PORTUGALSKA KNJIŽEVNOST
Piše: Božidar Proročić
Portugalija, ili Portugal (port. Portugal), zvanično Portugalska Republika (port. República Portuguesa), država je na zapadu i jugozapadu Iberijskog poluostrva u jugozapadnoj Evropi, i najzapadnija je zemlja kontinentalne Evrope. Portugalija se graniči sa Španijom na sjeveru i istoku, a na zapadu i jugu izlazi na Atlantski okean. Osim toga, u sastav Portugalije ulaze dva arhipelaga u Atlantiku, Azori (Açores) i Madeira (Madeira). Glavni grad je Lisabon, a službeni jezik je portugalski. Bogata književnost Portugalije, predstavlja jedan izuzetan spoj autora koji su dosegli vrhunce u svjetskoj književnosti. Iako su portugalski pisci odavno borili protiv kulturne marginalizacije na evropskoj sceni, uspjeli su proizvesti izuzetno originalnu literaturu. Od Pessoa do Saramaga, portugalski autori proizvode djela koja su obično tamna olujna meditacija o životu.
Život književno bogastvo i stvaralaštvo Žozea Saramaga biće predstavljeno po prvi put zvanično pod krovom JU Narodna biblioteka i čitaonica „Njegoš ” na Cetinju zahvaljući direktorici Ireni Nenadović, presjednici savjeta biblioteke Oliveri-Maci Martinović, Božidaru Proročiću, Zdravku Pejoviću, Nataši Pejović i uposlenima u drugoj polovini juna mjeseca će pod pokroviteljstvom ambasade Portugala iz Beograda i Portugalskog instituta za kulturu, organizovati izložbu posvećenu 21-godišnici dobijanja Nobelove nagrade za književnost i na najljepši mogući način publici u Crnoj Gori predstaviti život i djelo jednog od najvećih pisaca svijeta.
Najstarije razdoblje portugalske književnosti (od kraja XII. do sredine XIV. st.) obilježeno je dominacijom galješko-portugalskoga trubadurskog pjesništva. Riječ je o stvaralaštvu nastalom ponajviše pod uticajem provansalske ljubavne lirike (sa razlikom cantares de amigo, autohtone iberske pjesničke vrste). Od srednjovjekovnih proznih književnih vrsta najviše se ističu rodoslovlja i ljetopisi (autori: Fernão Lopes, oko 1384 – oko 1459; Gomes Eanes de Zurara, oko 1410 – oko 1474; Rui de Pina, oko 1440–1522). Francuski uticaj zapaža se u epici i viteškim romanima (posebno u glasovitom ,,Amadisu od Galije ”; → amadís de gaula). Među autorima koji su djelovali na razmeđu između srednjeg vijeka i renesanse najznačajniji je G. Vicente (oko 1465 – oko 1536), ,,otac portugalskoga pozorišta ”, s kojim počinje zlatno, renesansno razdoblje portugalske književnosti. Istaknuti su bili pjesnici G. de Resende (oko 1470 – oko 1536), B. Ribeiro (oko 1482–1552), F. de Sá de Miranda (oko 1485–1558), A. Ferreira (1528–69) te posebno L. V. de Camões (1524–80), najveće ime toga razdoblja i portugalske književnosti uopšte. Camõesov nacionalni ep ,,Luzitanci ” (Os Lusíadas 1572) ubraja se među najveća djela svjetske književne baštine. Osim poezije (nadahnute talijanskim renesansnim autorima), u portugalskoj su se renesansi njegovale i mnoge prozne književne vrste, npr. ljetopisi (najpoznatiji autori J. de Barros, 1496–1570; Fernão Lopes de Castanheda, u. 1559; D. de Góis, 1502–74; Diogo de Couto, 1542–1616), putopisi (od kojih je najpoznatiji ,,Lutanje ” – Peregrinação, objavljen 1614., a napisao ga je F. M. Pinto, oko 1510–83), viteški i pastoralni romani (kao što su npr. ,,Palmerin Engleski ” – Palmeirim de Inglaterra, 1544., Francisca de Moraisa Cabrala, oko 1500–72., i ,,Zaljubljena Dijana”– Diana Enamorada, 1559., Jorgea de Montemora, 1520. ili 1524–61), te religiozno-didaktička djela (najpoznatiji autori: Samuel Usque, r. oko 1492; Heitor Pinto, 1528–94; Amador Arrais, ? 1530–1600; Frei Tomé de Jesus, 1529–82). Među pozorišnim autorima ističu se J. Ferreira de Vasconcelos (oko 1515 – oko 1585), takođe i F. de Sá de Miranda, A. Ferreira i L. V. de Camões. Od manirističkih pjesnika izdvajaju se trojica pripadnika starijega naraštaja (P. de Andrade Caminha, 1520–89; D. Bernardes, oko 1530 – oko 1605., i F. A. da Cruz, 1540–1619) te jedan pripadnik mlađeg naraštaja (Francisco Rodrigues Lobo, oko 1580–1622), koji se ujedno istaknuo i kao autor nekoliko pastoralnih romana. U Portugalu je razdoblje književnoga baroka (XVII. st.) bilo manje plodno od prethodnoga razdoblja (renesanse). Lirsko pjesništvo portugalskoga baroka sabrano je u dvama velikim pjesničkim zbornicima: ,,Uskrsli Feniks ” ( Fenix Renascida, 1715–28) i ,,Apolonov glasnik ” (Postilhão de Apolo, 1761–62), dok se epsko svodi na uglavnom neuspjela oponašanja Camõesovih ,,Luzitanaca ”. Među proznim autorima posebno se izdvajaju Frei António das Chagas (1531–82), Manuel Bernardes (1644–1710), poznati isusovački propovjednik António Vieira (1608–97) te F. M. de Melo (1608–66), koji je pisao na španskom i portugalskom jeziku. Najveći pojedinačni prinos uvođenju prosvjetiteljskih ideja u školstvo, ali i u svekoliki javni i kulturni život, dao je Luis António de Verney (1713–92) djelom ,,Prava metoda učenja ” (Verdadeiro Método de Estudar, 1746). Od ostalih autora, pripadnika poznate književne akademije (Arcadia Lusitana), ističu se Cândido Lusitano (1719–73), P. A. C. Garção (1724–72), M. de Figueiredo (1725–1801), Domingos dos Reis Quita (1728–70) te A. Dinis da Cruz e Silva (1731–99). U razdoblje prosvjetiteljstva istoričari književnosti obično svrstavaju i dvojicu autora koji su svojom poetikom bliži baroku (ili čak renesansi) nego samomu prosvjetiteljstvu. To su pjesnik Matias Aires (1705–63) i komediograf A. J. da Silva (1705–39), veliki majstor lutkarskoga pozorišta. Na prelazu od prosvjetiteljstva prema romantizmu djelovali su tzv. postarkadičari ili predromantici, među kojima se posebno ističu F. M. do Nascimento (Filinto Elísio; 1734–1819), José Anastácio da Cunha (1744–87), Nicolau Tolentino de Almeida (1750–1839), José Agostinho de Macedo (1761–1831) i M. M. de Barbosa do Bocage (1765–1805). Prva polovina XIX. st. doba je portugalskoga nacionalnog preporoda, ali i krvavoga građanskoga rata koji je trajno obilježio život i djelo gotovo svih pripadnika prvog i drugoga romantičarskog naraštaja. Među pripadnicima prvoga naraštaja portugalskih romantičara izdvajaju se J. B. Almeida Garrett (1799–1854), António Feliciano de Castilho (1800–75) i A. Herculano de Carvalho e Araújo (1810–77), a među pripadnicima drugoga naraštaja Júlio Dinis (1839–71) i C. Castelo-Branco (1826–90). Realizam je u Portugalu nastupio sa ,,Nraštajem ” 1870, kojemu je formalno na čelu bio J. T. F. Braga (1843–1924), dok je njegov stvarni idejni vođa bio A. T. de Quental (1842–91). Od ostalih pripadnika ,,Naraštaja 1870 ” posebno se ističu Oliveira Martins (1835–94), Ramalho Ortigão (1836–1915) i J. M. Eça de Queirós (1845–1900), jedan od najvećih i najprevođenijih portugalskih romanopisaca. U skupini pjesnika koji su se javili kao reakcija na romantizam (a ne pripadaju ni jednoj pjesničkoj školi ili struji) izdvajaju se J. de Deus Ramos (1830–96) i C. Verde (1855–86), u skupini tzv. revolucionarnih ili pamfletskih pjesnika A. M. G. Junqueiro (1850–1923) i A. D. Gomes Leal (1848–1921), dok se u parnasovskoj grupi najviše ističe António Cândido Gonçalves Crespo (1846–83). Na početku XX. st. u portugalskoj se književnosti javio nov, izrazito nacionalni pjesnički pokret zvan saudosizam (blizak estetici simbolizma), na čelu kojega je bio Teixeira de Pascoaes (1877–1952), dok je sam simbolizam (glavni predstavnici: E. de Castro, 1869–1944; Camilo Pessanha, 1867–1926; Raul Brandão, 1867–1930) ostao pomalo u sjeni saudosističkoga pokreta. U sjeni simbolizma (ne vežući se formalno za nj) djelovali su i pjesnici A. Nobre (1867–1900) i F. Espanca (1894–1930). Među pripadnicima novog, u pravom smislu riječi revolucionarnoga pessoanskoga pjesničkoga naraštaja, koji je aktivno djelovao približno od 1915. do 1925., uz njegova neprijepornoga vođu i jednog od najvećih pjesnika XX. st., F. Pessou (1888–1935), posebno se ističu M. de Sá-Carneiro (1890–1916) i J. S. de Almada Negreiros (1893–1970), a među pripadnicima ,,presençističkoga naraštaja ” koji se okupljao oko časopisa ,,Presença ” (1917–40): João Gaspar Simões (1903–87), Adolfo Casais Monteiro (1908–72), Vitorino Nemésio (1901–78), José Régio (1901–69), Miguel Torga (1907–95) i António Botto (1897–1959). Sredinom 1920-ih u pjesništvu su se pojavili neorealisti (najpoznatiji predstavnici: Irene Lisboa, 1892–1958; José Gomes Ferreira, 1900–85; Manuel da Fonseca, 1905–74; Carlos Alberto Serra de Oliveira, 1921–81), a uoči samoga II. svjetskog rata i njihovi glavni rivali nadrealisti (glavni predstavnici: M. C. de Vasconcelos, 1923–2006; A. M. O’Neill de Bulhões, 1924–86; António Maria Lisboa, 1928–53). Nova pjesnička grupa, vezana uz zbornik ,, Tavola Redonda ”, oglasila se 1950-ih (glavni predstavnici António Manuel Couto de Viana, 1923–2010; David Mourão-Ferreira, 1923–86; Maria Fernanda Botelho, 1926–2007; Vito Matos e Sá, 1926–75; Carlos Alberto Correia de Lacerda, 1928–2007). Zajedno sa navedenim grupama, ne vezujući se formalno ni za jednu od njih, djelovalo je četvoro pjesnika, vjerojatno najpoznatijih predstavnika poslijepessoanskoga portugalskoga pjesništva: J. de Sena (1919–78), S. Andresen de Sousa Tavares (1919–2004), N. Correia (1923–93) i E. de Andrade (1923–2005). Uz mnoge mlađe autore (npr. H. Hélder de Oliveira, 1930–2015; Ernesto Manuel de Melo e Castro, r. 1932), u portugalsko pjesništvo uključio se 1950-ih i, tada već pedesetogodišnji, António Gedeão (1906–98), koji se poslije afirmisao kao jedna od najzanimljivijih pjesničkih ličnosti u Portugalu druge polovine XX. vijeka. Među mlađim portugalskim pjesnicima, nekadašnjim pripadnicima tzv. lisabonskog odnosno coimbarskoga studentskoga pjesničkog pokreta, posebno se ističu: Ruy de Moura Belo (1933–78), Manuel Alegre (r. 1936), Fernando Assis Pacheco (1937–95), Fiama Hasse Pais Brandão (1938–2007) i Gastão da Cruz (r. 1941). Za razliku od pjesništva, portugalska proza XX. st. afirmisala se u inostranstvu tek pošto je književnik J. Saramago (1922–2010) dobio Nobelovu nagradu za književnost (1998). Značajan su uspjeh svojim proznim opusom ostvarili i književnici: A. Ribeiro (1885–1963), J. M. F. de Castro (1898–1974), M. Torga (1907–95), Vergílio Ferreira (1916–96), Fernando Campos (1924–2017), José Cardoso Pires (1925–98), Nuno Bragança (1929–85), Teolinda Gersão (r. 1940), João Aguiar (1944–2010), Lídia Jorge (r. 1946) i dr.
Žoze Saramago
(1922-2010)
Godine 1998. dobitnik Nobelove nagrade smatra se savremenim glasom portugalske književnosti. Zahvaljujući neumornom ispitivanju ljudskog iskustva u vezi s moralom i identitetom, aktivna podrška Žoze Saramaga za anarhističku ideju “libertarnog komunizma” nije samo pružila zamršenu inspiraciju za svoj književni kanon proze, poezije i scenskih predstava, već takođe mu je obilježilo pomalo kontroverzni lik. Rad Saramaga je politički i stalno izazove konvencionalne standarde morala i učenja organizovane religije, posebno hrišćanstva. Gotovo trideset objavljenih knjiga Saramaga bilo je zaokupljeno poteškoćom ljudske povezanosti i intimnosti u sterilnosti savremenog života. Godine 1991 izdaje svoj romanO Evangelho Segundo Isus Kristos (Jevanđelje po Isusu Kristu), vjerojatno Saramagov najveći glavni uspjeh, vrlo je kontroverzni roman koji priča o životu Isusa Hrista. Neprimjereno ispitivanje Saramagu o temeljima zapadne kulture i civilizacije učinilo ga je jednim od najvažnijih romanopisaca 20. vijeka. 1983 godine izdaje svoju knjigu ,,Putovanje kroz Portugaliju. ” Na svom putovanju kroz Portugaliju, njene skrivene kutke i viševjekovnu kulturu, Žoze Saramago je išao tamo gdje se uvijek ide, ali i tamo kuda se ne ide gotovo nikada. Putnik ističe da nije tu kako bi davao savjete, premda svojih opservacija ima napretek. Istina je, istovremeno, da će čitalac ovdje naći mnogo odabranih i istančanih opisa portugalskih krajolika, ljudi, umjetničke baštine i istorije ove zemlje, što je istovremeno unutrašnje putovanje ovog velikog pisca kroz sopstveni doživljaj domovine svojih predaka i savremenika. Život književno bogastvo i stvaralaštvo Žozea Saramaga biće predstavljeno po prvi put zvanično pod krovom JU Narodna biblioteka i čitaonica „Njegoš ” na Cetinju zahvaljući direktorici Ireni Nenadović, presjednici savjeta biblioteke Oliveri-Maci Martinović, Božidaru Proročiću, Zdravku Pejoviću, Nataši Pejović i uposlenima u drugoj polovini juna mjeseca će pod pokroviteljstvom ambasade Portugala iz Beograda i Portugalskog instituta za kulturu, organizovati izložbu posvećenu 21-godišnici dobijanja Nobelove nagrade za književnost i na najljepši mogući način publici u Crnoj Gori predstaviti život i djelo jednog od najvećih pisaca svijeta.