se u sopstvenoj sredini bore za pravednije odnose. Spomenućemo neke od njihovih konkretnih akcija, sa osvrtom i na njihove nosioce.
Šestog i sedmog februara 1930. godine Nastavnički savjet Velike medrese zasijedao je na vanrednoj sjednici. Učenici prve generacije stupili su u štrajk. Osamnaest dana prije toga (19. januara) oni su predali svoju tužbu protiv svog vaspitača. Tužbu nisu potpisali samo dva učenika. Potpisi su stavljeni na ravnomjerno ucrtanim linijama u krugu, u obliku poluprečnika, kako bi se izbjegla mogućnost da se utvrde pokretači štrajka i kako bi svaki potpis imao istovjetnu važnost. Tužba je bila motivisana protestom protivu postupaka i metoda rada nacionalnog vaspitača, kojeg je Ministarstvo prosvjete postavilo u školu „imajući u vidu važnost zadatka nacionalnog obrazovanja đaka raznog porekla i s obzirom na specifične prilike u južnoj Srbiji.”[30]
Nastavnički savjet je formirao komisiju koja je zapisnički saslušala sve učenike da bi utvrdila organizatore, ali u tome nije uspjela. „Mi se nismo učili lagati, pretvarati i špijunažu činiti samo da njemu ugodimo”,[31] pisali su oni u svojoj tužbi i ostali jedinstveni. Bunilo ih je omalovažavanje njihovog dostojansvta, unošenje razrdora među učenicima, arogantan odnos nacionalnog vaspitača prema ostalim profesorima, koji su zbog toga i nakon dolaska dotičnog nacionalnog vaspitača prestali da u slobodnim časovima dolaze među učenike i da im pomažu, kako su to do tada radili. Bili su još suviše mladi i idejno neoformljeni, osjećali su nepravdu i nisu mogli da je podnose ali još nisu bili idejno oformljeni, pa su očekivali zaštitu iz Ministarstva i od kralja. Krijući od direktora i nastavnpčkog savjeta izabrali su četiri svoja druga kao delegate i poslali ih u Beograd. Našli su im najlepša odijela, prikupili dobrovoljne priloge za njihove troškove na putu. Nacionalni vaspitač je ipak saznao za njihov ilegalni put i sa policijskim agentima sačekao ih na Željezničkoj stanici u Skoplju. Zaprijetio im je ,,da će ih istjerati iz škole a da oni i ne znaju da je on to učinio i da u cijeloj zemlji neće moći naći ni hljeba, ni škole”.[32] I pored toga delegacija štrajkača u sastavu: Rifat Burdžović, Hivzija Sulejmani, Muhamed Mušović i Arslan Halidović, stigla je u Beograd i 13. februara 1930. godine bila je pismeno saslušana u Ministarstvu prosvjete.
Povodom ovoga štrajka reagovali su i organi državne zaštite Banske uprave u Skoplju, kvalifikujući štrajk „boljševičkim postupcima”. [33]Da bi obeshrabrili štrajkače, policijski organi ušli su u internat škole i jednog od štrajkača zatvorili. Kada su štrajkači to saznali, organizovali su se i demonstrativno pošli ulicama Skoplja, prateći svoga druga kojeg je sprovodila policija, stigli do uprave grada, a zatim organizovano pošli u stari dio Skoplja, pred advokatsku kancelariju Zije Smajlagića, tražeći pravnu zaštitu.[34] To je valjda i bio povod da je policija ovog advokata proglasila destruktivnim elementom, a on je tada bio i povjerenik Gajreta za Makedoniju.[35] Bilo je pokušaja da se štrajk objasni uticajem „katoličkih popova”,[36] a učenici su bili već zakoračili na put ateizma, pa nisu respektovali ni muslimanske hodže, a kamoli katoličke popove.
Štrajk je okončan 4. marta 1930. godine (počeo je 5. februara, a tužba protiv nacionalnog vaspitača predata je 19. januara). U Ministarstvu prosvjete su se saglasili sa prijedlogom Nastavničkog savjeta Škole da se isključe 4 učenika, uz napomenu: „Ako produže sa štrajkom da se V razred zatvori.”[37]
Među isključenim učenicima bili su Riza Melić, koji je zavičajno iz Prijepolja, a živi u Novom Pazaru i Muhamed Mušović iz Bijelog Polja. Pravi organizatori štrajka nisu utvrđeni. Karakteristično je da je direktor Mehmedbašić uporno odbijao sumnje da su to Rifat Burdžović i Hivzija Sulejmani i uspeo da ih sačuva, motivišući svoj stav da su oni najbolji učenici u školi,[38] mada je za Sulejmanija postojao i pismeni iskaz da je on pisao tužbu. Riza Melić je najverovatnije bio žrtva ovoga događaja.[39] Njega je nacionalni vaspitač, protivu kojeg su učenici štrajkovali, pokušao da pridobije za sebe, vodio ga privatno po restoranima i zahtijevao od njega da ga on obavještava šta učenici međusobno razgovaraju i koje akcije pripremaju.[40]Melić je o tome obavijestio svoje drugove, a to je iznio i pred komisijom nastavničkog savjeta kada ga je saslušavala.[41] Iz izvještaja koji je direktor Mehmedbašić dostavio Ministarstvu prosvjete vidi se da su tvrdnje Melića okarakterisane kao insinuacija, pa je zbog toga isključen.[42] U ovom štrajku nije bilo učesnika koji su zavičajno iz Novog Pazara, jer ih u toj generaciji nije bilo. Od onih koji su zavičajno sa drugih terena, a bili su u kontaktu sa Novim Pazarom ili su u njemu živjeli, u štrajku su učestvovali: Rifat Burdžović, iz Bijelog Polja (organizovao prvu partijsku organizaciju u Novom Pazaru) Edib Hasanagić, iz Priboja (bio prvi predsjednik Okružnog narodnooslobodilačkog odbora u Novom Pazaru), Rizo Selmanović, iz Pljevalja (živi u Novom Pazaru), Riza Melić, Ibrahim i Muhamed Mušović, iz Bijelog Polja.
Tokom 1931-1933. godine učenici Velike medrese uspostavili su i održavali stalnu vezu sa Radovanom Zogovićem, koji je tada studirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu[43] i povremeno sa Đorđem Jovanovićem, čiji je otac onda živio u selu Sinđelićevu (ranije Hasanbegovo), na periferiji Skoplja, na posjedu koji je dobio kao istaknuti solunski borac.[44]
Književnik i akademik Radovan Zogović upoznao se sa medresantima na jednoj Gajretovoj zabavi u Tetovu, na kojoj su oni izvodili kulturno-umjetnički program. Sjećajući se tog događaja drug Zogović piše:
„Učenici Velike medrese dali su tada u Tetovu javnu priredbu. Zainteresovao sam se i prisustvovao na njoj. Program je bio dobar, izvođenje takođe – jedno i drugo ostavilo je na mene vrlo povoljan utisak. Bilo je tu nečega svježeg, osobitog, što je, učinilo mi se, dolazilo od neistrošenosti i ozbiljnosti muslimanskog svijeta i njihove omladine”.[45]
Kada je drug Zogović prešao na Filozofski fakultet u Skoplju, nastavio je svoje kontakte sa medresantima i sa njima počeo da radi kao komunista. On o tome kaže:
„Krajem 1931. godine ja sam se već osjećao komunistom. Zbližio sam se sa nekolicinom građana koji su ranije pripadali komunističkoj, a zatim nezavisnoj radničkoj stranci, dopisivao sam se sa Kostom Racinom. Dolazio sam do marksističke literature štampane prije 1929. godine, čitao sam Galogžin časopis Literatura, Stožer Jovana Popovića, Nolitova izdanja. Iz toga su poticale moje pobude za češćim viđenjima sa medresantima, odatle i teme mojih razgovora s njima. Iznenadilo me to kako su i oni bili zainteresovani i spremni za takve razgovore. Postepeno, ja sam počeo da im dajem lijevu beletristiku, zatim popularne marksističke brošure i knjige; dobavio sam Komunistički manifest, pročitao sam ga i odmah ga i njima dao. To sam, uglavnom, radio preko Redžepagića – on mi je svojom zrelošću i odmjerenošću ulivao ozbiljno povjerenje. Ovakav sadržaj naših susreta, šetnji i razgovora činio je da se krug mojih prijatelja iz Velike medrese sve više širio. To nije bilo ni čudno: vrijeme je bilo „naelektrisano” komunizmom, a medresanti su poticali iz siromašnih slojeva”. [46]
Sa Đorđem Jovanovićem medresanti su sarađivali pretežno preko Alije Avdovića, kojem su roditelji takođe živjeli u selu Sinđelićevu.[47] Jovanović je tada u literaturi zastupao pravac nadrealizma i nije prikrivao svoja ljevičarska raspoloženja. Svojim intelektualnim sposobnostima isticao se. Avdović se sa njime sprijateljio, vodio intenzivne razgovore i od njega dobijao marksističku i drugu socijalnu literaturu i donosio je svojim drugovima u Velikoj medresi. To je u svojoj izjavi o Aliji Avdoviću objasnio Hivzija Sulejmani, koji je inače bio jedan od najbližih saradnika Alije Avdovića i Rifata Burdžovića:
„Ne sećam se više kad se i kako počeo baviti politikom (misli na Avdovića, prim. autora), ali dobro mi se urezalo u pamćenje prva knjiga. koju mi je dao da čitam. Bio je to ukoričeni komplet jednog davno zabranjenog časopisa na čijim je požutjelim listovima bilo puno revolucionarnog štiva. Posle su usledile druge knjige. A onda i diskusije. Jednoga dana me poveo sa sobom u obližnji park i upoznao me sa nekim njegovim drugom studentom. Tu nam je ovaj pričao o komunizmu, o revoluciji, o Staljinu… Bio je to Đorđe Jovanović, student čiste filozofije, koji je bio nastanjen u istom selu u kojem i Alija. Negde u VII razredu formirala se grupa: Alija, Rifat Burdžović i ja. Kontakti Alijini i Rifatovi sa studentom Đorđem Jovanovićem i Radovanom Zogovićem bivali su sve češći. Uspostavljene su i izvesne veze sa nekim đacima iz drugih srednjih škola, s Hivzijom Natovićem iz Trgovačke akademije, Jovanom Ristićem iz Učiteljske škole i drugim. Knjiga je bilo sve više i više. One su davane i nekim drugim đacima na čitanje. Katkad bi došao i po neki partijski proglas, letak i slično. Tako je išlo sve do dva-tri meseca pred maturu. Tada se desio jedan iznenadni događaj.”[48] Ovo je Hivzi Sulejmani opširnije objasnio u svom romanu Njerzit („Ljudi”), koji je kritika prihvatila kao autobiografiju, a u njemu su obrađeni i njegovi najbliži saradnici: Rifat Burdžović, Alija Avdović, Meto Bajrektari, Rašid Dedović, Aziz Sulejmani i drugi.[49]
„Iznenadni događaj” o kojem piše Sulejmani, objasnio je i drug Zogović. On se sjeća da se u fakultetskoj i grdaskoj biblioteci u Skoplju nalazio tajni fond prevedene marksističke literature, koju je on uspio da dobije „nešto dobrotom bibliotekarke, a nešto i ‘krađom’“, te da je tu literaturu ustupio i medresantima.
„Medresanti su čitali, oduševili se i – očito – zaboravili na opreznost. Uprava Medrese i policija doznali su o ovoj lektiri medresanata. U internatu i učionicama izvršen je opšti pretres. Sve tri knjige koje sam im dao na čitanje nađene su, a osim njih i Marksov i Engelsov Komunistički manifest, jedna propagandna brošura o radu i radničkoj klasi (na francuskom) i drugo”.[50] Nakon toga Zogović je kratko vrijeme bio zatvoren.
Pišući o Rifatu Burdžović Tršu, dr. Nadežda Jovanović ističe da je Ministarstvo prosvjete zataškalo ovaj slučaj, a od učenika niko nije bio isključen iz škole”.[51] Međutim, iz škole su povodom pronađene marksističke literature istjerani: Alija Avdović, Rifat Burdžović i Hivzija Sulejmani. U spomenutom svom romanu Hivzi Sulejmani piše:
„Jednoga dana vaspitači su banuli i izvršili kontrolu. Kontrolisali su slamarice, ormare, klupe i sve drugo što je pripadalo grupi za koju je govorio Osman. Našli su više od dvadeset knjiga i brošura. Iste večeri počelo je saslušavanje. Sam direktor je vršio istragu. Sumnjivi učenici su prolazili ispred njega jedan ispred drugog. Svakome je pokazivao gomilu knjiga na stolu i tražio izjašnjenje: ,Gde ste ih uzeli? Ko ih je čitao? Ko je kome davao knjige?’ Istraga je produžena i sutradan. (…) Sutradan, Nastavničko veće donijelo je odluku da se Alija, Rifat i ja isteramo iz škole. Svi ostali dobili su neke manje disciplinske kazne”.[52]
Ovo je isto Sulejmani objasnio i u izjavi koju je dao porodici strijeljanog Alije Avdovića. [53] Mjesec dana kosnije, direktor ih je obavijestio da je Ministarstvo prosvjete ukinulo kaznu o isključenju Avdovića, Burdžovića i Sulejmanija, vratili su se u školu i privatno polagali i položili VIII razred. Taj, za ono vrijeme čudan odnos, objašnjava se velikim zalaganjem direktora Mehmedbašića kod Ministarstva prosvjete, te su se istjerani učenici vratili u školu, jer je svu trojicu posebno volio i cijenio. Zašto to nije uradio kada je ilegalna literatura pronađena, objašnjava se činjenicom da je tada bila podnijeta prijava i protiv direktora Mehmedbašića da na časovima iz predmeta „Tumačenje Kur’ana” populariše marksizam. Prijava je bila podnijeta odjeljenju državne zaštite. O tome je svoja sjećanja detaljnije evocirao tadašnji član Nastavničkog savjeta Velike medrese i kasniji profesor Filozofskog fakulteta u Sarajevu Hamid Hadžibegić, na sastanku sa preživjelim medresantima koji žive u Sarajevu. [54]
I profesor Hadžibegić se sjeća da su tada Avdović, Burdžović i Sulejmani bili isključeni iz škole.
Nešto prije toga, Nastavnički savjet Velike medrese na sjednici od 9. oktobra 1932. godine donio je odluku kojom su kažnjeni: Rifat Burdžović, Hivzija Sulejmanović (Sulejmani), Alija Avdović, učenici VIII razreda; Bajram Kurtagić, Tahir Sutović, Mehmed Dražanin, Muhamed Zejnilagić i Junuz Međedović, učenici VI razreda, gubitkom besplatnog mjesta do kraja školske godine i da im se ocjena iz vladanja svede na „dobar” (3).” [55] Povod za ovu kaznu bio je što je Burdžović kupio dva litra vina, okupio neke svoje drugove i proveselili su se u jednom seoskom mektebu, za vrijeme đačke ekskurzije u Kačaniku kod Skoplja.[56] Rukovodilac mekteba je od toga napravio veliki problem, smatrajući da mu je mekteb oskrnavljen, s obzirom da je vino po islamskoj religiji zabranjeno. Strahujući da o tome ne bude obaviješten Ulema medžlis u Skoplju, koji je inače Veliku medresu optuživao da ne vaspitava učenike u vjerskom duhu, direktor je predložio Nastavničkom savjetu tako oštru kaznu, a kada su kažnjeni učenici napustili školu, zbog nemogućnosti da plaćaju troškove internata, pozvao ih je i savjetovao im da podnesu molbe Vakufskoj direkciji u Skoplju za, pomoć i stipendije, obećavši im da će se kod svog prijatelja Hasana Repca, koji je tada bio direktor, založiti da njihova malba bude pozitivno riješena. Tako su kažnjeni učenici uspjeli da nastave školovanje.[57]
Nakon što je završio diplomski ispit i upisao se na Pravni fakultet u Beogradu, Burdžović se posljednjih dana septembra nenadno ponovo našao u školi. Povod je bila smrt učenika Smaja Mušovića. Sahranu je organizovala škola „uz učešće svih učenika i nastavnika”. [58]Posmrtni govor održao mu je Rifat Burdžović. Ostalo je u sjećanjima da je on tada, u prisustvu direktora i nastavnika, evocirao životni put i dio borbe prve generacije koju je ona u školi vodila.
Iz ove prve genracije petorica revolucionara zadužili su nas da o njima i nešto posebno kažemo.
O Rifatu Burdžoviću – Tršu, sekretaru Univerzitetskog i članu Mjesnog komiteta KPJ Beograda, sekretaru Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak i partijskom rukovodiocu III proleterske sandžačke brigade, cijenimo da je dovoljno da podsjetimo šta su o njemu kazali neki njegovi najbliži saradnici.
Veljko Vlahović nije dugo bio sa Rifatom na univerzitetu, ali ga je često spominjao, naročito u slučajevima kada je trebalo da ukaže kako se treba ponašati. Govorio je o liku Trše na sjednici Centralnog komiteta KP CG, kada se raspravljalo o međunacionalnim odnosima.[59]Obraćajući se omladini Bijelog Polja, Veljko Vlahović je svoj razgovor počeo riječima: „Ovdje prisutni stariji drugovi pamte koliko je naša prokleta istorija podsticala i u ovom kraju i u cijeloj predratnoj Jugoslaviji — zaziranje i otuđenost jednih od drugih. Danas se prisjećam razgovora koje sam u tim danima vodio sa pokojnim Rifatom Burdžovićem, našim Tršom. Smatrali smo svojim dugom da se, pored ostalog, borimo za dublje povjerenje i prijateljstvo pripadnika različitih nacija i vjera. Sami znate šta je za našu zajednicu značila takva borba komunista”.[60] Hroničari su, na osnovu razgovora i sjećanja sa najbližim Burdžovićevim drugovima (Vojo Kovačević, Uglješa Danilović, Petar Stambolić, Milenko Burović i dr.), pored ostalog zapisali slijedeće: „Rifat je, omiljen i među studentima, kao ranije u Velikoj medresi, privlačio energijom, iskrenošću, otvorenošću i prisnim odnosom, velikom odgovornošću prema poverenom poslu… Izvanredno je vladao sobom, a kao govornik i tribun bio je jedan od najboljih na Beogradskom univerzitetu. Uvek ubeđen u ono što govori, vatreno se predavao svom ubeđenju, prenosio ga i na druge, zapaljivao mase. Zbog bujne tršave kose drugovi su ga iz milošte zvali — Tršo… Za vreme demonstracija Rifat Burdžović se u Dušanovoj ulici popeo na policijska kola i održao kratak govor. Dok je stajao na „marici”, jedan od agenata je pucao na njega”.[61]
U svojim sjećanjima o crnogorsko-sandžačkom NOP odredu, njegov drug sa univerziteta i sa zajedničke borbe u Sandžaku krajem 1941. godine, zapisao je: „Rifat Burdžović Tršo – tada je bio sekretar Oblasnog komiteta za Sandžak. Bio je jedan od najomiljenijih i najboljih komunista u Sandžaku i Crnoj Gori. Tršo je bio izvanredan drug, volio je ljude, njegovo prisustvo i ophođenje mobilisalo je na samoprijekor i najveća pregnuća. U radu je bio neumoran. Neprekidno je obilazio teren, prisustvovao partijskim sastancima, održavao zborove i konferencije po selima, učestvovao u radu odbora narodne vlasti, razgovarao sa pojedincima, dizao duh povjerenja i borbenosti. Svi su ga neizmjerno volili i cijenili. Vrlo često je dolazio u naš štab, išao sa nama u obilazak jedinica, govorio, bodrio i upoznavao se sa ljudima i situacijom. Na terenu sreza bjelopoljskog češće je boravio zbog toga što je smatrao da je to teren gdje je u tom momentu bilo najteže, a on je želio i htio uvijek da bude gdje je najteže.
Zbog svih pozitivnih ljudskih osobina koje može posjedovati jedan čovjek – revolucionar, bilo je sa njim zadovoljstvo i radost raditi.” [62]
U svim revolucijama određene greške i skretanja nisu se mogli izbjeći. Skretanja su bila prisutna i kod nas, naročito ona „lijeva”. Zasluga je upravo Rifata Burdžovića što se u Sandžaku „ispravno radilo”. To je drugovima u Sandžaku i posebno drugu Tršu ukazao i Vrhovni komandant i generalni sekretar CK KPJ drug Tito,[63] to je u svom pismu od 7. juna 1942. godine istakao i drug Ivo Lola Ribar,[64] a delegat Vrhovnog štaba NOV i POJ i Politbiroa CK KPJ, Sreten Žujović je na Prvoj partijskoj konferenciji Treće proletrske (sandžačke) brigade saopštio ocjenu Politbiroa i Vrhovnog komandanta da je „politička linija CK KPJ u Sandžaku pravilno sprovođena”.[65] To je ostvareno „u veoma teškim političkim i vojnim prilikama u Sanadžaku, na terenu s različitim nacionalnim i verskim sastavom stanovništva, s istorijskim osjećanjima uzajamne mržnje i nepoverenja između Srba, Crnogoraca i Muslimana”.[66] Zasluga je to velika Komunističke partije Jugoslavije i njenog generalnog sekretara Josipa Broza Tita.
I ostala četiri člana prvog marksističkog kružoka u Velikoj medresi, koji su sa Tršom započeli revolucionarnu aktivnost, izrasli su u velikane oslobodilačke borbe koja je vođena pod rukovodstvom KPJ.
Alija Avdović, iz Sinđelića kod Skoplja, čiji su se roditelji preselili u Skoplje sa crnogorsko-hercegovačke granice, porijeklom Bijedić, bio je nešto stariji od Trša i imao je pozitivan uticaj na njegov razvoj. U prvoj godini, nakon završene Velike medrese, primljen je za člana KPJ, iako su tada uslovi za prijem bili veoma strogi. Veselinka Malenska, jedna od nastarijih i naistaknutijih makedonskih komunista, sjećajući se Avdovića iz tog perioda, piše:
„I pored toga što su mnoge godine prošle i mnoga sjećanja izblijedjela, Alija Avdović, kao čovjek i kao komunista, je ostao u sjećanjima jasan i jako izrazit. Vjerujem da svi oni koji su poznavali Aliju da su ga sačuvali u takvoj uspomeni… Upoznala sam ga 1933. godine. Ne sjećam se dobro da li je tada bio maturant u Velikoj medresi ili na fakultetu. Kao član KPJ bio je stariji i iskusniji od nas. Za mene i druge učenike Trgovačke akademije i drugih srednjih učilišta u Skoplju imao je ogroman značaj za naše prihvatanje marksizma i politike. Mnogo nam je pomagao da proširimo marksističke ideale i poglede, da primimo nove ljude za članove Partije i da partijska organizacija organizaciono i politički ojača. Sjećam se da je Alija pokazivao veliko interesovanje za književnost. Mnogo je čitao i bio spreman da izmijeni misli o pročitanoj knjizi. Najviše je volio Maksima Gorkog i njegovo djelo ‘Mati’. O ovom djelu mnogo puta smo diskutovali i analizirali ga…” [67]
Nakon završene Velike medrese Avdović je sa Hivzijom Ćatovićem i Borislavom Todorovićem formirao „Srednjoškolski komunistički komitet” u Skoplju,[68] štampali letke, rasturali ih u srednjim školama i u njima razvili tokom 1934. godine vrlo intenzivnu i široku aktivnost. Po dolasku u Skoplje dr. Antona Kolendića iz Zagreba, [69] koji je tada došao sa zadatkom da obnovi partijsko rukovodstvo u Makedoniji, Avdović i Hivzija Ćatović kooptirani su u privremeni Pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju i otpočeli pripreme za održavanje pokrajinske partijske konferencije. Tada je formirana i partijska tehnika Pakrajinskog komiteta, kojom je rukovodio Hivzija Ćatović, a Avdović je sa njime zajedno radio. U tom periodu Ćatović i Avdović posebno su se angažovali da učenike Velike medrese snabdijevaju ilegalnim partijskim materijalima i marksističkom literaturom.
U njihove kuće dolazili su učenici Velike medrese – grupno i pojedinačno. Zapaženi su leci: „Drugovima Makedonije”, „Povodom 17 godišnjice oktobarske revolucije”, leci sa naslovom „Lenjin”, „Proglas svetskog omladinskog kongresa protivu rata i fašizma”, „Komunisti za dobro sela”, brošura „Ekonomska kriza u svijetu i kod nas”, kao i bilteni Pokrajinskog komiteta KPJ za Makedoniju 1, 2, 3 i 4. [70]
Krajem 1943. godine njihova je aktivnost otkrivena pa su dr. Kolendić, Ćatović, Avdović, Strahil Gilov i drugi suđeni po Zakonu o zaštiti države. Robovali su u Sremskoj Mitrovici, gdje su poznati kao „Makedonska grupa”.[71] Nakon okupacije zemlje beogradski Gestapo bio je informiran o Aliji Avdoviću. Grupa policijskih agenata stigla je u Skoplje i uz pomoć bugarske policije Avdović je uhapšen noću između 6. i 7. avgusta 1941. godine i odmah sproveden u Beograd. Strijeljan je 22 dana kasnije na Banjici (29. avgusta 1941.) [72]
Treći član ove prve marksističke grupe bio je Osman Sabitović iz Prozora. Bio je snažan i veoma hrabar. Znao je da i fizički „umiri” one koji su bili na protivnoj strani. U jednom izvještaju Nastavničkog savjeta Velike medrese ističe se da se to Sabitović obračunava sa onima koji su bili protivu štrajka.[73] I on je jedan od velikana Beogradskog univerziteta. Radio je u partijskoj ćeliji koju je vodio Vojo Kovačević, a u kojoj su pored Sabitovića još bili: Milenko Kušić, Miro Popara i Zdenka Segvić.[74] Na Beogradskom univerzitetu brzo je zapažen i već 19. januara 1935. godine bio je među prvih 15 studenata interniraca u prvom koncentracionom logoru u Jugoslaviji u Višegradu, zajedno sa Veljkom Vlahovićem, Svetozarom Vukmanovićem Tempom, Uglješom Danilovićem, Cvijetinom Mijatovićem, Vukmanom Kruščićem, Dragišom Ivanovićem i drugima.[75]
Na teror koji su vlasti uspostavile, logoraši su odgovorili štrajkom: „Odbijamo da primimo hranu, jer smo bespravno lišeni slobode. Dolje krvavi režim!” I već 25. januara logoraši su uspjeli da se jednim pismom jave drugovima u Beogradu, u kojem je pored ostalog stajalo:
„Već četiri dana štrajkujemo glađu. Ali, kada se uzme u obzir da smo tri dana živjeli na golom hlebu u zatvoru i pod najgorim uslovima, pretpostavljam da će bar jedan dio nas slabijih kroz nekoliko dana podleći”.[76] Sedmog dana štrajkovanja glađu logoraši su odbili da prime i vodu. Došao im je u posjetu ondašnji rektor Beogradskog univerziteta sa agentima policije da ih urazumi. A oni su u najtežim mukama neustrašivo ostajali dosljedni i iščekivali mučeničku smrt. „Jedanaest dana je prošlo kako niko u logoru nije primio hranu, a nekoliko dana kako nismo primili ni vodu”, sjećaju se preživjeli iz logora u Višegradu. Jedanaestog dana štrajka doveli su primitivne saonice i neke studente, logoraše, prebacili u bolnicu.
Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije obratio se 13. februara svim pokrajinskim komitetima okružnicom broj 14, u kojoj je, pored ostalog, istakao: „Vojno fašistički režim prilazi novom nasilju. Da bi se ugušio revolucionarni pokret, stvaraju se koncentracioni logori za opozicione elemente, u prvom redu, za komuniste, radnike, seljake i nacionalne revolucionarne borce. Prvi je takav koncentracioni logor stvoren u Višegradu, u kojem je već buknuo štrajk glađu sviju zatvorenika zbog nepodnošljivog logorskog režima”.[77] U zajedničku akciju solidarnosti stupili su studenti Beograda, Zagreba i Ljubljane. Izdat je i zajednički letak u kojem se tražilo ukidanje Zakona o zaštiti države, amnestija svih zatvorenika i drugo. Širom čitave zemlje izbile su demonstracije radnika, seljaka i studenata. Stupila je u akciju i demokratska evropska javnost. „Patnje i stradanja Višegradaca došlo je na prve stranice nekih listova u Čehoslovačkoj, Francuskoj i Italiji. Alarmirana je svjetska javnost.” Čitava zemlja bila je u pokretu, a kolona logoraša, na čelu sa Vukmanom Krušićem i Osmanom Sabitovićem, idući na prisilni rad, ulicama Višegrada pjevala je „Crven je istok i zapad, crven je sjever i jug…” Osman je pjesmu vodio, jer je najljepše pjevao među logorašima. Njegovi drugovi sačuvali su ga u najlepšim uspomenama. Evo šta neki o njemu kažu:
Hasan Brkić: „Sjećam se revolucionarnog držanja Osmana Sabitovića 1934. godine (bilo je to nepuna godina dana nakon završene Velike medrese – primjedba autora). Nije imao stipendije, bio je među najsiromašnijim studentima Beogradskog univerziteta. Komad hljeba zarađivao je raznoseći mlijeko i davanjem časova slabim studentima i srednjoškolcima iz imućnijih porodica. Jednoga dana, pošto je već tada bio među prvim aktivistima naprednog studentskog pokreta, pozvao ga je šef Kraljevskog kabineta sa još nekoliko drugova studenata. Saopštio im je da im kralj daje veliku stipendiju. Jedini uslov je da se ne bave revolucionarnim radom. Osman je prvi rekao ‘Ne!’ Iz kabineta su otišli da raznose mlijeko, da zarade koru hljeba. Sjećam se bila je već zima. Osman je bio bez kaputa. On je i tada ostao dosljedan svom revolucionarnom opredjeljenju.”[78]
Vojo Kovačević, general-pukovnik, pišući o Osmanu Salihoviću, kaže: „Isticao se pitomošću, drugarstvom, povjerenjem u ljude. U tom povjerenju bio je čedan do nevinosti. Nisam uvjeren da se ikada prema drugovima ponio neobjektivno, na njihovu štetu. No, kada je po srijedi očita slabost druga, a naročito pristrasnost, onda je bio nepomirljiv, objektivan i divno neobičan. Sjećam se jednog sastanka ćelije gdje je samokritika bila glavna tačka dnevnog reda. Sve je išlo dobro, osim kod jednog druga koji nikako da primi odgovornost i da bude samokritičan za slabosti u svom sektoru rada. Osman je toga druga puno volio, cijenio i želio je da ga ostali rječitiji drugovi savladaju i urazume. Nije uspjevalo. Osman je uzeo riječ, porumenio je od uzbuđenja: ‘Pa šta hoćeš, druže? Zar si baš toliko kratke pameti da ne vidiš svoje greške? Bolan, ti misliš da si prepametan, a isti si kao zadrto dijete!’ Obratio se ostalim drugovima iskreno: ‘Njemu ne vrijedi više pričati. Ja bih da ga drugarski izmlatimo. To će mu najbolje pomoći. Bolje mu je i batina od drugova, nego da se bruka i da se čude ostali kako je nerazuman…’ Začudo, ovakvo Osmanovo reagovanje konačno je djelovalo najbolje. Uzgrlili su se međusobno kritikovani drug i Osman – a dotični drug je na kraju bio samokritičan, izvinio se Osmanu i atmosfera je postala tako topla i prisna, kako je to najčešće bivalo poslije temeljnih međusobnih kritika i samokritika na partijskim sastancima… Koliko je bio dobrođudan, toliko je bio hrabar i fizički, vjerovatno tih godina najjači na Beogradskom univerzitetu. To je bila vanredna snaga koja je upotrijebljavana samo protiv nasilja. Skromno obučen, rumenog i više mršavog lica, četvrtast, širokih pleća i snažnih mišića bio je nezadrživ u demonstracijama. Ne toliko bučan, ali sposoban i jak da provali za trojicu četvoricu drugih boraca. Kao da uopšte nije imao osjećanje straha, čak i kad bi nastupao prema prijetećem kordonu žandarma”.[79]
Opisujući svoja sjećanja „Fragmenti sa beogradskog univerziteta”, Avdo Humo, o Osmanu pored ostalog ističe: „U sebi je nosio zlatan majdan čvrstih moralnih principa nasleđenih od jedne patrijarhalne porodice koja je ekonomski propala… Osman je bio sav satkan od poštenja, pravednosti i otvorenosti u svemu; nije mogao da prećuti nepravdu bilo od koga da je dolazila. Volio je ljude borbene, ali i one koji su znali mnogo više od njega, samo ako znanjem nisu paradirali, a ako su još bili siromašni kao on, onda svoje divljenje prema takvim ljudima nije sakrivao.
Jedanput smo krenuli u Sarajevsku ulicu da razbijemo ljotićevski zbor koji se održavao u bioskopu Luksoru. Na zborno mjesto krenula je grupa bosanskih studenata, među kojima sam i ja bio. Kada smo stigli pred bioskop prišao mi je Osman i na uho mi šapnuo tako tiho da nisam mogao razabrati šta hoće i na kraju me upita: ‘Imaš li pod kaputom željezni štap?’ Odgovorih mu da imam. Onda mi on opet reče: ‘Kad budemo udarili nemoj da budeš u prvoj liniji.’ Začućeno ga upitah: ‘A zašto?’ On opet: ‘Nije za tebe prvi red, slabašan si, ima nas koji smo snažniji: Paternoster, Hasan, ja i drugi. Kad si u drugom redu lakše se snalaziš i kad navaljujemo i kad se povlačimo…’” [80]
Život je završio slično kao i njegov razredni drug Alija Avdović. Bio je među prvim komunistima sa kojima su se okupatori i njegovi sluge obračunali. U jesen 1940. godine bio je zatvoren i odveden u Lepoglavu. Odatle je prebačen u Kerestinac, koji je po zlu zapamćen. Doživio je istu sudbinu kao i Božidar Adžija, August Cesarec i drugi, na, čijoj se literaturi, destak godina ranije, kalio i vaspitavao. Ubili su onda ustaše cvijet Komunističke partije Jugoslavije i radničkog pokreta. Ali nisu mogli da ubiju njihova djela i ideje.
Ostala dva člana prve marksističke grupe u Velikoj medresi bili su dva brata iz Titove (Kosovske) Mitrovice: Hivzija i Aziz Sulejmani. Hivzija je jedini od njih pet preživio narodnooslobodilački rat. Bio je nosilac Partizanske spomenice 1941. godine, dobitnik nagrade AVNOJ-a, Sedmojulske nagrade i mnogih drugih priznanja. Jedan je od pionira albanske književnosti na Kosovu. Pored ostalog napisao je i roman „Ljudi”, u kojem je opisao likove svojih drugova iz Velike medrese. Visoko je cijenio i imao veliko povjerenje u svoje školske drugove. U svojim „Sjećanjima” njegov ratni drug Ismet Šaćari (bio sekretar Okružnog komiteta KPJ za Metohiju) spominje jedan slučaj kada je partijska organizacija u Uroševcu bila donijela odluku da likvidira jednog druga koji je završio Veliku medresu, jer se bio primio dužnosti sekretara fašističke organizacije u tom mjestu.
„Vidiš li – preseče me Hivzi – da je istina sasvim na drugoj strani, i nastavi: – Obojica su učenici Velike medrese u Skoplju (misli na Halida Ibiša i Idriza A. Ajetija, primjedba autora).[81] Ova Medresa je dala mnogo revolucionara komunista. U ovu Medresu primana su na školovanje deca Muslimana sa Kosova, iz Sandžaka, Makedonije, a bilo ih je i iz Bosne i Hercegovine… Sigurno si čuo da je Velika medresa bila jedna od srednjih škola u Skoplju, u koju je Komunistička partija Jugoslavije prodrla i da su mnogi učenici prigrlili uzvišene ideale komunizma. I moj brat Aziz i ja smo u toj školi maturirali. Ova je škola prije rata bila rasadnik mladih komunista. Poznajem mnoge od njih – i poče da nabraja njihova imena”.[82] I tako, zahvaljujući intervenciji Hivzijinoj, njegovog školskog druga Partija nije strijeljala. Naprotiv, kako dalje piše drug Šaćari „Nepokolebljivo angažovanje Halita i Idriza na strani Narodnooslobodilačkog pokreta pomoglo je našoj organizaciji. Oni su kao intelektualci iz kosovskih sela, svojim radom, odlučnošću i poznavanjem sa seljacima, pomogli da lakše prodremo u neka kosovska sela”.[83]
Kratko vrijeme nakon toga obojica su primljeni za članove KPJ. Haliti je izabran i u sreski komitet KPJ. Obojica su dali svoje živote u borbi za slobodu. Halid je streljan u Beču, a Idriza su objesili avgusta 1944. godine u Prizrenu. [84] Sa njim su istog dana obješena još dva njegova školska druga iz Velike Medrese (Selami Ibrahimović i Soreja Redžaji). [85]
Tokom 1941. i u prvoj polovini 1942. godine u Titovoj (Kosovskoj) Mitrovici radila je brojna i veoma aktivna partijska organizacija. [86]U februaru 1942. godine bilo je 10 partijskih ćelija sa 86 članova KPJ, od kojih su 74 bili radnici u rudniku Trepče i u Zvečanu. [87] U tom periodu u Mjesnom komitetu KPJ, koji je rukovodio pokretom u ovom gradu, radili su kao članovi komiteta: Aziz i Hivzija Sulejmani i Omer Čerkez (Čerkez je istovremeno bio i član Oblasnog komiteta SKOJ-a). [88] Sva trojica su završili Veliku medresu.[89] Ovaj je Komitet u tom periodu rukovodio i Partijskom organizacijom u Novom Pazaru. Hroničari su zapisali da je Haso Rožajac došao 1941. godine u ondašnju Kosovsku Mitrovicu, te da je preko Hivzije Ćatovića, koji je tada živio i radio u ovome gradu i bio povezan sa braćom Sulejmani i Čerkezom, uspostavio vezu sa Mjesnim komitetom KP, koji je za rad na terenu Novog Pazara delegirao Emina Redžepagića, studenta iz Plava, koji je inače završio Veliku medresu. [90] Zapisano je takođe da su, ondašnji sekretar Oblasnog komiteta KPJ, Miladin Popović, i član tog Komiteta Krsto Filipović, jula 1941. godine ilegalno boravili u kući Omera Čerkeza i da je Omer, uz učešće braće Sulejmani i Ali Šukrije organizovao da se oni preko Novog Pazara prebace na oslobođenu teritoriju u Crnoj Gori, te da su im u pratnju dali: Hivziju Ćatovića, iz Rožaja i Deda Šehovića iz Novog Pazara.[91] U tom periodu studenti agronomije Omer Čerkez i Emin Redžepagić, uspjeli su da preuzmu rukovođenje rasadnicima u Titovoj Mitrovici i Novom Pazaru i da ove rasadnike pretvore u punktove i baze revolucionara. U prvom je vršena borbena obuka članova KPJ i SKOJ-a, a iz drugog je rukovoćeno NOP-om u okupiranom gradu.
Kosovska Mitrovica je mnogo značila za njemaačkog okupatora, kako zbog Trepče, tako i zbog ibarske saobraćajnice. Zato su u njoj permanentno bile prisutne brojne okupacione jedinice i obavještajni punktovi. U njoj su djelovali i poznati kvislinzi okupatora, među kojima su se posebno isticali: Džafer Deva, Bedri Pejani, Ferhat-beg Draga i njegov sin Alija, Ibrahim Lutvić i drugi. [92] Vjerovali su u početku da među Albancima u tom gradu nema komunista. To je Partija iskoristila i uspjela da u najznačajnije institucije ubaci svoje članove. U tome je velika zasluga komunista Albanaca koji su završili Veliku medresu: Hivzija i Aziza Sulejmanija, Omera Čerkeza, Meta Bajrektarija (proglašen narodnim herojem) i Rašida Dedovića, koji je tada djelovao u Vučitrnu, kao direktor pošte. Hivzija i Aziz Sulejmani uspjeli su da formiraju partijske organizacije u sreskom načelstvu i sreskom sudu. Koristili su ove institucije i za umnožavanje partijskih materijala. Hivzija je uspio da organizuje čitavu organizaciju u vezi izdavanja lažnih legitimacija. Rađeno je to u štampariji koja je za okupatore štampala razne obrasce i izrađivala pečate.
„Isti obrasci i pečati rađeni su i za potrebe Mjesnog komiteta KPJ… Kada su nekome bila potrebna lažna dokumenta, Đorđeviću (vlasnik štamparije, prim. autora) je uručivana njegova fotografija i on bi je zalepio na odgovarajući obrazac, stavljajući posebne pečate i štambilje… lažne legitimacije su zavođene u knjige i tamo evidentirane, pa se u slučajevima kada je vršena provjera uvijek dobijao odgovor da je dokumenat ispravan… Na ovaj način je izdat prilično veliki broj dokumenata ilegalcima koji su prolazili kroz Kosovsku Mitrovicu ili su morali da je napuste.”[93]
Mjesni komitet je uspio da uspostavi kontrolu nad radom pošte, kako one u Vučitrnu, tako i Kosovskoj, sada Titovoj, Mitrovici. Uloga braće Sulejmani prisutna je i u organizaciji prve akcije narodnooslobodilačke borbe na Kosovu — izvođenje sabotaže i privremeno onesposobljavanje „Trepče”, prema direktivi koja je dobijena od Centralnog komiteta KPJ jula 1941. godine. 93 Uloga Hivzijina zapažena je i u spasavanju štamparske mašine, koju je Svetozar Vukmanović Tempo uoči samog rata bio prebacio u ovaj grad da bi se otpremila Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak.
„Mašinu su do sela Šipolja volovskom zapregom prebacili Dušan Tomović i Mate Kršulj i tu je utovarili u kamion, kojim je zajedno sa Pavlom Jovićevićem u Peć otputovao i Miladin Popović. Prethodno, vlasti su Pavlu oduzele kamion, ali su Ali Šukrija i Hivzi Sulejmani, preko nekih ličnih veza, izdejstvovali da ga spasu plenidbe i ponovo stave na raspolaganje Pavlu Jovićeviću”.94
Krajem prve polovine 1942. godine, nakon provale u partijskoj organizaciji, Mjesni komitet KPJ je morao da napusti Titovu Mitrovicu. Hivzija se prebacio u Uroševac i tamo nastavio partijsku aktivnost. Bio je prvi predsjednik Sreskog narodno-oslobodilačkog odbora na okupiranoj teritoriji Uroševca. Njegov mlađi brat Aziz radio je na terenu Srbice, Ribarića u okolini Novog Pazara, Tutina i Bihora. I na kraju je otkriven i uhapšen. Junački se borio i vezanih ruku. Kada su ga ,,posle jake psihičke i fizičke torture, onako iskrvavljenog od udaraca bičem, gaženja cokulama i udaraca kundacima, svog nateklog i vezanog želeli da sprovedu prema Novom Pazaru… smognuvši malo snage, otrgnuo se od ruku onih koji su ga sprovodili i počeo da beži. Tom prilikom je izrešetan kuršumima svojih sprovodnika… To se desilo polovinom 1944. godine kod mjesta Kruševa, opština Novi Pazar.” [94]
Tako su se borili i ginuli petorica prvih revolucionara iz „Crvene medrese”, koji su započeli revolucionarnu aktivnost u njoj.
Osvrnuli smo se na borbeni put njih petorice, ne samo što su bili začetnici revolucionarnog pokreta u ovoj školi, već što su mnogo značili i u revolucionarnom pokretu sredina u kojima su živjeli i radili, pa i zemlje. Prostor nije dozvoljavao da govorimo i o njihovim saradnicima, kao što ne dozvoljava da se potpunije objasni aktivnost onih koji su nastavili njihov put. Radi cjelovitosti osvrnućemo se samo na neke primjere i dogaćaje i to pretežno sa aspekta Novog Pazara.
Svega četiri mjeseca nakon što su R. Burdžović i drugovi maturirali, Nastavnički savjet Velike medrese je na sjednici od 4. novembra 1933. godiie ponovo raspravljao o ilegalnoj komunističkoj aktivnosti u školi. Osumnjičeni su: Bajram Kurtagić i Mehmed Dražanin iz Novog Pazara; Haso Bajraktarević, iz Plava; Maksud Vajzović i Ahmed Bajrović, iz Pljevalja; Junuz Međedović i Smajo Muderizović, iz Bijelog Polja i Smajo Softić, iz Berana (Ivangrada). Izvršen je pretres. Kod Bajrama Kurtagića i Maksuda Vajzovića nađeno je devet brošura i časopisa (marksistička i socijalna literatura), kao i jedno pismo u kojem njih dvojica pišu nekom svom drugu i mole ga da im nabavi „Kapital” od Karla Marksa. Na sjednici Nastavničkog savjeta nacionalni vaspitač je optužio B. Kurtagića da je na sastanku Kulturno literalne družine ,Južna vila” zastupao tezu „da sami đaci određuju časopise na koje će se družina pretplatiti, misleći pri tome na takozvane socijalne časopise, a da se izbor časopisa ne nameće učenicima, suprotstavljajući se odluci nadzornog nastavnika da se nabave „Srpski književni glasnik” i ‘Misao.“ [95] Nastavnički savjet je donio odluku da se iz Velike medrese isključe Bajram Kurtagić i Maksud Vajzović. O tome je opširan izvještaj poslat Ministarstvu prosvjete.[96]
Dvadeset dana kasnije (24. novembra 1933. godine) Ministarstvo prosvjete je uputilo direktorima gimnazija u Pljevljima i Tetovu, gdje su se Vajzović i Kurtagić upisali nakon isključenja iz Velike medrese, službeno predočenje da su oni isključeni zbog komunističke aktivnosti, da bi se o njima vodilo posebno računa.[97] Ni jedan ni drugi nisu napustili revolucionarnu aktivnost, pa su morali da napuste Pljevlja i Tetovo. Roditelji Vajzovića, da bi ga spasili od policije, iselili su za Istanbul. Maksud je javno obješen u Istanbulu zbog komunističke aktivnosti. [98] I Bajram Kurtagić je bio primoran da napusti Tetovo. Maturirao je u Državnoj drugoj muškoj realnoj gimnaziji u Beogradu, septembra 1936. godine[99]Poznato je da je za vrijeme školovanja u Tetovu nastavio sa revolucionarnom aktivnošću i da je tamo naišao na Derviša Šehovića, koji je bio rodom iz Novog Pazara. Derviš Šehović, zvani Dedo, bio je tada još mlad. Imao je oko 15 godina i prije susreta sa Kurtagićem nije bio u mogućnosti da čita marksističku literaturu. Kurtagić mu je posvjećivao posebnu pažnju, davao mu literaturu, vodio razgovore sa njime i imao je presudan uticaj na njegovo buduće oformljenje kao komuniste. Upoznao ga je sa učenicima Velike medrese i od tada je on sve češće kontaktirao sa „medresantima” (tako su zvali učenike Velike medrese), pa će sa njima nastaviti svoju revolucionarnu aktivnost i na Beogradskom univerzitetu.[100]
Na iskustvima koja je stekao u kulturnim, literarnim i sportskim družinama u Velikoj medresi, Bajram Kurtagić je razvijao ove aktivnosti i u Novome Pazaru. Bio je jedan od inicijatora razvoja bibliotekarske aktivnosti, za formiranje Sportskog društva „Radnik” i kasnije „Građanskog”, amaterske diletanske aktivnosti i posebno kulturno-prosvjetne aktivnosti među muslimanskom ženskom omladinom, koja je bila pod feredžom. Organizovao je izdavanje zidnih novina i bio njihov urednik.[101] Njegova politička aktivnost zabeležena je i za vrijeme priprema za izbore Narodne skupštine, decembra 1938. godine. On je tih dana došao sa Beogradskog univerziteta i sprovodeći stav Komunističke partije Jugoslavije pružio je svestranu podršku kandidatu udružene opozicije, Ljubi Davidoviću, koji je po svojim stavovima bio najbliži komunistima, s obzirom da radnička partija nije imala svoga kandidata. U tom periodu on je napisao i poseban proglas, kojim se obratio Srbima i Muslimanima svoga zavičaja: „Braćo, pravoslavni i Muslimani”. „Ne dajte se zavesti prevarama i intrigama političkih šićardžija, s jedne i sa druge strane, koji su naš napaćeni dio naroda vodili kroz dvadeset godina, sa njim, ali protivu njega i bez njega”.
Ukazujući da su oni to mogli da rade zahvaljujući „izdubljenom jazu mržnje”, koji „misle na vas samo radi sebe”, on svoje zemljake poziva da, onima koji su 20 godina varali i eksploatisali progovore: „Dosta je više sa lažima! Tornjajte se od nas!… Nama je spas da budemo bez vas!…” [102]
U sklopu programske aktivnosti Komunističke partije Jugoslavije protiv fašističke opasnosti i pripremanju svih patriotskih snaga za odbranu zemlje, studenti Sandžaka obratili su se svome narodu sa posebnim proglasom. Hroničari su zapisali da je proglas napisan na inicijativu Rifata Burdžovića. Organi državne zaštite u Beogradu optužili su Rifata Burdžovića po čl. 1 Zakona o zaštiti države da je „neizvjesnog dana 1938. godine u Beogradu postao član Pokrajinskog odbora KPJ za Sandžak…[103]Proglas „Studenti Sandžaka svome narodu”, koji po svome značaju predstavlja „akt za istoriju”, potpisalo je 12 studenata iz Sandžaka, koji su završili Veliku medresu, i to: Rifat Burdžović, Smajo Idrizović, Junus Međedović, Muhamed Musić i Ćamil Sijarić — iz Bijelog Polja; Zenun Hasković i Bajram Kurtagić — iz Novog Pazara; Čavić Izet, Selmo Hašimbegović i Rifat Hadžagić — iz Prijepolja; Jakub Kuburović — iz Pljevalja i Muhamed Abdagić iz Sjenice.
Povodom ovog proglasa, koji je rasturen ulicama Novog Pazara, zatvoreno je sedam omladinaca, među kojima su trojica bili iz Velike medrese (pored Haskovića i Kurtagića zatvoren je i Hamdija Mujezinović).[104] Policija je tada širom zemlje gonila studente potpisnike proglasa, koji su oni uputili narodima Bosne i Hercegovine, Sandžaka, Kosova i Metohije. U svima njima se nalaze potpisi studenata koji su završili Veliku medresu.
U periodu 1937-1939. godine Kurtagić je bio jedan od zapaženih aktivista naprednog studentskog pokreta na Beogradskom upiverzitetu. Na jednom debatnom kružoku on je pokušao da objasni tezu, prema kojoj se diktatura proletarijata u SSSR-u pretvara u diktaturu Partije, odnosno jedne ličnosti.[105] U tom vremenskom konteksu takva njegova razmišljanja nisu mogla biti prihvatljiva i on na debatne kružoke nije više pozivan. Sve se više usamljivao i djelovao samostalno. Zapažena je njegova aktivnost na liniji odbrane zemlje i propagiranja jedinstva između Srba i Muslimana u Sandžaku. Sprovodeći stavove KPJ na ovim pitanjima naišao je na brutalan, nezakonit odnos i progone muslimanskog svijeta u okolini Novog Pazara, koje su u tom periodu vršile ondašnje vlasti. Shvatajući da takvi postupci i odnosi vlasti prema nedužnom narodu, kojeg su komunisti pripremali za odbranu zemlje od fašizma, otežavaju ili onemogućavaju takvu aktivnost, on se u jednom opširnom pismu obraća jednom od svojih drugova iz Velike medrese, za kojeg je znao da je u rukovodstvu naprednog studenskog pokreta na Beogradskom univerzitetu, u kojem pored ostalog ističe:
„Vjerovao sam da se dvadeset i peta godina više neće nikad ponoviti za muslimanski svijet u Sandžaku… Krv nevinog, mirnog i napaćenog seljaka u Sandžaku je poprskala visove i doline Pešteri, naročito u selima: Melaje, Delimeđe, Šaronje i Glogovik… Desilo se to u momentu kada se čovjek tome nije mogao nadati, u času kada smo mi, pošteni omladinci, upregli sve svoje snage da, i pored svega, kako je za ovih dvadeset godina tretiran ovaj dio našeg naroda, da ga ubijedimo da on ima najviše interesa da čuva i brani Jugoslaviju u slučaju ako ona bude napadnuta i u tome, zahvaljujući se visokoj etičkoj i moralnoj vrijednosti naroda ovoga kraja, možemo reći, uspjeli smo potpuno. Ali, avaj!
Šta sad da im kažemo, kako da ih uvjerimo da ona Jugoslavija koju mi predstavljamo i koju ćemo braniti ako bude potrebno, kako da ih uvjerimo da ona pod batinama ne prosipa njihovu nevinu krv? Kako poslije ovoga događaja da ih uvjerimo da oni najviše imaju interesa da brane Jugoslaviju takva kakva je?”[106]
Zločini koje je naveo isuviše su bili teški i upečatljivi. Ali, oni ga nisu obeshrabrili, jer je shvatao da se oni koji su ih činili i naredili ne razlikuju od onih koji su pripremali okupaciju naše zemlje. Vjerovao je u ispravnost stavova KPJ u vezi odbrane zemlje i bezrezervno se na tome angažovao. Vjerovao je i u ljude svoga zavičaja, bez obzira na zločine koje im je činila ondašnja protivnarodna vlast.
Bili su to i poslednji dani njegove progresivne aktivnosti. Obolio je i umro.
U Velikoj medresi proces istjerivanja učenika zbog komunističke aktivnosti nije prestajao, iako je veza sa rukovodstvom Partije u Skoplju bila izgubljena. U jednom partijskom izvještaju iz tog perioda ističe se: „Ovdje također napreduje njihov (omladinski) rad, ali još ima starijih grupa koje nisu povezane sa MK, iako neprestano traže tu vezu”. Tražeći te veze, učenici Velike medrese dolazili su u sukob sa internatskim pravilima kao državni pitomci. Zbog toga i zbog ilegalne literature isključeni su: Meto Bajrektari — decembra 1933. godine, Hajro Šahmanović, marta 1935. godine; Rašid Dedović, Ćamil Sijarić i Muhamed Abdagić, februara 1936., a Lutvija Hajdaragić u drugoj polovini iste godine.
Meto Bajrektari se razvio u poznatog revolucionara, koji je najviše zapažen u Titovoj Mitrovici i Prištini. Poginuo je decembra 1943. u selu Ljuhin na Kosovu. Proglašen je narodnim herojem. Jedan bataljon kosovskih partizana dobio je njegovo ime. Njegovo ime nose kasarna i jedna osnovna škola u Titovoj Mitrovici. [107]
Hajro Šahmanović iz Plava, nakon isključenja iz Velike medrese, dva puta je osuđen po Zakonu o zaštiti države. Prvi put sa Ramizom Sadikom zbog pokušaja da formira marksistički kružok u Monaškoj školi u Dečanima, [108] a drugi put sa Cvetkom, Mitom i Vukom Turkovićem zbog organizacije prvomajske proslave i rasturanja prvomajskih letaka u Plavu. [109] Bio je jedan od organizatora NOB-a na području opštine Plav, a jula 1941. godine komandir za bezbjednost u prvom oslobođenom sreskom mjestu u zemlji, u Andrijevici. [110]Strijeljan je sa Husni Zaimom, iz Đakovice, 9. novembra 1943. godine.[111]
Rašid Dedović, Ćamil Sijarić i Muhamed Abdagić formirali su tokom 1935. jednu marksističku grupu, u kojoj je, pored njih trojice, bio i kasniji narodni heroj Zejnel Ajdini iz Tupala, u okolini Leskovca. [112]Literaturu su dobijali od Sava Dragojevića[113] i Melahete Hodžić, koja se kasnije udala za Rašida Dedovića. Ona je zavičajno iz Bihora (selo Godijevo), a kao komunista i revolucionarka zapažena je kao najstarija Muslimanka na jugu zemlje.[114] Sijarić, Dedović i Abdagić, nakon protjerivanja iz Velike medrese, završili su gimnaziju u Vranju, a septembra iste godine upisali su se na Beogradski univerzitet, gdje su sva trojica, tokom 1936. i 1937. godine primljeni za članove KPJ.[115]
Aktivnost učenika Velike medrese na sprovođenju programa i linije Komunističke partije Jugoslavije nije prestajala sve do njenog zatvaranja posljednjih dana marta 1941. godine. Hroničari su zapisali da je Bećo Bašić iz Plava, tokom 1939. i 1940. godine, sa Dobrivojem Vidićem, bio organizator organizacije SKOJ-a u Makedoniji, [116] da je organizovao mjesnu organizaciju SKOJ-a u Skoplju i da je u ime KPJ rukovodio poznatim studentskim štrajkom, koji je otpočeo 29. maja 1940. godine na Filozofskom fakultetu u Skoplju. [117] Bio je jedan od organizatora NOB-a u svome zavičaju i srezu andrijevičkom, u kojem je tokom 1943. godine bio sekretar Sreskog komiteta KPJ.[118]Poginuo je kao organizacioni sekretar Okružnog komiteta KPJ za okrug beranski (ivangradski). Sa njime je poginuo i Jusuf Redžepagić, organizator štrajka učenika VIII razreda Velike medrese septembra 1939. godine,[119] koji je u momentu pogibije vršio dužnost sekretara Okružnog komiteta SKOJ-a u istom okrugu. Na I kongresu antifašističke omladine Crne Gore predstavljao je muslimansku omladinu Crne Gore, a tokom oktobra i novembra 1943. godine bio je politički komesar Muslimanskog omladinskog partizanskog bataljona Plava i Gusinja.[120]
Ibrahim Redžepagić je podlegao ranama koje je zadobio onog dana kada su strijeljani Hajro Šahmanović i Husni Zaimi. U tom momentu je bio partijski rukovodilac Plava.[121]
Džafer Nikočević, partijski rukovodilac Gusinja strijeljan je u Istoku aprila 1944. godine zajedno sa Ganijom Čavdarbašijem iz Prizrena i Nedžmedinom Nidžom iz Đakovice.[122]
Jakub Kuburović, iz Pljevalja, nije se vraćao u svoj zavičaj. Ostao je u Zemunu, gdje je bio sekretar jedne kvartovske partijske ćelije. Marta 1942. godine, vraćajući se sa jednog partijskog zadatka bio je zatvoren. „Odveden je u policiju i podvrgnut zverskom mučenju. Kidali su mu nokte, pekli i sekli komadiće tela, a treći dan osvanuo je obješen u ćeliji… Sreski komitet Zemuna brzo je reagovao na herojsku smrt Jakuba Kuburovića. Odlučio je da za nju plati sam Valter Filipović, koji je zatvorio i mučio Jakuba. I već, u noći između 14. i 15. maja 1942. godine, svega 14 dana nakon vješanja Kuburovića, sa tri revolverska hica, na pragu svoga stana u Ciglarskoj ulici br. 4, Filipović je bio ubijen. Jakub je bio osvećen. Sreski komitet KPJ Zemun izdao je o tome poseban proglas koji je kao letak ilegalno rasturen na čitavom području Zemuna…”[123]
Skoro u isto vrijeme u njegovom zavičaju u Pljevljima zarobljen je njegov školski drug Salko Aljković. Nije htio da napusti svog ranjenog druga Vukomana Anđelića. Oni koji su tada držali vlast u njegovom zavičaju nudili su mu da napusti Partiju i Vukomana i da mu spase život. Više je volio smrt komuniste i vjernost svom drugu Vukomanu, nego poklonjeni život. Strijeljali su ga.[124]
Izet Čavić iz Prijepolja prošao je put III sandžačke proleterske brigade. U V ofanzivi teško je ranjen na Sutjesci. Uspio je da preživi onu strašnu golgotu i masakr ranjenika. U izvanredno teškim uslovima, podnoseći nadčovječanske napore, iznuren i gladan, povlačio se prema svome zavičaju. Kada je stigao nadomak svog Prijepolja, četnici su ga opazili i strijeljali na Jabuci. [125] Njegovi drugovi, Mustafa Pećanin iz Rožaja i Hasan Mujagić iz Sjenice, borili su se u sastavu proleterskih brigada. Nisu dočekali slobodu. Pećanin je poginuo u poznatoj Bici na mostu kod Prijepolja. [126] Haso Bajrektarević, iz Plava i Mahmud Hadrović iz Petnice kod Ivangrada, poginuli su kao politički komesari partizanskih četa, a Šemsudin Mujčinović iz Sjenice, zarobljen je na Mađarima, u okolini Tutina, kao borac Tutinskog PO i tamo strijeljan.[127]
Svoje živote ugradili su u temelje socijalističke Jugoslavije i Halim Halimić, iz Banja Luke; Mahmud Durić, iz Ljubinja kod Trebinja; Bedrija Elezaga, iz Ulcinja; Remzi Pulja iz Đakovice; Sezair Sorea, iz Prizrena; Mulaosmanović Adem, Rasim Cokoli (Sulejmani), Šabanović Đuli i Džemal Kazazović. Do sada sakupljena evidencija pokazuje da su 36 učenika ove škole poginuli kao borci NOR-a. Najveći broj među njima bili su rukovodioci i organizatori narodnooslobodilačke borbe u svome kraju.
„Tokom prve polovine 1939. godine, kada je na Filozofski fakultet u Skoplju došao Bećo Bašić, njegovom inicijativom i zalaganjem formiran je prvi aktiv SKOJ-a u Velikoj medresi, kojim je rukovodio sekretar Sreskog komiteta KPJ u Novom Pazaru, Emin Redžepagić. U ovom aktivu SKOJ-a, pored Emina Redžepagića radili su: Omer Čerkez, Salko Aljković, Jusuf Redžepagić i Hamid Misirlić.” [128]
Valja spomenuti da je posljednje 1940/41. školske godine svaki drugi učenik u starijim razredima (od V do VIII, u sadašnjim uslovima od I do IV razreda srednje škole) bio organizovan, da su u tri razreda postojali aktivi SKOJ-a i da je postojalo rukovodno jezgro škole. Tokom prve polovine 1940. godine organi državne zaštite pokušali su da u ovoj školi organizuju sekciju Ljotićevog „Zbora”, a kada u tome nisu uspjeli, pokušali su da organizuju sve one učenike koji iz ma kojeg razloga nisu podržavali komuniste u tzv. panislamističku organizaciju. Nijedan od ova dva pokušaja nije uspio. Profesor „ljotićevac” otjeran je iz škole zajedničkom akcijom sa direktorom škole i Nastavničkim savjetom. U vezi ove akcije lično je intervenisao kod ministra prosvjete i Dimitrije Ljotić, koji je protestvovao što je iz škole protjeran njegov vjerni pripadnik, jer je on, navodno, „jedan isprobani nacionalista, a njih je među Muslimanima intelektualcima manji broj, te da je pravo da se stvar popravi.” Uspio je da ga vrati u državnu službu, ali i ne u Veliku medresu. Panislamistička organizacija formirana je sa ciljem da se preko nje iz kulturno-literalne družine eliminiše uticaj komunista. Organizacija SKOJ-a uspjela je da se u upravu družine plebiscitarno izaberu članovi SKOJ-a i omladinskih grupa. Nakon ovog poraza, šaroliko „kolo” od svega 12 učenika u čitavoj školi, raspalo se i više se nisu protivili akcijama komunista.
Posljednji dani postojanja ove škole ispunjeni su borbom koja je bila dostojna završnica njenog progresivnog i antifašističkog djelovanja. Kao takva ostala je u uspomenama glavnog grada Makedonije, a naročito njegove radničke klase i studenata Filozofskog fakulteta u Skoplju. To je izraženo i na naučnom skupu „Razvoj NOB-a u Skoplju u 1941. godini”, na kojem je ona bila prisutna u više saopštenja i tokom diskusije. U referatu o martovskim demonstracijama, pored ostalog, ističe se da je zgrada Velike medrese bila opkoljena od strane skopske policije, koja je pokušavala da spriječi izlazak učenika i njihovo priključenje demonstrantima. „Međutim, učenici to nisu poslušali i oko njih preskočilo je zidove i odmah se pridružili ostalima. Oni su izašli sa fiskulturnim rekvizitima, sa drugačkim kopljima u rukama na kojima se nalazila i zastava i brzo se nađoše na čelu kolone koristeći koplja da se suprotstavljaju policiji i žandarmeriji”.[129]
O učešću učenika Velike medrese na demonstracijama u Skoplju 26. marta 1941. godine sačuvana je i jedna fotografija, koja je jedini takav dokumenat iz tih dana na području Makedonije i koja je izložena u gradskom muzeju.
Kada su radnici i studenti Skoplja izašli na ulice grada sa parolama: „Bolje grob nego rob! Dolje pakt sa fašističkom Njemačkom! Dolje nenarodna vlada!“ i drugim, prva im je misao bila da dođu pred Veliku medresu. Znali su njeno raspoloženje i uticaj Komunističke partije među njenim učenicima. Nisu sumnjali da se oni neće odazvati pozivu na demonstracije, a bili su na okupu, jer su živjeli u internatu. Kada je kolona demonstranata stigla do škole i počela da uzvikuje: „Medresa napolje! Medresa napolje!” – stari direktor Mehmedbašić shvatio je da je njegovim mukotrpnim nastojanjima da sačuva školu od zatvaranja došao kraj i kada njegovi učenici, „državni pitomci”, u uniformama i sa šajkačama na glavi, stupe u kolonu demonstranata, više neće biti nikakvih „argumenata” kojima će pred vlastima uspjeti da je brani i odbrani. Pokušao je da to u posljednjem momentu spriječi. Izašao je na balkon zgrade ispred koje su svih 230 učenika, koliko ih je tada bilo u školi, izašli iz svojih učionica i zahtijevali da im se otvore vrata od internata. „Djeco, vratite se u razrede! Ne izlazite na ulicu! Zar ne shvatate, ako izađete, da se u nju više nikada vratiti nećete?” Neko je, revoltiran na svoga „dišu” što im sprečava izlazak, da bi mu napakostio iz revolta uzvikuno: „Dole Francuska!”, ne radi toga što je tako mislio i osjećao, već što je znao da je direktor razbio svoj radio aparat kada je čuo za vijest da je slobodarski Pariz pao u ruke neprijatelja. To je još više razbjesnelo Mehmedbašića. Izdao je naredbu vaspitačima da učenike utjeraju u razrede, a internatsko osoblje i pojedine vaspitače rasporedio je da čuvaju i štite mjesta preko kojih se moglo preskočiti i izaći na ulicu. Za to vrijeme policija je na konjima i sa pendrecima u rukama opkolila školu. U takvoj situaciji rukovodstvo SKOJ-a je izdalo direktivu da se nasilno otvori magazin u kojem su se nalazila koplja, sa željeznim štitom i malim trobojkama i da se preko zidova i iskakanjem kroz prozore prebaci grupa najborbenijih, koji će u sukobu sa policijom omogućiti da se svi učenici prebace i priključe demonstrantima. Straže koje su bile postavljene bile su nemoćne. Policajci na bahatim konjima jurili su da prvu grupu razbiju. Učenici su stajali kao stijene, ispruživši koplja u rukama u svoju samoodbranu. Policija je ipak odstupila. Zagrmjelo je ono opšte „URA!” i za tili čas 230 učenika Velike medrese marširalo je ulicama Skoplja. Demonstranti su ih rasporedili na čelo kolone, s obzirom da su svojim kopljima mogli lakše da štite kolonu. [130] Tri dana nakon toga škola je zatvorena. Njeni učenici su uzeli u ruke svoje kofere i otišli u svoje zavičaje, da se više nikada ne okupe. Veliki broj njih nastaviće borbu za slobodu u svojim zavičajima i širom zemlje, borbu za oslobođenje čovjeka od svake eksploatacije i podjarmljivanja.
Ovaj skraćeni prikaz o „Crvenoj medresi” i njenim učenicima završićemo osvježavanjem uspomena na dvojicu revolucionara iz ove škole, čiji su mladi životi ugrađeni u temelje borbe za nacionalno i socijalno oslobođenje zemlje, a koji su, u prvim danima borbe za slobodu, imali uticaja i doprinijeli razvoju progresivne misli u Novom Pazaru.
ZENUN HASKOVIĆ 1915-1943.
U IV knjizi ličnih podataka pritvorenika Koncentracionog logora na Banjici, pod brojem 6048 IV ostalo je zapisano: „Asković (Hasković, primjedba autora) Zenun, apsolvent, pravnik, rođen 12. IV 1913. godine u Kostiću, Crna Gora, sin Šeća i Mejre, u Logoru od 27. maja 1942. godine od SS Niš streljan 1. marta 1943. godine”.[131]
Tako je završio život član prve partijske ćelije u Novom Pazaru i jedan od organizatora narodnooslobodilačke borbe u ovome kraju.
U godišnjem izvještaju Velike medrese za 1934/35. školsku godinu stoji da je Hasković rođen 12. jula 1915. godine, pa podatak o godinama starosti Haskovića, koji je upisan u knjizi ličnih podataka Koncentracionog logora na Banjici, najvjerovatnije nije tačan. On je učio u Velikoj medresi od septembra 1927. do juna 1935. godine, kada je maturirao.[132] Zna se da mu je otac bio zemljoradnik, da je bio siromašnog stanja i da je zbog toga, odmah nakon završetka Prvog svjetskog rata prešao iz sreza bjelopoljskog u Novi Pazar, nadajući se da će tamo, kao nadničar, moći kako-tako da preživi. U uslovima nemaštine uspio je Hasković, nakon završene osnovne škole, da se kao dječak od svojih dvanaest godina upiše u Veliku medresu i da tamo dobije status „državnog pitomca”. Bio je u trećoj generaciji ove škole u kojoj je maturiralo 25 učenika, a bilo ih je 50 upisanih.
Iz školskih izvještaja vidljivo je da je najčešće imao „vrlodobar” uspjeh. Rano je počeo da se bavi literarnim radom i već 1930/31. godine u izvještaju je zapisano da je pisao pjesme i da se na tome isticao zajedno sa Rifatom Burdžovićem, Ćamilom Sijarićem, Rizom Selmanovićem i drugima, te da je istovremeno zapažen i kao predavač. Pisao je zatim pripovjetke.[133] Isticao se svojom aktivnošću i u organizaciji literarnog djelovanja preko đačkih družina, pa je biran u njihove upravne odbore. Bio je sekretar Literarne družine „Južna vila”, predsjednik nadzornog odbora i slično.”[134] U tom periodu ova je družina korištena kao legalna organizacija preko koje su komunisti sprovodili veliki dio svoje aktivnosti, pa su na takve funkcije birani oni učenici koji su bili organizovani u marksističkim kružocima i na koje su se komunisti mogli osloniti u sprovoćenju svoje aktivnosti.[135]
Aktivnost Haskovića u đačkim družinama škole bila je naročito zapažena u periodu od 1931-1933. godine, do kada su u njoj bili Rifat Burdžović i njegova grupa. Njegovi najbliži saradnici nakon toga bili su: Mehmed Mule Musić i Junus Međedović, iz Bijelog Polja; Rifat Hadžagić iz Prijepolja; dr. Mehmed Hodžić iz Trpezi (selo na putu od Rožaja za Ivangrad); Mehmed Dražanin iz Novog Pazara i drugi. Hasković je pripadao grupi komunističke omladine koja je tokom 1933. i 1934. godine sarađivala sa Hivzijom Ćatovićem i Alijom Avdovićem u Skoplju i koja je, kao što je objašnjeno, upravo u tom periodu vrlo aktivno radila.[136] Odlazio je na sastanke u selo Sinđelić, u blizini Skoplja, rasturao letke tada osnovane Srednjoškolske komunističke organizacije, posebno u Velikoj medresi. Dr. Anton Kolendić sjeća se da je tada kod njega i kod Avdovića, odnosno Katovića, dolazilo i po tridesetak omladinaca iz Velike medrese, koje su oni smatrali komunističkom omladinom. Hasković je tada spadao u grupu najaktivnijih omladinaca komunistički orijentisanih učestvovao je na predavanjima i zajedničkim sastancima i dobijao marksističku i drugu socijalnu literaturu na čitanje, kao i ilegalne partijske materijale koji su umnožavani u partijskoj tehnici, kojim je rukovodio Hivzija Ćatović.[137]
Na Beogradski univerzitet Hasković je došao kada je napredni studentski pokret postao značajan politički faktor u zemlji. U tom periodu razvijao se najprije pokret protiv profašističkih vlada Bogoljuba Jeftića i Milana Stojadinovića, a zatim protiv profašističke studentske organizacije poznate kao „Ornas” (Organizacija nacionalnih studenata). Na demonstracijama od 1. februara 1935. godine bio je ubijen student prava Mirko Srzentić, a 4. aprila 1936. godine jedan član Ornasa ubio je nožem Žarka Marinovića.[138] U akcijama studentskog pokreta koje su nakon toga uslijedile, kojima su se pridružili i studenti Zagreba, Ljubljane i Skoplja, a zatim i Praga, zapaženo je učešće i studenta prve godine Pravnog fakulteta u Beogradu, Zenuna Haskovića. Iskustvo koje je sticao radom u Velikoj medresi i veliki broj njegovih školskih drugova u studentskom pokretu, posebno Rifata Burdžovića, koji je već bio izrastao u jednog od rukovodilaca ovog pokreta, omogućilo mu je da se još u prvoj godini uključi tamo gdje mu je i bilo mjesto. Prisustvo Haskovića zapaženo je na protestnom studentskom mitingu održanom 24. marta 1938. godine „povodom napada na studenta Šukriju Međedovića”. Prema izvještaju Odjeljenja za državnu zaštitu Ministarstva unutrašnjih poslova, ovom mitingu su prisustvovali 2.000 studenata.[139] On je prisutan u tuči sa ljotićevcima kada su ovi kod Kalemegdana napali njegovog školskog i razrednog druga Muhameda Mula Musića. Učesnik je krvavih decembarskih demonstracija 1939. godine i krvavog izleta na Košutnjaku.[140]
Njegova aktivnost u naprednom studentskom pokretu posebno je bila zapažena preko Zavičajnog studentskog udruželja „Zlatar”, koje je osnovano na inicjativu Rifata Burdžovića i ilegalno djelovalo, jer ga rektor Univerziteta u Beogradu na insistiranje Odjeljenja za državnu zaštitu nije priznao.[141] Hasković je jedan od potpisnika proglasa „Studenti Sandžaka svom narodu”.
Protiv potpisnika ovog proglasa državni tužilac je pokrenuo zahtjev za krivično gonjenje po Zakonu o zaštiti države. Među optuženima našao se i Zenun Hasković.
Hasković se u svom zavičaju svestrano angažovao na popularisanju parole „Odbrane zemlje”, koju je tada Komunistička partija Jugoslavije pokrenula. Kao legalna forma korištene su kulturno-umjetničke priredbe, koje su napredni studenti organizovali i organizovano nastupali u raznim krajevima zemlje.[142] U uvodnoj riječi (pozdravni govor) koju su držali komunisti, na prikladan način govorilo se o fašističkoj opasnosti koja se nadvila nad našom zemljom i propagirana potrebe odbrane zemlje, a putem satiričnog „Vrapca” ismejavani su reakcionarni i fašizirani elementi u zemlji.
Hroničari su zapazili da je aktivnost Haskovića zapažena u Sportskom društvu „Radnik” u Novom Pazaru, u kojem je zajedno sa Bajramom Kurtagićem okupljao omladinu i usmjeravao je na antifašističku aktivnost; da je nakon napada fašističkih sila na našu zemlju i bombardovanja Beograda pošao prema svom zavičaju sa grupom studenata sa područja Sandžaka i Crne Gore, koju je predvodio Rifat Burdžović, te da je uspio da nagovori Burdžovića da se zadrži nekoliko dana u Novom Pazaru i održi jedan sastanak sa antifašističkom omladinom ovog grada; da je bio jedan od organizatora još jednog sastanka komunističke omladine i Novom Pazaru, na kojem je prisustvovao Tršo; da je odlazio u Bijelo Polje radi konsultovanja i preuzimanja materijala i direktiva za rad; da je učesnik sastanka na kojem je juna 1941. godine formirana prva partijska ćelija u Novom Pazaru, a svega nekoliko dana nakon toga da je prešao u ilegalstvo, jer je bio poznat kao komunista a nakon napada fašističkih sila na Sovjetski Savez nastala je opasnost da može biti zatvoren. Direktiva Partije bila je da komunisti ne smiju dozvoliti da padnu u zatvor i Hasković je disciplinovano slijedio takav stav, pripremajući se za početak oružane borbe protivu okupatora u svom zavičaju.
Nakon odluke Centralnog komiteta KPJ od 4. jula 1941. godine i prvih oružanih borbi na teritoriji Srbije, koje su otpočele tri dana kasnije, Zenun Hasković je najprije prešao na teren Raške, a zatim na Kopaonik, gdje je formiran Kopaonički partizanski odred. Bio je jedno vrijeme jedini Musliman u tom odredu. I on, kao i mnogi njegovi školski drugovi, prihvatio je stav Komunističke partije Jugoslavije da se ne prizna komadanje Jugoslavije i uspostavljanje novih granica od strane okupatora. U njegovom zavičaju djelovala je organizovana „Peta kolona”, koja je nastupala sa velikoalbanskih pozicija. Okupator je svjesno huškao na jednoj strani četnike, a na drugoj ustaše koji su se vješto udvarali Muslimanima Sandžaka, kao navodni zaštitnici od četništva. Svi su se oni grabili ko će vjernije služiti okupatora. I u takvoj situaciji čuo se glas Komunističke partije Jugoslavije, koji je vjerno slijedio i Hasković Zenun, pozivajući rodoljube na zajedničku borbu protiv zajedničkog neprijatelja.
Prisustvo Zenuna Haskovića na Kopaoniku značilo je poseban kvalitet i značaj na razvijanju bratstva i jedinstva Srba i Muslimana u njegovom zavičaju. Partija ga je dva puta slala u zavičaj. Dva puta je on sa Kopaonika ilegalno dolazio u okupirani Novi Pazar. Ideali za koje su se borili Zenun i njegovi drugovi bili su visoko humani i plemeniti. Trebalo je u direktnom sukobu sa neprijateljima i slugama okupatora otimati zalutale i neprosvijećene sugrađane od saradnje sa okupatorom i privlačiti ih za narodnooslobodilačku borbu, koja ih jedino može spasiti od međusobnog fizičkog istrjebljenja. Bio je uporan i neuništiv. Izgarao je na zadacima koje mu je Partija postavljala. Svjestan je bio da je neprijatelj surov i bezobziran, ali se nije dvoumio i posustajao. Ostao je velik i plemenit i kada su ga novembra 1941. godine uspjeli da prikuju u tamnicu. Ostao je takav u zatvorima Titove Mitrovice i Niša i u, po zlu zapamćenoj Banjici, gdje je 1. marta 1943. godine, vezanih ruku i otvorenih očiju, izrešetan kuršumima zlotvora, koji je okupirao i njegovu zemlju i prolio mnogo nevine krvi u kojoj se i sam ugušio.[143]
EMIN REDžEPAGIĆ 1919-1942.
Školski drug Zenuna Haskovića bio je i Emin Redžepagić, iz Plava, kojega je Partija poslala u Novi Pazar i ovlastila da u ovom gradu obnovi rad partijske organizacije. Bio je mlađi od Zenuna pune četiri godine. Rođen je 23. jula 1919. godine u porodici Zaim-bega Redžepagića, bega bez ikakve imovine, koji je teškom mukom uspijevao da svojim radom prehrani porodicu.
Oni koji su prošli kroz ovaj gradić, u kojem je Emin Redžepagić proveo svoje djetinjstvo, zapazili su u njemu zidine starog turskog grada koji je oko 1650. godine podigao tadašnji bosanski valija iz Banja Luke.[144] U tom gradu živjeli su Eminovi preci kao „dizdari” (čuvari grada). Između dva rata bile su u njemu samo tri kuće (i sada ih je toliko). I sva tri brata: mula Husein, Hivzi-beg i Zaim-beg poslaše svoju djecu na školovanje u Veliku medresu u Skoplju. I Emin, i Jusuf i Ibrahim opredijeliše se kao komunisti, izrastoše u poznate revolucionare, koji svoje živote ugradiše u temelje socijalističke domovine (Jusuf je poginuo kao sekretar Okružnog komiteta SKOJ-a za okrug beranski — ivangradski; Emin kao sekretar Mjesnog komiteta KPJ u Novom Pazaru, a Ibrahim kao partijski rukovodioc Plava i Gusinja).
Sva trojica su bili beskrajno odani socijalističkoj revoluciji pa su na taj put poveli i kompletne svoje porodice. Stari mula Husein izabran je na opštenarodnom zboru 10. septembra 1943. godine za prvog predsjednika Narodnooslobodilačkog odbora Plava.[145] Hivzi-beg je bio prvi komandait mjesta u Plavu. U kući Eminove sestre Balje bila je smještena tehnika partijske organizacije Plava i Gusinja, a brat Šaban bio je među prvim članovima SKOJ-a u ovome gradu. Junački je poginuo u okolini Kolašina. U selu Jesenice kod Plava, na zemljištu u jednoj kolibi (košari) mula Huseina Redžepagića, nalazila se poznata partizanska baza u koju su stizali partijski kuriri od Ivangrada i Komova, do sjeverne Albanije i Debra. Tu je bilo stjecište partizanskog Odreda „Barjam Curi” sa Kosova, tu su stizali rukovodioci skadarskih partizana, a odatle je delegat Glavnog štaba Kosova i Metohije, narodni heroj Miloš Gilić, rukovodio jednim od punktova, koje je organizovao delegat Vrhovnog štaba NOV i POJ i CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo.[146] Brat Mustafa je interniran marta 1942. godine za Norvešku, sestre, Nadžija i Hasnija, uzele su puške u ruke još kao djeca, a njihov stric Hamdija Redžepagić i njegova supruga Ifeta, koji sada žive u Novom Pazaru, takoće su učesnici NOB-a.
Emin Redžepagić je u Velikoj medresi bio od septembra 1931. do juna 1939. godine. Bila je to sedma generacija ove škole, u kojoj je bilo nekoliko revolucionara: Omer Čerkez iz Titove Mitrovice, izabran za člana Oblasnog komiteta SKOJ-a za Kosovo i Metohiju, samo godinu dana nakon što je maturirao; Salko Aljković iz Pljevalja, strijeljan kao komunista marta 1942. godine; Selim Selimi iz Preševa, bio je organizator NOB-a u svom zavičaju, fašisti su mu pobili celu porodicu, a nosilac je „Partizanske spomenice 1941.” godine; Vejsil Numani, bio je organizator NOB-a u Radovišu, u okolini Štipa; Smajo Hadžibegović iz Bistrice kod Bijelog Polja, bio je nosilac „Partnzanske spomnice 1941.”; Ibrahim Ganić, Aljo Nikočević, Ishak Laličić i drugi bili su članovi SKOJ-a i učesnici NOB-a od 1941. godine.
Emin Redžepagić je bio veoma društven, prijatan i human. Imponovao je svojom snagom i hrabrošću. Bio je fizički najjači u svome razredu ali niko ne pamti da je svoju snagu upotrijebio protiv svojih drugova. U akcijama protivu neprijatelja bio je prvi. Niko ga nije birao, niti određivao u prve borbene redove, ali on je po svojoj prirodi i naravi vazda bio prvi u stroju borbe za slobodu. Njegovi drugovi su ga visoko cijenili i poštovali. I kada je uspostavio vezu sa Vukašinom Savelićem, iz Trgovačke akademije u Skoplju, sa „Čičom” Ivanovićem iz Prve muške gimnazije u Skoplju i drugim drugovima dogovorili su se da obnove tradicionalne veze i kontakte u zajedničkoj borbi protivu fašizma. Na slici ih vidimo poslije jednog zajedničkog dogovora u Velikom parku u Skoplju.
Emin Redžepagić je bio veoma aktivan i svome zavičaju u Plavu, gdje je postojala brojna omladina. Bio je među onima koji su se radikalno oslobađali ostataka prošlosti, konzervatizma i međunacionalnih sukoba. Bio je u prvim borbenim redovima na stvaranju iskrenog jedinstva između crnogorske i muslimanske omladine, koje je na ovom terenu, poslije više međusobnih sukoba i zločina, stvarana pod rukovodstvom komunista. Učesnik je više zajedničkih izleta na Zeletinu, Čakoru i limskom mostu, koje su organizovali komunisti i na kojima je izvođen antifašistički program. Učesnik je sportskih i kulturnih manifestacija koje su bile u funkciji odbrane zemlje.
Poslije završene Velike medrese Emin Redžepagić se septembra 1939. godine upisao na Poljoprivredno-šumarski fakultet u Zemunu. Više je tamnovao i učestvovao u raznim studentskim akcijama nego što je studirao. Nema akcije u kojoj nije učestvovao. Onako krupan i visok, a uz to veoma borben, bio je zapao za oko policijskim agentima i oni su ga hvatali i zatvarali gdje god su ga stigli. Provodio je u beogradskoj Glavnjači po tridesetak dana i više. Tukli su ga nemilosrdno. Tada su mu „obili bubrege” i on je još kao student obolio. Bio je mlad i snažan i u tom momentu nije shvatao težinu svoje situacije. Nakon bombardovanja Beograda vratio se sa Rifatom Burdžovićem u svoj zavičaj, preko Novog Pazara.
Nakon okupacije zemlje došla je u njegov zavičaj fašizirana emigracija iz Albanije i neki barjaktari koji su bili u službi fašizma. Otpočeo je proces međunacionalnih sukoba i raspirivanja šovinističkih strasti. Koloboracionisti iz Tirane i sa Cetinja, svaki na svoj način, nisu birali sredstva kako da se dodvore okupatoru i steknu njegovo povjerenje, a istovremeno su među sobom „lomili koplja” hoće li Plav i Gusinje pripasti tzv. Velikoj Albaniji, ili federalističkoj Crnoj Gori. U takvoj situaciji Emin je sa drugovima razvio bespoštednu borbu protiv politike okupatora, koja je htela da na sukobima Muslimana, Albanaca i Crnogoraca učvršćuje svoju okupacionu politiku. O Eminu Redžepagaću i njegovim drugovima iz Plava i Gusinja u tom periodu najpravedniju ocjenu dao je ratni sekrstar Okružnog komiteta KPJ za okrug ivangradski, drug Boko Pajković, koji kaže:
– da su plavsko-gusinjski komunisti bezrezervno prihvatili i podržali poziv Centralnog komiteta KPJ o pokretanju stanovništva u oružanu borbu protiv okupatora i njegovih pomagača;
– da su osudili rasparčavanje i komadanje Crne Gore odnosno Jugoslavije, koje je izvršeno od strane okupatora, kao i velikoalbanske nacionalističke i iredentističke zahtjeve;
– da su komunisti Muslimani sa terena Plava i Gusinja djelovali u krajnje nepovoljnim političkim uslovima, te da su se odmah digli na oružje, priključili ustanicima na susjednoj teritoriji, javno i odlučno osudili dogovor između italijanskog okupatora, s jedne, i izdajnika iz redova Muslimana i Albanaca, s druge strane, o gušenju ustanka i učešću tamošnjeg stanovništva u borbi protivu ustanika. [147]
U periodu između dva rata na terenu Plava i Gusinja nije bila organizovana partijska organizacija, mada je sa ovog terena bilo nekoliko istaknutih revolucionara, koji su organizaciono bili povezani sa partijskim organizacijama u Beogradu, Skoplju i Zagrebu. Nakon okupacije zemlje, kada su se oni vratili u svoj zavičaj, formirane su maja 1941. godine dve partijske ćelije. Emin Redžepagić je tada bio kandidat za člana KPJ. Kada su otpočele konkretne pripreme za pokretanje gerilskih borbi u srezu andrijevičkom, Emin je 15. jula 1941. godine dobio partijski zadatak da sa Hajrom Šahmanovićem pođe u predio Vujkova krša, iznad Hridskog jezera, na granici prema Đkovičkoj Malesiji, te da se tamo poveže sa jednom komitskom četom Albanaca, koji su se kao pristalice Gani-bega izjašnjavali kao pobornici engleske politike. U borbi protivu okupatora Partija je želila da okupi sve ljude, bez obzira na političke, nacionalne, religiozne, ili druge razlike.
Međutim, kada su Emin Redžepagić i Hajro Šahmanović uspjeli da se sa njima povežu i sastanu, oni su već bili prihvatili saradnju sa okupatorom o ugušivanju ustanka u Crnoj Gori. Emin i Hajro ne samo što nisu prihvaćeni kao pregovarači, nego su jedva uspjeli da glavu izvuku. Kada su se vratili u Plav, na obalama Lima već je bio uspostavljen front. Redžepagić je pokušao da se prebaci na teritoriju koju su ustanici bili oslobodili preko Čakora. Sa njim je bio Haso Lešnjanin, komunista i njegov školski drug. Prelaz je međutim bio blokiran i oni su se našli opkoljeni od stotinak naoružanih ljudi. Neki su htjeli da ih ubiju, drugi da ih puste. Naišla su braća plavskog revolucionara Zufera Musića, koji su bili dobro naoružani i uspjeli su da Emina i Hasa oslobode. Pošto nisu uspjeli da pređu na oslobođenu teritoriju, pošli su prema manastiru Dečanima, a zatim preko Peći stigli u Titovu Mitrovncu. Tamo su se povezali sa Mjesnim komitetom KPJ, u kojem su bili i trojica njihovih školskih drugova iz Velike medrese i tu nastavili svoju ilegalnu aktivnost. [148]
Hroničari su zapisali da je avgusta 1941. godine zatvoren sekretar partijske ćelije u Novom Pazaru, Hakija Zejnilović, te da se nakon puštanja iz zatvora pasivizirao, a da je omladinac Haso Rožajac došao u Titovu (tada Kosovsku) Mitrovicu, uspostavio vezu sa Hivzijom Ćatovićem i preko njega zatražio pomoć.[149] Preko Ćatovića uspostavljena je veza sa Omerom Čerkezom, koji je tada bio član Mjesnog komiteta KPJ i član Oblasnog komiteta SKOJ-a. Na insistiranje Čerkeza odlučeno je da se u Novi Pazar delegira Emin Redžepagić, kojeg je on dobro poznavao, jer su u Velikoj medresi bili u istom razredu i zajedno studirali na Poljoprivredno-šumarskom fakultetu u Zemunu. Redžepagiću su data sva ovlašćenja Mjesnog komiteta u vezi obnavljanja rada partijske ćelije u Novom Pazaru. Uspjeli su, da bi mu stvorili uslove za rad, da on tamo bude postavljen za rukovodioca Rasadnika. Tu istu dužnost vršio je i Omer Čerkez u Titovoj Mitrovici. Dali su mu i kurira koji će ga pratiti do Novog Pazara i uspostaviti vezu sa tamošnjim komunistima.[150]
Redžepagić je u Novi Pazar došao krajem avgusta 1941. godine. Imao je ovlašćenje Mjesnog komiteta iz Titove Mitrovice da isključi iz Partije dotadašnjeg sekretara Zejnilovića. Emin je bio odlučan, ali i veoma human. Nije želio da ma šta uradi, a da prethodno ne porazgovara sa Zejnilovićem. Uspostavio je sa njime kontakt i maksimalno se zalagao da ga ubijedi da nastavi partijski rad. Zejnilović je u tom momentu bio depremiran i bsz ikakve želje da kao komunista dalje radi. Kada je to shvatio, Redžepagić ga je napustio i otpočeo sve ispočetka.[151]Pojedinačno je razgovarao sa članovima SKOJ-a i ostalim naprednim omladincima. Tada je u Novi Pazar došao iz Plava i njegov školski drug Bajram Metović, koji je bio član KPJ, a u julskom ustanku u Crnoj Gori učestvovao je u Brezojevičkom partizanskom odredu. I on se smjestio u Rasadnik kod Emina. Tada su u Novi Pazar stigle mase naoružanih seljaka sa Kosova, koje je kosovski komitet uspeo da organizuje i stavi u službu italijanskog okupatora, sa parolama da Novi Pazar treba braniti od Srba i pripojiti ga tzv. Velikoj Albaniji. Jedinici kojom je komandovao Šaban Poluža, Bajram Metović je ispao sumnjiv, pokušali su da ga strijeljaju te je morao preći u ilegalstvo. Ostao je u Novom Pazaru, pomažući Eminu, do kraja novembra 1941. godine, a tada se morao vratiti u Plav, jer je, preko Oblasnog komiteta KPJ Kosova, na tome insistirao Sreski komitet KPJ za srez andrijevički.[152]
Preživjeli učesnici NOB-a iz tog perioda, sa kojima je Redžepagić uspostavio veze i reorganizovao organizaciju SKOJ i KPJ u Novom Pazaru, sjećaju se da je on veoma strpljivim i smišljenim radom, u izvanredno teškim uslovima, vrlo smjelo uspijevao da se oslobodi svih kolebljivaca, koji nisu imali snage da nastave dalju borbu i da je one koji su bili najhrabriji i odani ciljevima NOB-a počeo da okuplja i organizuje. Bio je to mukotrpan rad, praćen permanentnim opasnostima od mogućih provokacija, jer reorganizovati organizaciju u uslovima okupacije, u sredini gdje su se dobro poznavali oni koji su napustili front borbe i oni koji su u njemu ostali, gdje su okupatorski špijuni i kolaboracionisti tipa Atifa Bljute i drugih motrili na svaki pokret, bilo je veoma rizično i složeno. Trebalo je da prođe preko tri mjeseca od dolaska Redžepagića u Novi Pazar, da bi se u decembru 1941. godine formirala prva partijska ćelija u kojoj su organizovani najprije: Abdurahman Ćorović, Stanica Spasojević i Rada Petrović, a odmah zatim i Haso Rožajac, koji je jedini preživio NOB. Tako smišljena i uporna aktivnost bila je uspješna i plodonosna.
Oko četiri mjeseca kasnije (aprila 1942. godine) u gradu su formirane još dve partijske ćelije. Tada je u Novi Pazar, kao delegat Mjesnog komiteta KPJ iz Titove Mitrovice, došao u obilazak Partijske organizacije Miladin Radulović Krcun, koji se o njenom radu pohvalno izrazio.[153] Uz učešće i pomoć druga Radulovića proširena je organizacija SKOJ i KPJ. Formirani su aktivi SKOJ, a zatim i partijske ćelije u selima Deževi i Požegi. Stvoreni su uslovi i nastala potreba da se formira i Mjesni komitet KPJ za srez deževski. Za sekretara Komiteta izabran je Emin Redžepagić. Za svega sedam mjeseci, od njegovog dolaska, stvorena je brojna organizacija novopazarskih komunista, koja se uspješno uhvatila u koštac sa okupatorom i onima koji su mu vjerno služili. Formiran je i prvi narodnooslobodilački odbor u ovom kraju. Sa pravom se smatra da je ovaj, hrabri i umni komunista iz Plava „u okupiranom Novom Pazaru predstavljao onu iskru koja je u porobljenom gradu sevnula u crveni revolucionarni plamen”.[154]
Vrlo obimna i intenzivna aktivnost Mjesnog komiteta, u kojem su bili Redžepagić, Stanica Spasojević, Abdurahman Ćorović Manjo i Haso Rožajac,[155]partijskih organizacija i aktiva SKOJ-a, nije ostala nezapažena, naročito poslije rasturanja prvomajskog proglasa, koji je u svitanje 7. maja 1942. godine rasturen u većem dijelu grada.[156] Tih dana u Novom Pazaru formirana je i nemačka policijska služba SD na čelu sa dr Klaus Masungom, folksdojčerom iz Zrenjanina. Postavljeni su javni i tajni agenti u gradu i selima, koji su dobijali specijalne zadatke u vezi otkrivanja aktivista i saradnika NOP. Njima je pomagala i po potrebi bila podrećena albanska žandarmerija i Nedićeve straže. Polovinom maja 1942. godine održano je i poznato savjetovanje u Vrnjačkoj Banji, na kojem su se kolaboracionisti sa područja Srbije i Kosova, u organizaciji njemačkog okupatora, dogovorili kako da povedu nemilosrdnu borbu protivu komunista.[157] Tom sastanku je iz Novog Pazara prisustvovao Ahmed Daca. Rasturanje prvomajskih letaka iznenadilo ih je i ozlojedilo. Aćif Bljuta i Ahmed Daca su se zaklinjali njemačkom okupatoru da među njima nema komunista. Bilo je očigledno da onako široku i izvanredno organozovanu akciju od 7. maja nisu mogli da izvedu samo pripadnici srpske nacionalnosti. I svi skupa dali su se u traganje. Istragu je preuzeo Gestapo i nakon upornog traganja došao do spoznaje da se ilegalna komunistička aktivnost usmjerava i rukovodi iz Rasadnika. Emin Redžepagić je to brzo saznao i na sastanku Mjesnog komiteta odlučeno je da on mora napustiti Novi Pazar. Predao je dužnost i preko Požege, Tutina i Rožaja uputio se prema Plavu.[158]
Više od mjesec dana putovao je do svog zavičaja. Kada je krajem juna stigao, bio je teško iscrpljen i obolio. Na putu je imao više neprilika. Teško je povrijedio oboleli desni bubreg koji mu je bio povrijeđen za studentskih dana, kada je bio pod istragom Kosmajca i njegove bande.[159] Bolest mu se pogoršala i prikovala ga za postelju. Živio je ilegalno u domu svojih roditelja. Preko svoga brata Ibrahima odmah je uspostavio partijsku vezu sa Bećom Bašićem, koji je tih dana došao iz političkog zatvora u Tirani i već bio uspostavio partijsku vezu sa Sreskim komitetom KPJ za srez andrijevički i Oblasnim komitetom KPJ Kosova. Svojim savjetima i razgovorima sa užom grupom građana i omladinaca, koji su bili obaviješteni o njegovom prisustvu i bolesti i posjećivali ga, unosio je optimizam i vjeru u pobjedu. U otsutnosti Bašića prihvatao je i otpremao partijsku poštu i kurire koji su održavali vezu između partijskih organizacija Crne Gore i Kosova.
Imao sam priliku da ga po partijskim poslovima dva puta posjetim na bolesničkoj postelji. Avgusta 1944. godine Bašić je bio otišao na partijsko savjetovanje na teritoriju „s one strane granice”. Trebalo je poći za Peć, preuzeti delegata Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo, Mitra Radusinovića, i prebaciti ga za Crnu Goru.[160] Eminova drugarska bliskost i ozbiljnost kod utvrćivanja zadatka duboko je urezana u sjećanju. Bolovao je do sredine oktobra. I jednog dana, dok je održavan partijski sastanak plavsko-gusinjske partijske ćelije, u kući svoga brata Jusufa, ušla je uplakana Nadžija i jecajući jedva izgovorila: „Emin je umro.” Bio je to prvi sastanak nekon povratka iz zatvora Hajra Šahmanovića, Jusufa Redžepagića i Bajrama Metovića. Radost je pomućena teškim bolom za izgubljenim drugom. Još teže nam je palo što ga ne možemo ispratiti kako je zaslužio. Svi članovi Partije u Plavu i Gusinju, u tom momentu, bili su njegovi školski drugovi iz Velike medrese. Većina njih bili su sa njim i na studijama. Njegove ljudske vrline i odanost Komunističkoj partiji Jugoslavije činile su od njega velikana i humanistu jedne velike borbe. Vijest o njegovoj smrti bolno je odjeknula od Meteha i Hota do Grnčara i Gusinja. U nijemoj kilometarskoj koloni našao se veliki broj građana Plava i Gusinja, kojima nisu smetale prijetnje da je on komunista i da na sahrani može učestvovati samo rodbina. Došli su u velikom broju da mu i na taj način iskažu zahvalnost i poštovanje, što je u velikoj borbi tako rano sagoreo.
U svome neodoljivom zanosu, u kome je titrala vedrina jedne velike mladosti, naviknut na najteže zadatke i na gorčinu koja ga je u životu pratila, skrhan bolešću, umro je Emin Redžepagić, komunista i revolucionar, čiji će svetli lik ostati u srcima svih onih koji su ga poznavali. Lik ovog revolucionara i izuzetnog čoveka služiće mlaćima da se na njemu vaspitavaju.
Ovaj kratki prikaz o jednoj čudnoj školi, koju su njeni osnivači nazvali Velika medresa kralja Aleksandra I u Skoplju, a ljudi koji su je poznavali i njeni učenici „Crvena medresa”, jer se pretvorila u ognjište gdje je gorio plamen revolucije, ukazuje da je Komunistička partija Jugoslavije, svojim programom i akcijama, čestitošću svojih kadrova, uspijevala da razvije svoj uticaj i tamo, gdje se to po prirodi stvari najmanje očekivalo. Njeni učenici nisu postali „obrazovane muftije” i zaštitnici dinastije, kako su to od njih očekivali oni koji školu osnovaše, jer je put za ljudske slobode i osloboćenje čovjeka od teškog jarma, bio na drugoj strani. I zato, umjesto za muftije i sudije, poslaše ih u Sremsku Mitrovicu, u Višegradski logor, u Lepoglavu i Kerstinac, u beogradsku Glavnjaču, u razne logore, na Banjicu, u Jasenovac, u bečki i norveške logore, u Šermet kulu, Porto Romano, politički zatvor u Tirani, u prištinski i prizrenski zatvor, na prisilni rad u Borisovu u Bugarskoj, strijeljaše ih u Plavu, Istoku, Novom Pazaru i ko zna gdje, vješaše ih u Prizrenu i Sarajevu, praviše im zasjede i po tri stotine naoružanih bandita napadaše na pet i šest golobradih mladića. I mnogo njih ubiše i uništiše samo zato što su želeli da ljudi žive srećnije i slobodnije, što nisu mogli da podnose jaram okupacije, nacionalne ekonomske i duhovne obespravljenosti. Ali put koji su odabrali bio je ispravan, a ideali za koje su se borili duboko ljudski. I njihovo djelo je ostalo vječno. Istorija radničkog pokreta i NOB tamo gdje su oni živjeli i borili se: u Plavu i Gusinju, Bijelom Polju, Pljevljima, Prijepolju, Rožajama, Trpezima i Petnici, Titovoj Mitrovici, Prištini, Prizrenu, Đakovici, Peći, Uroševcu, Gnjilanima, Tupalima kod Leskovca, Preševu, Kumanovu, Skoplju, Gostivaru, Radovištu, Prozoru, Sarajevu, Maglaju, Banja Luci i Novom Pazaru, neće moći da se piše a da se ne istakne njihova velika uloga kao i uloga Velike medrese u Skoplju, koja je dala prave komuniste i revolucionare za čovekovu slobodu, za njegovo bolje sutra.
Ovaj skromni prilog posvjećujem veličini njihove borbe.
* Mustafa Memić: „UČENICI VELIKE MEDRESE I REVOLUCIJA”, Novopazarski zbornik, br. 6, 1982., str. 75-131.
________________________
[1] Avgusta 1939. godine formiran je Pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju; decembra 1939. stigao je u Skoplje instruktor CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo; februara 1940. g. održano je pokrajinsko savjetovanje KPJ za Makedoniju, na kojem je prisustvovao Sreten Žujović. Mite Inadevski, Hronologija na Skopje, rabotničkoto i narodnoosloboditelneto dviženje 1939-1945, Arhiv na Skopje, 1974, str. 15, 19 i 23.
[2] Dr. Nadežda Jovanović, Rifat Budžović Tršo, Glas, Beograd, 1973.
[3] Mustafa Memić, Crvena medresa, u pripremi za objavljivanje;
[4] Boško Šiljegović, general-pukovnik i narodni heroj, razgovor sa autorom;
[5] Njihovo učešće najizrazitije je zapaženo u Plavu, gdje su tokom 1941. i 1942. godine (poslije julskog ustanka) svi članovi KPJ bili oni koji su prošli kroz Veliku medresu; u Bijelom Polju je 1941. godine bilo 5 organizatora ustanka koji su završili spomenutu školu. Toliko ih je bilo i Titovoj Mitrovici (trojica su bili članovi Mjesnog komiteta KPJ). Slično je bilo i u više mjesta u zemlji.
[6] Troškovi škole finansirani su putem državnog budžeta.
[7] Ukaz kralja Aleksandra od 28. aprila 1924., Službene novine broj 148, 2. juli 1924.
[8] Ministarstvo prosvjete Kraljevine Jugoslavije, Odluka VM Br. 3212/25.
[9] Državna Velika medresa kralja Aleksandra I u Skoplju, Izvještaj od osnivanja škole 1925/26. do 1930/31. god., Skoplje, 1931, str. 8.
[10] Isto kao npr. 3.
[11] Arhiv Jugoslavije, Fond poverljiva građa Miiistarstva prosvjete, f. 63, red. br. 167.
[12] Hasan Rebac, Krajnje je vreme da omladina nastupi, Naš dom, list za kulturno i ekonomsko podizanje Muslimana, urednik i vlasnik Zufer Musić, Skoplje, br. 29, str. 3.
[13] Bio je rukovodilac „Džemijeta”, narodni poslanik, predsjednik Vakufskog mearifskog sabora i direktor Vakufske direkcije u Skoplju. Bio je nosilac italijanske okupacione politike na Kosovu.
[14] Bio načelnik sreza u Kraljevini Jugoslaviji, bliski saradnik Ferhat-beg Drage i nosilac velikoalbanske politike u Novom Pazaru.
[15] Kao nap. 11, fak. 63, red. br. 167.
[16] Arhiv Jugoslavije, Fond Min. prosvjete, SN Br 3249. 27. X 1938, SH Br. 22003 od 16. jula 1930. godine. Među učenicima je najviše ostao u sjećanjima Hata hodža, Husni ef. Ali i drugi.
[17] Arhiv Jugoslavije, Fond Min. pros., Predmet u vezi otpuštanja iz Velike medrese profesora Nasufa Gačovića, bilješka šefa odsjeka u Ministarstvu Kirila Janjića, SH Br. 41.177, fas. br 109/278/1939, K. 2590.
[18] Zapažen je istup učenika pred posebnom komisijom Ministarstva prosvjete 1930. god. na čelu koje je bio prof. Beogradskog univerziteta dr. Dragoslav Jovanović, dr. Jašar Redžepagić, Velika medresa u Skoplju 1925-1941, Zbornik za historiju školstva i prosvjete, Zagreb, 1968, br 4, str. 185.
[19] Posebno je zapaženo izdvojeno mišljenje Ahmeda Mehmedbašića povodom pripreme Uredbe sa snagom zakona o Velikoj medresi u Skoplju, dostavljena Ministarstvu prosvjete pod broj 1896, 23. maja 1939. godine.
[20] Prilikom osnivanja Velike medrese bio je načelnik u Ministarstvu vjera, jedan je od inicijatora za osnivanje Velike medrese; bio je direktor Vakufske direkcije u Skoplju, narodni poslanik, bio u Ustavotvornoj skupštini SFRJ; umro je.
[21] Profesor Beogradskog univerziteta, bio na čelu komisije Min. pros. 1930. godine, na osnovu čijeg je izvještaja utvrđen rang Velike medrese, kao srdenje škole; dao je veoma pozitivnu ocjenu o ovoj školi.
[22] Reis-ul-ulema Islamske vjerske zajednice u Kraljevini Jugoslaviji od 1938-1941. godine, pokrenuo inicijativu da se rang Velike medrese ponovo preispita, nakon toga donijeta je uredba sa snagom zakona.
[23] Kao napomena 19.
[24] Isto kao nap. 9; Zapisnik sa sjednice Nast. savjeta Velike medrese od 17. VI 1929.
[25] Od I do VIII razreda učili su se, pored srpsko-hrvatskog, francuski i arapski Jezik; od III njemački i turski, a od V i latinski jezik. Prvih godina učio se i persijski jezik.
[26] AJ, Fond Min. pros., SHBr. 813, 11. I 1930, izvještaj dr. Dragoslava Jovanovića. Dr Jašar Redžepagić, kao nap. 18, str. 185.
[27] Taib Okić, predavao je na Ankarskom univerzitetu; Hamid Hadžibegić, na Filozofskom fakultetu u Sarajevu; Dr. Vido Latković vodio je katedru Jugoslovenske književnosti na Beogradskom univerzitetu; dr. Anica Rebac bila je profeoor Beogradskog univerziteta; Fuad Slijepčević, direktor Više pedagoške škole u Sarajevu, a Avdo Tanković profesor iste škole.
[28] Institut za nacionalnu istoriju Makedonije, Fond Nedžad Jašar, K 2.
[29] Ćamil Sijarić, Hivzija Sulejmani i Muhamed Abdagić, studirali su pravo i tehniku, a dostigli su punu afirmaciju u jugoslovenskoj književnosti. Prve osnove takvog svojeg uspjeha postigli su radom u Literarnoj družini u Velikoj medresi.
[30] Izvještaj direktora Mehmedbašića Ministarstvu prosvjete povodom štrajka učenika V razreda Velike medrese, br 328, 14. II 1930. godine.
[31] Tužba učenika Velike medrese protiv profesora i nacionalnog vaspitača Svetomira Lazarevića od 19. I 1930. godine.
[32] Saslušanje Rifata Burdžovića, Hivzije Sulejmanija (Sulejmanovića), Muhameda Mušovića i Arslana Halilovića u Min. prosvjete 13. II 1930. god.
[33] Arhiv Jutoslavije, Fond Min. unutrašnjih poslova, Pov, br. 4828, 17.
[34] Prema sjećanju učesnika demonstracija Ediba Hasanagića, direktora Istorijskog muzeja Srbije, Beograd, sada u penziji.
[35] Isto kao nap. 33, izvještaj Odjelenja za državnu zaštitu.
[36] Isto.
[37] Telegram Ministarstva prosvjete i zapisnik Nastavničkog savjeta Velike medrese od 4. marta 1930. godine.
[38] Sjećanje Hamida Hadžibegića izloženo na sastanku bivših učenika Velike medrese koji žive u Sarajevu, zabilježeno juna 1966. godine u prostorijama Instituta za organizaciju i ekonomiku u Sarajevu. Zabilješka kod autora.
[39] Zapisnici o saslušanju učenika V razreda februara 1930. godine.
[40] Izvještaj direktora Mehmedbašića, kao nap. 30; sjećanje Ediba Hasanagića.
[41] Isto.
[42] Isto.
[43] Radovan Zogović, pjesnik i prevodilac s ruskog, između dva rata pripadao je grupi tzv. socijalnih pjesnika, razvio se u izrazito proleterskog pjesnika. Za vrijeme NOB-a izdao poznatu i snažnu pjesmu „Pjesma o biografiji druga Tita”, a 1947. godine izbor cjelokupne dotadašnje poezije pod naslovom „Prkosne strofe”. Jula 1941. godine bio je u rukovodstvu ustanka u srezu andrijevičkom, radio u Redakciji „Slobode”, a zatim u agitpropu pri Vrhovnom štabu NOV i POJ.
[44] Student čiste filozofije. Marksista i revolucionar. Poginuo kao komandant partizanskog odreda na teritoriji Srbije početkom 1942. godine.
[45] Radovan Zogović, autorizovani tekst na radnom materijalu autora: „Velika medresa u Skoplju u revoluciji i NOB-u.”
[46] Isto.
[47] Razgovor autora sa Radovanom Zogovićem, novembra 1980. u Beogradu.
[48] Radovan Zogović, isto kao nap. 46.
[49] Hivzi Sulejmani, Njerzit, Rilindija, 1966, str. 11-16.
[50] Radovan Zogović, isto kao nap. 46.
[51] Dr. Nadežda Jovanović, Rifat Burdžović Tršo, Glas, Beograd, 1973, str. 13.
[52] Hivzi Sulejmani, Njerzit, str. 42.
[53] Hivzi Sulejmani. Autorizovana izjava o Aliji Avdoviću, data porodici Avdovića 25. XII 1969. godine u Prištini, čuva se kod Šuća Avdovića u Skoplju, brata Alije Avdovića.
[54] Iz usmenog izlaganja Hamida Hadžibegića na skupu preživjelih učenika Velike medrese, koji sada žive u Sarajevu (46 učesnika), održan 1966. godine u Sarajevu. Bilješke sa skupa vodio autor.
[55] Državna Velika medresa kralja Aleksandra u Skoplju, Godišnji izvještaj za školsku 1932-33. godinu, str. 8; čuva se u Arhivu Jugoslavije i Skoplja.
[56] Isto kao nap. 54; Arhiv Jutoslavije, Fond Ministarstva prosvete, SN br. 33586, 14. X 1932; Velika medresa br. 2279, 12. oktobar 1932. godine.
[57] Isto kao nap. 54.
[58] Državna Velika medresa, Izvještaj za škol. 1933—34, str. 8.
[59] Sjednica CK nakon IV plenuma CK SKJ, objavljen prikaz u NIN-u.
[60] Veljko Vlahović, Zapisi, Sabrani radovi VII, Izdavački centar „Komunist”, Beograd, Pobjeda, Titograd, 1981, str. 93.
[61] Isto kao nap. 2, str. 22 i 23.
[62] Boško Buričković, O Crnogorsko-Sandžačkom NOP odredu, Sjećanje 1941. i 1942. godina, Vojno izdavački zavod, Beograd, 1981.
[63] Isto kao nap. 2, str. 84.
[64] Isto.
[65] Isto.
[66] Isto, str. 83 i 84.
[67] Veselinka Malenska, Sjećanje na Aliju Avdovića, nije objavljeno, čuva se kod autora.
[68] Borislav Todorović završio je Učiteljsku školu u Skoplju, bio član Komiteta srednjoškolske komunističke omladine u Skoplju zajedno sa Hivzijom Ćatovićem i Alijom Avdovićem, sa njima je suđen po Zakonu o zaštiti države i robovao u Sremskoj Mitrovici. Strijeljan na Banjici sa Avdovićem.
[69] Dr. Anton Kolendić, rukovodio partijskom organizacijom u Makedoniji tokom 1934. godine i rukovodio pripremama za pokrajinsku partijsku konferenciju, osuđen po Zakonu o zaštiti države zajedno sa Ćatovićem i Avdovićem, robovao u Sremskoj Mitrovici, a poslije izlaska sa robije interniran u Bileću; učesnik NOB-a od 1941. godine, nosilac „Partizanske spomenice 1941”.
[70] Optužnica protivu dr. Kolendića, Alije Avdovića, Hivzije Natovića i dr.
[71] Razgovor autora sa dr. Antonom Kolendićem u Beogradu, februar 1981. godine.
[72] Hronologija na Skopje, kao nap 1, str. 63.
[73] Arhiv Jugoslavije, Fond Min. pros., zapisnik sa sjednice Nast. savjeta Velike medrese od 4. juna 1932. godine.
[74] Isto kao nap. 2, str. 25 i 26.
[75] Arhiv Jugoslavije, Fond pov. građa Min. unutrašnjih pospov. br 577, 13. II 1935, Eeograd, Kutija 66-99-287.
[76] Dr Mesud Sabitović. Višegradci, Opštinski odbor SUBNOR-a Višegrad.
[77] Isto, Okružnica CK KPJ br. 14/1935.
[78] Isto.
[79] Vojo Kovačević, Burne godine univerziteta, 1935-1939.
[80] Avdo Humo, Fragmenti sa Beogradskog univerziteta, Sjećanja učesnika NOB-a 1941. i 1942. godine, Vojno izdavački zavod. Beograd, 1981.
[81] Halid Ibiši je strijeljan marta 1945. godine u koncentracionom logoru u Beču, a Idriz A. Ajeti obješen je avgusta 1944. godine u Prizrenu.
[82] Ismet Šaćari, Sjećanja, Jedinstvo, Priština, 1979, str. 219.
[83] Isto kao nap. 80, str. 221.
[84] Pokrajinski zavod za istoriju Kosova, U Vatri revolucije, Idriz A. Ajeti.
[85] Selami Ibrahimović je bio zavičajno iz Žirovnica, SR Makedonija. U Velikoj medresi učio je od 1932. godine, VIII generacija. Redžaji Soreja je bio zavičajno iz Prizrena, marta 1941. godine bio je u III razredu.
[86] Kosovska (sada Titova) Mitrovica u NOB-u, Monografija, Opštinski odbor Saveza boraca NOR-a.
[87] Isto.
[88] Isto.
[89] Isto kao nap. 44, str. 140.
[90] Borci novopazarskog kraja pali u NOR-u, str. 182.
[91] Isto; Milorad Radović i dr. Ejup Mušović, Borci novopazarskog kraja u NOR-u, Novi Pazar, 1974, Emin Redžepagić, 123; razgovor autora sa Redžepagićem avgusta 1942. godine u Plavu.
[92] Isto kao nap. 84. Kvislinška vlast u Kosovskoj (sada Titovoj) Mitrovici.
[93] Isto.
[94] Isto.
[95] Isto.
[96] Sulejman Murati, Spomen obiležja, Osnovna škola „Aziz Sulejmani”, neobjavljen rukopis (u pripremi za izdavanje), podatak posuđen autoru.
[97] Arhiv Jugoslavije, Fond Min. pros., Zapisnik sa sjednice Nastavničkog savjeta Velike medrese od 4. novembra 1933. godine.
[98] Isto kao nap. 96.
[99] Isto, akt Ministarstva prosvjete, Odjeljenja srednje nastave, direktoru gimnazije, 24. XI 1933. godine.
[100] Saznanje više učenika koji u završili Veliku medresu provjereno preko rođaka Vajzovića, koji kao zanatlija živi u Sarajevu, sada u penziji. Razgovor obavljen sa Halilom Memićem, rodom iz Pljevalja, sada živi u Sarajevu.
[101] Svjedočanstvo o Saznanje više učenika koji u završili Veliku medresu provjereno preko rođaka Vajzovića, koji kao zanatlija živi u Sarajevu, sada u penziji. Razgovor obavljen sa Halilom Memićem, rodom iz Pljevalja, sada živi u Sarajevu.višem tečajnom ispitu Kurtagić Bajrama, Državna druga muška realna gimnazija u Beogradu, Djel. br. 2287, 1. septembar 1936.
[102] Isto kao nap. 44 i 89, str. 179.
[103] Pismo Bajrama Kurtagića sačuvao je njegov brat; Nalazi se kod autora.
[104] Isto kao nap. 44, str. 24 i nap. 2 str. 30.
[105] Isto kao nap. 44, str. 24. nap. 7.
[106] Sjećanje Muhameda Abdagića, koji je tada bio član Univ kom. na Beorgadskom univerzitetu.
[107] Isto kao nap. 95. Spomen bista „Mesto Bajrektari”.
[108] Optužnica državnog tužioca u Peći protiv Ramiza Sadikua i Hajra Šahmanovića, Pokrajinski zavod za istoriju Kosova, K 8, sig. 191a.
[109] Abdulah Šahmanović, biografija, Vatre sa Komova, Narod andrijevačkog sreza u NOR 1941—1945, Beograd, 1978, str. 871, 872 i 873.
[110] Dr. Milovan Vasović, Narodna vlast u andrijevičkom srezu jula godine, Vatre sa Komova, str. 2.
[111] Isto kao nap. 107.
[112] Prvi partizanski odred na Kosovu i Metohiji dobio je ime „Zejnel Ajdini”.
[113] Poginuo u NOB-u na teritoriji Makedonije.
[114] Preživjela je NOB, bila je nosilac „Partizanske spomenice 1941.”, umrla je u Beogradu 1971. godine.
[115] Izjava Voja Nikolića, člana Savjeta Federacije i razgovor autora sa Muhamedom Abdagićem i Ćamilom Sijarićem.
[116] Hronologija na Skopje, kao nap. 1, str24 i 25.
[117] Isto str. 27; Ministarstvo vojske i mornarice, Generalštabno odjelenje, Pov. br. B. bb Br. 3446, 16VI 1940, AJ, Fond Pov. građa Min. prosvjete 66-99-87; razgovor autora sa Boškom Šiljegovićem.
[118] Mustafa Memić, Oni si ponos domovini, Pobjeda, Titograd, 1981, 2. VIII.
[119] Isto.
[120] Mustafa Memić, Muslimanski omladinski partizanski bataljon, Plava i Gusinja, Vojno istorijski glasnik 1/80, str. 113.
[121] Isto; Mustafa Memić: Zločin u Plavu, Poojeda, Titograd, 6-10. XI 1981.
[122] Nosili su poštu G. štaba II udarnog korpusa i Vrhovnog komandanta NOV i POJ za delegata Vrhovnog štaba NOV i POJ Svetozara Vukmanovića Tempa, CK KP Albanije i PK KPJ za Kosovo.
[123] Žarko Atanacković, Zemun i okolina V ratu i revoluciji, Beograd, 1962, str. 65, 110, 112, 209.
[124] Osnovna škola i jedna ulica u Pljevljima nosi ime Salka Aljkovića.
[125] Savo Joksimović, Bataljoni narodnih odbornika, Beograd.
[126] Bajrektarević je poginuo na Sremskom frontu, a Hadrović avgusta 1943. godine u okolini Berana (Ivangrada).
[127] Pogrešan je podatak koji Savo Joksimović ističe u „Bataljoni narodnih odbornika”, Mujčinović je bio borac NOVJ, zarobljen je i strijeljan u okolini Novog Pazara. Njegova je majka, po osnovu njegove pogibije primala invalidninu, a na mjestu njegovog strijeljanja podignuto je spomen obilježje.
[128] Arhiv Jugoslavije, Min. pros., Odjeljenje za srednje škole, Vjerski odsjek, V. br. Pov 22, 9/4 1940 i 1412/40; Izvještaj direktora Velike medrese, Pov. br. 44, 7. IV 1940.
[129] Isto; Koplja su služila kao fiskulturni rekviziti kojima su učenici Velike medrese nastupali na sletovima.
[130] Citirano iz publikacije: Miodrag Radović, Ejup Mušović, Borci novopazarskog kraja pali u NOR-u, str. 178.
[131] Isto kao nap. 9, str23 i 24, kao i izvještaji za školsku 1931/32, 1932/33. i 1933/34. godinu.
[132] Isto kao nap. 9, Izvještaj za školsku 1934-35. godinu, str. 49.
[133] Isto.
[134] Isto, Izvještaj za školsku 1931-32. godinu, str. 19.
[135] Razgovor autora sa dr. Antonom Kolendićem i Šukrijom Avdovićem, članom Saveta SR Makedonije, bratom Alije Avdovića.
[136] Razgovor autora sa dr. Kolendićem, februara 1981. godine u Beogradu.
[137] Isto.
[138] Dr Jovan Bojović, Studentski aprilski štrajk 1936. godine. Ubistvo Žarka Marinovića i njihov odjek u Crnoj Gori. Pravni zbornik br. 1, Titograd. 1966 , str. 29.
[139] Arhiv Jugoslavije, Fond Pov. građa Min. unut. poslova, Odjelenje za državnu zaštitu, Pov. br. 15312, 2. IV 1938, izvještaj in. prosvjete o održavanju studentskog mitinga na Beogradskom univerzitetu 24. III 1938. godine.
[140] Sjećanje Zuhdije Šabovića, studenta iz Plava. Živi u Beogradu, Poslato u vidu primjedbi na radni materijal autora „Crvena medresa”.
[141] Isto kao nap. 2 str. 34, 35 i 36.
[142] Isto kao nap. 44, str. 28 i 20.
[143] Isto djelo kao nap. 137, str. 176.
[144] Isto, korišćeni podaci iz naprijed navedenog djela.
[145] Istorija Crne Gore, knj II, tom 2. Titograd, 1970. i Mustafa Memić: Karakteristike pokreta otpora protiv sprovođenja odluka Berlinskog kongresa u gusinjskom okrugu (1978-1881). Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, br. 16, 1979, str. 50 i 51.
[146] Аrhiv Istorijskog instituta SR GC, Titograd, dok. 2111/Š, 3-8; Izvještaj Sreskog komiteta KPJ za srez andrijevički od 28. IX 1943. godine.
[147] Pismo Svetozara Vukmanovića Tempa drugu Maksimu (Milija Kovačević) aprila 1943. godane. Izvještaj Miloša Mića Gilića, zvanog Selima, delegata Oblasnog komiteta KPJ i Glavnog štama NOV i POJ za Kosovo od 2. avgusta 1943. godine, Arhiv Pokrajinskog zavoda za istoršu Kosova, K 7 reg. br188, F. 1/699-706.
[148] Boko Pajković, Tokovima revolucije, Istorijski nistitut SR CG, Titograd, 1981, str. 109 i 110.
[149] Razgovor autora sa Hasom Lešnjaninom, nosiocem „Partizanske spomenice 1941”, zavičajno iz Plava, živi u Beogradu.
[150] Isto kao nap. 44, str. 140.
[151] Isto kao nap. 95, Spomen zgrada, Ul. fabrička, Kos. Mitrovica.
[152] Sjećanje Bajrama Metovića, člana KPJ od jula 1941., od avgusta do novembra 1941. godine živio u Novom Pazaru i radio sa Eminom Redžepagićem.
[153] Isto.
[154] Miladin Radulović Krcun, Među četnike – po zadatku, Vatre sa Komova, str. 768-771; Kosovska (Titova) Mitrovica u NOB, monografija i dr.
[155] „Bratstvo”, Novi Pazar, br 17, april 1959.
[156] Isto kao nap. 137.
[157] Isto kao nap. 44, str. 292; Kosovska Mitrovica u NOB — Kvislinške organizacije.
[158] Isto.
[159] Isto nao nap. 137 i razgovor autora sa Eminom Recepagićem u Plavu avgusta 1942. godine.
[160] Kosmajac je bio poznati agent batinaš u Beogradu izmeću dva rata.
Preneseno sa: Sandžačkaknjiževnost.com