40 godina od smrti Avde Hume – ENCIKLOPEDIJA BOŠNJAKA dr. Nazifa Veledara

HUMO, Avdo (Mostar, 1914 – Opatija, 24. 1. 1983), član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) od 1935. godine, vijećnik AVNOJ-a, član Glavnog štaba Narodnooslobodilačke vojske (NOV), potpredsjednik Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH-a), potpredsjednik vlade Narodne Republike Bosne i Hercegovine (NR BiH), predsjednik Izvršnog vijeća Narodne skupštine Bosne i Hercegovine, sekretar za finansije Vlade Federativne narodne republike Jugoslavije (FNRJ), potpredsjednik Saveznog vijeća Narodne skupštine FNRJ, antifašista, političar, partizan, prvoborac, narodni heroj, jedan od incijatora, utemeljitelja, prvih autora i pokretača lista „Oslobođenje“, jedan od onih ljudi koji su odigrali ključnu ulogu u nastajanju Republike Bosne i Hercegovine.

 Rođen je 1914. godine u Mostaru. Gimnaziju je pohađao u Mostaru i Bihaću. Završio je Filozofski fakultet u Beogradu. Za vrijeme studija bio je jedan od rukovodilaca studentskog progresivnog pokreta. Literarnim radom bavio se još od studentskih dana. Postao je član SKOJ-a i Komunističke partije Jugoslavije (1935), a član Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu 1939. godine. Drugi svjetski rat (bombardiranje 6. aprila 1941) zatekao je Avdu Humu i njegovu suprugu Olgu Humo Ninčić, kćerku Momčila Ninčića, tadašnjeg ministra spoljnih poslova u Vladi prve Jugoslavije, koji je 1926. godine, kao predsjednik Skupštine Društva naroda, doprinio da se Njemačka primi u tu organizaciju, koja je prethodila Ujedinjenim nacijama. Jugoslavenska vlada i kralj su preko Pala (gdje su jedno vrijeme boravili, op. a.) otišli za Crnu Goru i pobjegli iz Jugoslavije. Olga Humo Ninčić se sastala sa majkom Spomenom Ninčić u hotelu „Evropa“ u Sarajevu, kada su je majka i otac Momčilo Ninčić pozvali, i nju i Avdu Humu, da krenu sa Vladom  van Jugoslavije, ali oni to nisu prihvatili. Momčilo Ninčić je bio sa Vladom Jugoslavije u Londonu, a krajem 1942. godine podnio je ostavku, dok su, istovremeno, Avdina supruga Olga Humo Ninčić i Avdina kćerka Azra Humo bile 1942. i početkom 1943. godine u Mostaru, kod Avdinih. I Olga i Azra su hapšene u Mostaru. Olga je uspjela pobjeći iz zatvora, a ugledniji Mostarci su uputili zahtjev (1943) njemačkim vlastima, da se pusti iz zatvora Azra Humo, Avdina jednogodišnja kćerka, pa je ista nakon toga puštena iz zatvora.

 Avdo Humo je postavio temelje organizaciji otpora fašističkom zavojevaču u Sarajevu i najvjerovatnije da je poginuo, a Vladimir Perić Valter ostao živ, bio bi snimljen film „Avdo brani Sarajevo“. Na Avdinom pokopu (sahrani), Miloš Zekić, komandant 6. istočnobosanske proleterske brigade, spominjući Petu ofanzivu na Sutjesci, kada su se partizani našli u potpunom neprijateljskom okruženju, je rekao: “On je komndovao sa mnom, a ja s vojskom“ i tako je probijen neprijateljski obruč, odnosno dat je veliki doprinos da se spase partizani.

 Avdo Humo je bio najistaknutiji Bošnjak član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) i jedan od najvažnijih bosanskohercegovačkih komunista. Bio je organizacioni sekretar  regionalnog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu u 1943. godini, a Rodoljub Čolaković  je bio na dužnosti političkog sekretara. Pošto se nisu mogli nagoditi koji ima višu funkciju, Tito ih je smijenio i na njihovo mjesto postavio Đuru Pucara Starog kao partijskog sekretara. Međutim, neki smatraju, da je postavljanje Đure Pucara, vezano za emocije Tita prema Olgi Humo Ninčić, koju je Tito posebno cijenio, budući da je odlično poznavala nekoliko svjetskih jezika i odskakala je u Vrhovnom štabu po skromnosti, poznato je npr. da je posljednja izašla iz pećine u Drvaru za vrijeme njemačkog Desanta na Drvar. Međutim, prvi i jedini čovjek u koga je Olga bila zaljubljena bio je Avdo Humo, i „da nije toliko volila Avdu i Azru, okolnosti bi dovele do toga da postane Titova supruga“, rekla je svom sinu.

 Pored svega toga, Avdo Humo i Rodoljub Čolaković su odigrali ključnu ulogu, da se, Bosna i Hercegovina uspostavi kao republika ravnopravna (koliko je to bilo moguće – Bošnjaci su imenovani vjerskom odrednicom muslimani, a pravoslavce i katolike iz Bosne i Hercegovine su imenovali kao srbe i hrvate po nazivima susjednih republika, što je veoma simptomatično zašto i druge nisu imenovali vjerskom odredniciom, pa bi bilo pošteno i logično da su kazali: Bosna i Hercegovina, zbratimljena zajednica unutar jugoslavenske federacije, u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost svih pravoslavaca, muslimana i katolika …, op. a.) sa ostalih pet jugoslavenskih republika. U novembru 1943. godine na prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a usprotivili su se prijedlogu Avdo Humo i Rodoljub Čolaković, da Bosna i Hercegovina dobije niži status-status autonomne pokrajine, a to je bio prijedlog nekoliko članova Centralnog komiteta KPJ. Prijedlog su podržali članovi Centralnog komiteta iz Srbije i Crne Gore: Moša Pijade, Sreten Žujović  Crni i Milovan Đilas. U diskusiji Avdo Humo i Rodoljub Čolaković su insistirali da Bosna i Hercegovina dobije status punopravne republike. Tito je podržao njihov prijedlog.

Moša Pijade (Beograd, 1890 – Pariz, 1957) i Milovan Đilas (Mojkovac, 1911 – Beograd, 1995) smatrali su da se Jugoslavija treba sastojati, samo, od pet republika, pet naroda. Međutim preovladalo je mišljenje, nakon protivljenja bosanskih predstavnika i njihova insistiranja na ravnopravnom statusu Bosne i Hercegovine sa ostalim republikama, da se Bosna i Hercegovina prihvati kao federalna jedinica, i Bosna i Hercegovina je ušla kao federalna jedinica u sastav Demokratske federativne Jugoslavije (DFJ); ali Bosna i Hercegovina nije definirana kao republika jednog naroda, za razliku od ostalih pet republika, “nego republika dijelova srpske i hrvatske nacije i bosanskih muslimana.“ (Vidi: Wolfgang Höpken, Die jugoslawischen Kommunisten und die bosnischen Muslime, u: Andreas Kappeler, Gerhard Simon und Georg Brunner, ur.: Die Muslime in der Sowjetunion und in Jugoslawien: Identität, Politik,Widerstand, Köln, 1989, str. 192-194)

I Avdo Humo i Rodoljub Čolaković zaslužni su, jer su nakon toga, poduzeli značajne korake da se u Bosni i Hercegovini razvije partizanski pokret kao multinacionalna armija sastavljena od Srba, Hrvata i muslimana (Bošnjaka). To je značilo suzbijanje i kažnjavanje partizanskih (ustaničkih) vojnika koji su ubijali muslimanske (bošnjačke) i hrvatske civile. Od tada se počinje njegovati politika bratstva i jednakosti muslimana (Bošnjaka), Srba i Hrvata u Bosni i Hercegovini, i inače. To je bio neophodan uslov da muslimani (Bošnjaci) masovno pristupe u Narodnooslobodilački pokret (NOP), što su i učinili, budući da su ranije, zajedno sa četnicima, partizani ubijali muslimanske (bošnjačke) civile i palili bošnjačka sela. I dok su četnici i dalje vršili genocid nad muslimanima (Bošnjacima), komunisti  su ih pridobili na svoju stranu.

Avdo Humo je jedan  od organizatora ustanka u Bosni i Hercegovini 1941. godine, član Glavnog štaba NOV i POBiH i potpredsjednik ZAVNOBiH-a (Antifaschistischer Landesrat der Volksbefreiung Bosniens und Herzegowinas). Nakon Drugog svjetskog rata pokušano je degradiranje Avde Hume: Da li zbog zahlađenja odnosa između Tita i Avde jer je Tito izrazio ljubav prema Olgi, na putu za Moskvu radi razgovora sa Staljinom, a Olga je to okrenula na šalu, ili zbog Momčila Ninčića, Olginog oca, od kojeg su pravili velikog neprijatelja, ili zbog nečeg drugog, nepoznanica je. Na sreću, do otopljavanja odnosa između Tita i Avde Hume došlo je 1948. godine povodom Rezolucije Informbiroa. Dok su se mnogi iz rukovodstva Bosne i Hercegovine kolebali ili bili za Rezoluciju Informbiroa, Avdo Humo je bio za samostalnu, nezavisnu politiku Jugoslavije. Olga Humo Ninčić je tada bila na liječenju od tuberkuloze u Golniku u Sloveniji, a vjerovatno je jedan od uzroka njene bolesti bilo i suđenje, od strane njenih drugova, njezinom ocu Momčilu Ninčiću 1946. godine. Jedini lijek za tuberkulozu tada je bio streptomicin koji je postojao samo u američkoj vojsci. Streptomicin je 19. 10. 1943. godine u laboratoriju Selmana Abrahama Waksmana na Sveučilištu Rutgers prvi put sintetički napravio Albert Schatz, student koji je u to vrijeme radio svoj magistarski rad. Jedan Sarajlija je ušao u američku vojnu bazu kod Trsta, izvukao streptomicin iz komandantova sefa, donio ga Olgi i tako je Olga izliječena. Olga je inače dobila ime po ruskoj kneginji Olgi Romanov, a ime joj je dao kralj Aleksandar Karađorđević. Ninčići su imali kuću na Obilićevom vencu br. 27 u Beogradu. Kada je Winston Churchill razgovarao s Titom u Napulju, poklonio je Olgi Humo Ninčić zlatni medaljon na kojem je ugravirano: “Olgi za uspomenu od Churchilla, Napulj i datum“. Churchill je cijenio njenog oca Momčila Ninčića slušajući njegova izlaganja o budućnosti Evrope. Momčilo Ninčić je apelirao da se zaustavi bratoubilački rat u Jugoslaviji, čestitao je Titu oslobođenje Beograda  i oba njegova djeteta (Olga i Đura Ninčić) su pristupila komunističkom pokretu.

Nakon Drugog svjetskog rata Avdo Humo je bio ministar i potpredsjednik Vlade Narodne Republike Bosne i Hercegovine (NR BiH), predsjednik Izvršnog vijeća Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine (SR BiH), potpredsjednik  Saveznog vijeća Narodne skupštine FNRJ, državni sekretar za finansije, predsjednik Saveznog savjeta za koordinaciju naučnih djelatnosti, član Predsjedništva CK SKJ i član Savjeta Federacije. Proglašen je za narodnog heroja.

Objavio je knjige “Godine iskušenja i podviga“ i „Svetozar Marković: filozof i revolucionar“. Autor je knjige Moja generacija (Svjetlost, Vojno-izdavački zavod, Prosveta, Sarajevo-Beograd, 1984). Avdo Humo je od oktobra 1966. godine bio član CKSKJ. S te pozicije Avdo Humo je aktivno radio na afirmaciji muslimanskog nacionalnog identiteta krajem 1960-ih i početkom 1970-ih godina. Otvoreni progon Avde Hume počinje od septembra 1972. godine na 44, 45, 46, 48. i 49. sjednici Centralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercegovine. Sredinom 1970-ih godina potisnut je Avdo Humo iz političkog života, skupa sa Osmanom Karabegovićem, i tako mu je onemogućen utjecaj na dalji razvoj muslimanskog (bošnjačkog) nacionalnog identiteta. Zbog nesaglasnosti s politikom SKJ, oslobođen je političkih funkcija 1974. godine. Prema Avdi Humi, socijaldemokratija je ostala sve vrijeme na konceptu unitarističkog jugoslavenstva, a većina njenih vođa je „smatrala Bosnu i Hercegovinu srpskom pokrajinom“. (Vidi: Avdo Humo, Radnički pokret i zahtjev za autonomijom Bosne i Hercegovine između dva svjetska rata, Pregled, Sarajevo, god. LXII, br. 1, 1972)

 Na nizu sjednica Avdu Humu su optuživali, pored ostalog, „za prijedlog da se uspostavi višepartijski sistem“ i  „da još nije vrijeme za primjenu samoupravljanja“. Isključen je iz društvenog života, zabranjeno mu je da objavljuje naučne i stručne radove ili bilo kakve tekstove, nije mogao odgovarati na napade, kontrolirano je njegovo kretanje i druženje već tokom kampanje 1972. godine, zabranjeno mu je da može doći u svoj rodni grad Mostar. Stavljen je na spisak državnih neprijatelja.

 Avdo Humo preselio je na ahiret (umro) 24. 1. 1983. godine, u 69. godini života,  u Opatiji. Avdina rehabilitacija desila se tek poslije njegove smrti. Poslali su avion Vlade Republike Bosne i Hercegovine u Opatiju po njegovo mrtvo tijelo i Olgu. Mnogi postavljaju pitanje: „Zašto su ga rehabilitirali? Je li to, zapravo, bila rehabilitacija ili kvazirehabilitacija?“ Postavljena je i njegova bista u Mostaru, ali je sklonjena, nakon agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu  (1992-1995) od strane Srbije, Hrvatske i Crne Gore i njihovih trabanata u Bosni i Hercegovini. Umjesto Avdine biste postavili su spomenik Bruce Lee (Brus Liju). Jedna ulica u Sarajevu nosi njegovo ime. Olga Humo Ninčić, dugogodišnja najbliža Titova saradnica, učesnica NOB-a, univerzitetska profesorica, umrla je u 94. godini života.

 P.S (lat. post scriptum – poslije napisanog): U Drugom svjetskom ratu stradalo je 103.000 Bošnjaka-muslimana, tako da su Bošnjaci poslije Jevreja, procentualno najviše stradali 1941 – 1945. godine, od svih naroda u bivšoj Jugoslaviji, izuzevži Jevreje. Tokom Drugog svjetskog rata Komunistička partija Jugoslavije postala je svjesna nacionalne posebnosti Bošnjaka. No, međutim, i među komunističkim  rukovodiocima su postojali oni koji su bili protiv priznavanja Bošnjaka kao nacionalne posebnosti, a posebno se isticao bosanski komunist, Srbin, Veselin Masleša. Istaknuti komunista Veselin Masleša piše: „(…) muslimani nisu posebna etnička grupa“ – „Polazimo, dakle, od toga da muslimani Bosne i Hercegovine nisu nacija. Oni stvarno nemaju ni jedno od objektivnih potrebnih svojstava koja čine naciju, a nemaju ni subjektivne svesti – logične posledice objektivnih svojstava – o sebi kao naciji.“ (Veselin Masleša, Dela, knj. II, Sarajevo, Svjetlost, 1956, str. 151-153)

 Srpski i hrvatski nacionalisti zadali su sebi, za njih, značajnu historijsku zadaću, da dokažu da Bosna i Hercegovina ima srpski, odnosno hrvatski nacionalni karakter. Srpski nacionalisti se trude da dokažu srpski karakter Bosne i Hercegovine, dok hrvatski nacionalisti nastoje da nađu dokaze o njenom hrvatskom karakteru, zaboravljajući, i jedni i drugi, da se nacionalni karakter Bosne i Hercegovine izvodi iz apsolutne većine u nacionalnom sastavu njenog stanovništva. Oni ne priznaju bošnjaštvo, a ni bosanstvo, smatrajući da ti pojmovi pripadaju prošlosti, negirajući da su se u bosanskom društvu formirale tri veoma srodne etničke grupacije: Bošnjaci, Srbi i Hrvati (jezik, teritorija, način ishrane, stanovanja, nošnja, upotreba oruđa za rad, običaji, folklor itd. su, praktično, isti ili slični). Demokratska ideja nacionalne ravnopravnosti je potpuno iznevjerena i napuštena, a koju treba uvesti u život, da bi ljudi zajednički uređivali svoj društveni život. Svakako, pregrade ne mogu biti odmah porušene, ali je veoma važno da smo na tom putu.

 Bošnjaci i Bosna i Hercegovina nisu tretirani od većine komunističkih lidera kao ravnopravni sa drugim narodima i republikama u bivšoj Jugoslaviji (SFRJ). Koliko je bilo minimiziranje Bošnjaka veoma dobro svjedoči Miroslav Krleža (Zagreb, 1893 – Zagreb, 1981): “Kod prvog je izdanja (Enciklopedije Jugoslavije) bila prisutna Rankovićeva ruka. Bosna je u toj enciklopediji totalan  promašaj. Bosanska redakcija bila je obična unitaristička družba, da kažem sasvim blago. Muslimani su, moram reći otvoreno, posve ignorirani. Na račun te redakcije i tekstova što ih je ona pripremila, primili smo bezbroj pisama od muslimanskih intelektualaca, ali smo ih, prema strogoj direktivi, sve morali staviti ad acta. Cijela nacija i njena kultura su bili prešućeni.“ (Vidi: Enes Čengić, S Krležom iz dana u dan (1975 – 1977): Trubač u pustinji duha, str. 75-76)

Instaliranjem vlasti nakon Drugog svjetskog rata komunisti su hapšenjem Muhameda Pandže i ubistvom Mustafe Busuladžića počeli progone bošnjačke inteligencije. Montirani su politički procesi od kojih je najpoznatiji Sarajevski proces, tj. suđenje bošnjačkim intelektualcima iz 1983. godine. Već tada je planiran konačni totalni obračun sa Bošnjacima, koji bi bio, ujedno, posljednji u nizu, jer bi njegov rezultat bio, po njima, „konačno rješenje“ – uništenje Bošnjaka, što je preduslov za otimačinu i prisvajanje Bosne i Hercegovine, koja se može osvojiti jedino uništenjem njezinih branitelja – Bošnjaka i drugih bosnocentričnih građana Bosne i Hercegovine.

Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992 – 1995. godine rezultirala je tzv. „etničkim čišćenjem“ i genocidom u Srebrenici (i drugim dijelovima Bosne i Hercegovine) nad Bošnjacima, najvećim u Evropi nakon Drugog svjetskog rata.

 Kada su u pitanju uzroci genocida nad Bošnjacima naših susjeda, prije svega Srba i Crnogoraca, oni su utemeljeni na: Kosovskom mitu, Njegoševoj istrazi poturica, odnosno njegovom Gorskom vijencu, Načertanijem Ilije Garašanina iz 1844. godine, politici kraljevske Srbije, jezičkom nacionalizmu Vuka Karadžića, materijalima Krfske deklaracije 1917. godine, nacionalnim programima srpskih građanskih krugova, koje je najbolje izražavao Srpski kulturni krug u Beogradu, Srpskoj pravoslavnoj crkvi, genocidnom programskom dokumentu Stevana Moljevića iz Drugog svjetskog rata i Draže Mihailovića u praktičnoj realizaciji, zaključcima četničke konferencije u Šahovićima, programskim dokumentima SANU, historijografskim, filozofskim i književnim radovima Vase Čubrilovića, Ive Andrića, Dobrice Ćosića, Milorada Ekmečića, Vojislava Đuretića, Vasilija Kreštića, Mihajla Markovića i drugih srpskih intelektualaca, strateškim planovima  vojnog vrha SFRJ i državnog političkog rukovodstva Srbije, dugogodišnjim pripremama SSUP-a, a posebno Petra Gračanina, programima većeg broja političkih stranaka i partija, teoretičara, državnika, te uglednika Srpske pravoslavne crkve u Srbiji, Crnoj Gori, BiH itd. (Vidi: Alaga Dervišević, Bošnjaci u dijaspori, historijat, problemi, analize i perspektive, Bosanska riječ, Sarajevo – Wuppertal, 2006, str. 394.)