Abdulah Talundžić: BAJRAKLI DŽAMIJA U BEOGRADU

Abdulah Talundžić
BAJRAKLI DŽAMIJA U BEOGRADU

(zapaljena 17/18. marta 2004. godine)

Časopis MOST

HISTORIJSKI PODACI

Od mnogobrojnih monumentalnih objekata, a napose džamija, koji su Turci izgradili za vrijeme svoje vladavine od tri stotine godina sa malim prekidima, u Beogradu, ostala je samo ova, potkupolna džamija skromnih dimenzija i arhitekture.

Bajrakli džamija u Beogradu zvala se ranije Čokadži hadži-Alije džamija, što je poznato iz vakufname Husein-ćehaje, koji ju je obnovio 1741. godine.

Džamije obično nose ime dobrotvora, vakifa (legatora), koji je finansirao njenu izgradnju. Kako se vidi, ova džamija ne nosi ime dobrotvora, nego je današnje ime dobila (izgleda) po tome što je na njoj istican bajrak između podne i ikindije, da bi se muslimani koji su stanovali na nižim dijelovima – na dunavskoj strani Beograda ravnali u obavljanju molitvi – namaza.

No, ima mišljenja da je ona dobila taj naziv kao prva džamija koja je podignuta u Beogradu, kao ona koja nosi bajrak pred drugim beogradskim džamijama. Valja napomenuti da je i na džamiji Sultan Mahmuda, koja se nalazila na Kalemegdanu, a izgrađena je u docnijem periodu od Bajrakli džamije, takođe je imala bajrak na munari.

U srpskim spomenicima iz XIX stoljeća, Bajrakli džamija se uvijek nazivala ”Bajrak” džamija i stavljaju je u svojim opisima na prvo mjesto.

O ovoj džamiji dr. Hazim Šabanović ne navodi ništa osim da je sagrađena poslije 1660. godine.

Po jednom podatku koji mi je ispričao rahmetli profesor dr. Mehmed Begović, akademik Srpske akademije nauka i umjetnosti, a prema informaciji u listu ”Birlik” u Skoplju 1959. godine, Bajrakli džamiju je podigao Alibeg Uluk-Gazi Hadžievronos 1523. godine.

Bajrakli džamija u Beogradu

Mnogi drugi autori bili su mišljenja da je Bajrakli džamija sagrađena tek 1690. godine i da je njen dobrotvor (vakif) sultan Sulejman II, koji je 1690. godine povratio Beograd od Austrijanaca.

Da je Bajrakli džamija zadužbina Sulejmana II saopštio je Mehmedu Deliću, za vrijeme studija u Istambulu, jedan stari imam, koji je bio na službi u ovoj džamiji. Mehmed Delić se sjetio da bi Bajrakli džamija mogla biti zadužbina sultana Sulejmana II.

Kako je na Gumpovom planu iz 1688. godine ucrtana džamija koja se vidi i na talijanskom planu iz 1696. godine, pretpostavlja se da je Bajrakli džamija sagrađena između 1666. do 1688. godine.

Bajrakli džamiju su obišli i svoje utiske o njenom stanju dali Konstantin Jiriček, poznati istoričar, 1874. godine i Đ. Barbanti-Brodano 1876. godine.

U sadašnjim knjigama katastarskog ureda Beograda, ona se vodi pod nazivom ”Sinanova džamija”, što je vrlo interesantno, jer se taj naziv razlikuje od zvaničnog naziva u podacima o popisu džamija u Beogradu 28. juna 1836. godine, koje je izvršio upravnik Okruga beogradskog.

Za vrijeme druge austrijske okupacije (1717-1739.), zapravo 3. septembra 1730. godine, Bajrakli džamija je bila pretvorena u katoličku crkvu i služila je u tu svrhu do ponovnog turskog preuzimanja Beograda od Austrijanaca 1739. godine. Poslije toga, ona je ponovo obnovljena kao džamija.

Nepotpuno popravljena i nepovraćena u svoj prvobitni položaj, Bajrakli džamija je sa malim brojem drugih džamija: Batal džamija, koja se nalazila kod današnje Savezne Narodne skupštine, Defterdarova džamija u ulici Obilićev venac, Bajrambegova džamija u ulici Braće Jugovića, kod Narodnog pozorišta, koja je svojevremeno bila pretvorena u plinsku kotlarnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta, a ranije su u njoj bile smještene turske knjige (prema Rešidbeju ”Čudnovati događaji u Beogradu”) i devet džamija u šancu, prema popisu džamija od 7.3.1865. godine, bilo je tada toliko džamija u Beogradu, a među njima i Bajrakli džamija, koje su dočekale definitivno napuštanje Beograda od Turaka 1867. godine.

Valja spomenuti da je Bajrakli džamija imala svoje nepokretnosti – vakufska dobra, čiji su prihodi služili za njezino održavanje i izdržavanje njenih službenika.

Bajrakli džamija je u Brušovom planu iz 1789. godine obilježena kao Bajrak-gassen. Do sada nisu poznati podaci da je u nekom od planova ucrtan, (osim objekta džamije i stambena zgrada, koja je davno porušena), još neki objekti, a pogotovo sahat-kula i muvekit hana za muvekita, koji je vršio proračun vremena i regulisanje mehanizma sahata prema kojem bi se upravljale ostale džamije u varoši.

Iz navedenog i ostalih poznatih podataka, proizlazi da je naziv Bajrakli džamija nastao krajem XVIII i početkom XIX stoljeća, kada se ona iako skromnih dimenzija i još skromnije arhitekture, našla među ostacima-ostataka bivših džamija, kao najsačuvanija na padinama prema Dunavu. Stavljanjem uobičajenog bajraka za vrijeme vjerskih praznika, ostalo je tako zapamćeno kod naroda do našega vremena.

I poslije odlaska Turaka, u gradu je ostao izvjestan broj muslimana mahom zanatlija, stranih turskih državljana (podanika) i Roma, srpskih podanika, kao i muslimana slavenskog porijekla. Neka nam za primjer posluži poslastičarnica poznatog beogradskog poslastičara Pehlivana u ulici 7. jula na čijoj firmi i danas stoji da je osnovana 1851. godine.

Jedan od potomaka te porodice bio je pred Drugi svjetski rat dvorski liferant i poslanik Narodne skupštine, Kraljevine Jugoslavije. Za života stekao je veliko bogatstvo, među koje spada i desetak kuća na Dedinju.

POPRAVAK DŽAMIJE

Prva popravka Bajrakli džamije izvršena je 1868. godine. Popravku je izveo preduzimač Ferdinand Rozelt, kao najpovoljniji ponuđač. Istovremeno je popravljena dvorišna zgrada uz džamiju za imama i iz nje je iseljen stanar Vilhelm Šozberg, krojač. Evo kako je do popravke došlo:

Knez Mihajlo Obrenović izdao je ministru prosvjete i crkvenih djela nalog da izabere od postojećih džamija jednu džamiju i osposobi je za obavljanje vjerskih obreda.

Za tu i u tu svrhu bi izabrana ”Bajrak” džamija.

Ministar prosvjete i crkvenih djela 9.4.1868. godine piše ministru građevina:

”Kao što Vam je poznato, ja sam po nalogu Njegove Svjetlosti naredio, to je izabrana jedna ovdašnja džamija i to po imenu nazvana ”Bajrak” džamija za bogomolju muhamedanaca i u odsustvu Vašem pisao sam prezidijalno gospodinu načelniku građevina, te je izaslao inženjera Vukovića koji je radio opravke po uputstvu g. upravitelja varoši istu džamiju i jednu do nje kuću za obitavanje hodže pregledao i priloženi pod/: predračun preko g. upravnika varoši podneo ti.”

”Kako je rečeno, opravka je doista potrebna da bi se u toj džamiji zaista bogosluženje moglo održati, to pošiljući Vam više navedeni predračun. Imam čast moliti Vas da izvolite dalje šta treba narediti da je ta opravka potrebna i da ako bi po predmetu iste opravke trebalo kako zakonodavno rešenje za upotrebljavanje gradnje od drugih pravitelstvenih zgrada ili za izdatak nužne sume i t.p. izvolite nadležno izdejstvovati kako ne bi prepiskom odugovlačilo za stvar koja potrebuje da se što skorije svrši (delov. Protokol) No 981 od 9.4.1868. godine.”

Na to ministar građevina odgovara ministru prosvete:

”U odgovoru na Vaše pismo od 9.4.1868. godine pod No 981 imam čast izvestiti Vas gosp. Ministre da je Visočajšim rešenjem odobrena za opravku tako nazvana ”Bajrak” džamija koja će služiti za bogomolju muhamedanaca i jedne kuće do iste u kojoj će obitavati hodža 15500 groša poreskih, zatim da je ova opravka na licitaciji ustupljena preduzimaču Ferdinandu Rozeltu, s tom obaveznosti da je dužan bude izvršiti za 6 nedelja dana računajući od 20.IV do 2.VI. ove godine.”

Ministar prosvjete i crkvenih djela Kneževine Srbije uputio je Državnom savetu akt No 1238 od 10. maja 1868. godine sljedeće sadržine:

”Da ne bi muhamedanci koji se po svojim poslovima u Beogradu bave bez religiozne utehe bili, Njegova Svetlost blagoizvolela je narediti da se jedna od ovdašnjih džamija popravi za bogomolju njihovu. Usled ovog visokog naloga, izabrana je kao najcelishodnija ”Bajrak” džamija i ministar građevina kao po molbi mojoj izaslao je stručne ljude, te su istu džamiju, kao i jednu kuću do nje, gde će hodža obitovati, pregledali i kao što me pod 3.V. tekuće godine No 1062 izveštava, popravka bi se izvršila do 2. junija tekuće godine.

Kao što je mali broj muhamedanaca koji ovde stanuju, a po većoj česti siromašnog su stanja i nisu kadri sobom izdržavati hodžu i mujezina to potpisati u ime praviteljstva Njegove Svetlosti moli Državni savet da izvoli odobriti sledeće:”

bio je ukaz Kneza Mihaila Obrenovića koji glasi:

Mihail Obrenović III
po milosti Božjoj i volji narodnoj Knjaz srpski

Po dogovoru sa Državnim savetom rešili smo i rešavamo:
”Da se Ministar prosvete i crkvenih dela ovlasti da može 1. junija ove godine izdavati hodži pri ovdašnjoj Bajrak-džamiji po 240, a mujezinu po 120 talira godišnje. Prema ovom da se suma od 1.800.- groša poreskih, računajući više navedenu godišnju pomoć od 1. junija do konca ove računske godine, izda iz sume za vanredne troškove celom praviteljstvu određene, a za iduću računsku godinu, da se u budžet stavi. Naš Ministar prosvete i crkvenih dela i finansija neka ovo rešenje izvrše.

M.M. Obrenović, s.r.
18. maja 1868. godine u Beogradu
Ministar prosvete i crkvenih dela
D. Crnobarac, s.r.
Ministar finansija,
K. Cukić, s.r.”

Iz navedene prepiske se vidi da je Bajrakli džamija obnovljena i u njoj su se počeli vršiti vjerski obredi u drugoj polovini 1868. godine, zahvaljujući smirenim političkim prilikama, obrazovanosti i dalekovidnosti srpskog knjaza Mihajla M. Obrenovića III.

Da nije pod nesretnim okolnostima našao smrt u Košutnjaku, od atentatorskog hica i da je duže poživio, zaštitio bi sigurno od namjernog rušenja i brzog propadanja, još koju džamiju i neke druge objekte islamske arhitekture u Beogradu i ostavio bi ih u amanet mlađim naraštajima.

U današnjem vremenu razvijene međunarodne komunikativnosti, ekonomske razmjene i turizma, zbližavanju različitih svjetova, ti bi objekti uz srednjovjekovne srpske manastire bili pravi svjedoci ljudske tolerancije, međusobnog prožimanja različitih kultura, ljudske koegzistencije kroz vjekove, na ovom vjetrometnom tlu-kapiji istoka i zapada.

Zauzimanjem kneza Mihajla M. Obrenovića sačuvala se u Beogradu jedina džamija, koja poslije nepunih 137 godina predstavlja ostatak ostataka sakralne islamske arhitekture.

Prilikom njemačkog bombardiranja 1941. godine krov džamije je oštećen bombom, ali je iste godine i popravljen.

U toku borbi za oslobođenje Beograda oktobra 1944. godine minobacačkom granatom bio je oštećen jedan ugao zgrade i dobar dio krova, što je Narodni odbor grada Beograda popravio u proljeće 1945. godine. Bajrakli džamija je 1946. godine stavljena pod zaštitu države kao značajni spomenik kulture.

Bajrakli džamija u Beogradu, snimak poslije popravke (1953.-1963.)

Temeljna popravka, konzervacija i restauracija džamije izvršena je u periodu od 1953. do 1963. godine pod nadzorom dipl. ing. arh. Pavlovića. Materijalnu potporu za to su dali: Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture SRS, Narodni odbor grada Beograda i Savezno izvršno vijeće.

Prije otvaranja za vjersku upotrebu džamija je prekrivena novim tepisima. Nakon izvjesnog vremena Odbor IZ-e izradio je novi mahfil (galeriju) umjesto porušenog. Nacrt i nadzor na izvođenju istog vršio je (iz Gajreta) pisac ovog rada.

Neki stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture zamišljali su da adaptiranu džamiju pretvore u muzej voštanih figura ispunjen kopijama muslimanskih vjernika, kako obavljaju božju službu u svim položajima, ali zahvaljujući tadašnjoj Komisiji za vjerska pitanja SRS i Prvoj konferenciji nesvrstanih zemalja, održane 1961. godine u Beogradu, odustalo se od te ideje, a džamija je i dalje služila svojoj namjeni.

ARHITEKTURA

Bajrakli džamija je locirana u Ulici Gospodar Jevremovoj broj 11, u dijelu grada Beograda, koji je nekada bio glavni trgovački centar zvani ”Zejrek”.

Kako je ovo bila jedina sačuvana džamija u Beogradu, o njoj postoji dosta dokumenata. U Muzeju grada Beograda nalazi se tehnički snimak, osnova, presjek i izgledi. Tehnička dokumentacija nalazi se i u Zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

Sačuvan je veliki broj fotografija od 70-tih godina XIX vijeka do naših dana, tako da se po njima mogu sagledati sve promjene koje su se na džamiji dešavale.

Unutrašnje i vanjske zidne plohe i kupola nisu omalterisane, nakon obijenog maltera prilikom zadnje popravke džamije. Na unutrašnjim zidovima vise lehve, koje je izradio čuveni bošnjački kaligraf magistar Ešref Kovačević, sa odabranim ajetima iz Kur’ana i imenima prvih pet halifa, kaligrafski ispisanih arapskim pismom.

U molitvenom prostoru sa lijeve strane od ulaza nalazi se prostor sa spiralnim metalnim stubištem, gazištima od hrastovih dasaka, jednostavne izrade, koje vode na mahfil-galeriju. Na galeriji sa desne strane nalaze se vrata za ulaz u munaru i penjanje spiralnim stubištem do galerije – šerefe.

Uz zid sa desne strane molitvenog prostora nalazi se mimber (predikaonica), izrađen u drvorezbi u bosanskom stilu, u čuvenoj majstorskoj radionici ”Rekord” vlasništvo Mulića iz Konjica, ugrađen tokom zadnje popravke.

VJERSKI NAMJEŠTENICI

Prvi imam i mujezin u Bajrakli džamiji postavljeni su 1868. godine. Za imama je ostavljen Muhamed ef. Hadžimehmedović iz Sarajeva, a za mujezina Uzejr Hadžiahmetović. To se vidi iz zapisnika koji je vođen u Ministarstvu prosvete, gdje su oni dobivali plaće u smislu rješenja od 18.V.1868. godine. Osim toga, oni mole da im se zbog male plate odrede i drva kao i ćumur za ogrjev, i na to ime izdaje im se 1440 groša čaršijskih godišnje. Dalje mole da se zbog malog broja muhamedanaca odredi suma od 300 groša čaršijskih za nabavku svijeća i zejtina što se preko godine pri bogomoljama potroši, jer se to zasada nema otkuda nabaviti. Naposljetku, mole da im putni troškovi od Sarajeva do Beograda, i to svakom po 400 groša, svega 800 groša, isplati se.

Na zapisniku je potpis Mehmed ef. Hadžimehmedovića, Sarajlije (potpisano arebicom) i Uzejra Hadžiahmetovića (potpisao ga Salih Asanović ćirilicom).

U istoj, 1874. godini postavljen je za imama Hasan ef. Dorić, a za mujezina Muharem Berberović.

Dorić je obavljao imamsku dužnost i u prvoj polovini 1875. godine, što se vidi iz delovodnog protokola Ministarstva prosvete No 411 i 864/75.

U decembru 1875. godine postavljen je za imama Hadži Mahmut. Mujezinsku dužnost u toj godini obavljali su: Muharem Berberović, Dedo Čengić i Ahid Kadrić. Hadži Mahmut je vršio imamsku dužnost sve do izbijanja srpsko-turskog rata 1876. godine. Tada je ministar prosvjete izdao naredbu da se hodža i mujezin kao nepotrebni otpuste, džamija zatvori, jer su se muslimani usljed rata sa Turskom, razišli iz Beograda (del. protokol Ministarstva prosvete No 3563 od 10.11.1876. godine). Poslije ratova 1876/78. godine Srbija je prisjedinila niški okrug, gdje je živio priličan broj muslimana. Tada se obrazuje Islamska vjerska zajednica na čelu sa muftijom čije je sjedište bilo u Nišu.

U Beogradu se ponovo osniva džemat i za imama bi postavljen 1880. godine Halibašić, zvani Hajbetaga iz Sarajeva. Mujezinsku dužnost obavljao je derviš Ahmet Fejzulahović, umro u Orašju 1913. godine. Bio je oženjen Ešref-hanumom, čuvaricom turbeta.

Poslije toga, negdje oko 1890. godine za imama je postavljen Faladžić Sulejman ef., koji je izbjegao iz Mostara za vrijeme Austro-Ugarske okupacije. On je bio učen čovjek i djelovao je politički. Austro-Ugarska ga označava kao opasnog srpskog agenta. Čak je bio osnovao odbor od nekoliko muslimana koji su u to vrijeme bili prebjegli iz Bosne u Srbiju. Za njegova službovanja temeljito je opravljena Bajrakli džamija i jedno turbe 1893. godine.

Godine 1901. Faladžić dobiva odsustvo i poslije toga umire u Mostaru. Poslije Faladžićeve smrti, za imama je postavljen Mustafa Skopljak, svršeni učenik Šerijatsko-sudačke škole (del. protokol Ministarstva prosvete – crkvenog odeljenja broj 238/1901). On je obavljao imamsku dužnost do 1904. godine.

Poslije njega, za imama je postavljen Mehmed Remzi Delić i on tu dužnost obavlja do 1919. godine. Delić je počeo da vodi matične knjige rođenih, vjenčanih i umrlih muslimana. Proučavao je spomenike islamske kulture u Beogradu i u unutrašnjosti Srbije i o tome je napisao nekoliko članaka. Preveo je s turskog jezika knjigu o Mehmed-paši Sokoloviću. Za njegova službovanja džamiju je posjetio turski prijestolonasljednik 1911. godine, koji je kupio nove ćilime za džamiju, izrađene u Pirotu. Po Delićevom pričanju, kralj Petar Karađorđević I, bio je odlučio da se izgradi nova džamija pored željezničke stanice u Beogradu.

Ni pred Prvi svjetski rat, džemat nije bio mnogobrojan. Tu je boravilo nekoliko stotina muslimana. Među njima je bilo i nekoliko omladinaca koji su se kao politički orijentisani, sklonili u Beograd, a takođe i nekoliko studenata na Beogradskom univerzitetu. Tu su boravili, između ostalih: Osman Đikić, Avdo Karabegović, Sirija Abagić, Nezir Hadžinalić, Hasan Rebac, Mustafa Golubić, Đulaga Bukovac, Rizvan Sefo i drugi.

Poslije stvaranja prve Jugoslavije, džemat je iz godine u godinu postajao sve brojniji tako da je prije Drugog svjetskog rata u Beogradu živjelo nekoliko hiljada muslimana. Odmah poslije Prvog svjetskog rata, u Beograd se iz Niša prenosi sjedište muftije, koji dobiva naziv veliki muftija za Srbiju i Crnu Goru. Za imama Bajrakli džamije biva postavljen hafiz Abdusselam Džumhur, koji obavlja dužnost do 1920. godine kada biva imenovan vojnim muftijom. Te godine je za imama postavljen Abdullah Hadžić, mlad i energičan čovjek, koji je bio stekao veliki ugled medu muslimanima i drugim građanima Beograda.

Godina 1930. bila je vrlo značajna za beogradski džemat. Tada se obrazuje jedinstvena islamska zajednica za cijelu Kraljevinu Jugoslaviju, a Beograd postaje sjedište reis-ul-uleme, – izabran je H. Hafiz Ibrahim ef Maglajlić, koji je ustoličen u prisustvu kralja Aleksandra u Bajrakli džamiji 31.10.1930. godine.

U Beogradu je 1933. godine pokrenut Glasnik Islamske vjerske zajednice, čiji je urednik bio Derviš ef Korkut.

Godine 1936. prenosi se sjedište reis-ul-uleme iz Beograda u Sarajevo.

U Beogradu je 1930. godine osnovan i šerijatski sud i prvi kadija bio je Mustafa Kulenović. Godine 1947. u smislu prvog Ustava Islamske vjerske zajednice FNRJ organizuje se džemat u smislu propisa toga Ustava. Na čelu džematskog odbora je Safet ef. Haznadarević, pa onda Rasim ef. Munišević, poznati beogradski slastičar, koji ostaje na toj dužnosti do septembra 1968. godine. Tada je izabran novi odbor Islamske zajednice na čelu kojeg je H. Hamdija Jusufspahić, glavni imam koji postaje predsjednik Odbora Islamske zajednice, potom muftija.

Godine 1949. na mjesto oboljelog imama Abdulaha Hadžića, postavljen je kao pomoćni imam Adem ef. Mujčinović, koji je tu dužnost obavljao do dolaska sa školovanja sa El’azharu, hadži ef. Hamdije Jusufspahića. Osim vjerskih dužnosti, u Bajrakli džamiji i još nekim džematima, imenovani je gajio i održavao dobre odnose s vlastima, kako sa jednopartijskim sistemom, tako i novim višepartijskim sistemom, pa i Miloševićevom vladom.

I prijašnji imami razvijali su toleranciju i suživot sa svojim komšijama. Vrlo učeni Mehmed Remzi Delić, bio je oženjen sa kćerkom vlasnika pogrebnog zavoda ”Konkordija”, a Abdulah Hadžić sa gosp. Anđom, kćerkom pravoslavnog sveštenika Kneževića iz Like.

Pa i stariji sin muftije h. Hamdije Jusufspahića, Mustafa Jusufspahić, današnji glavni imam Bajrakli džamije, oženjen je pravoslavkom iz Sarajeva.

Njegov otac muftija h. Hamdija Jusufspahić oženjen je sa Egipćankom, koleginicom sa Al-azhara, iz čega se može zaključiti o širokoj toleranciji i prožimanju različitih kultura i vjera. Ipak se na to ekstremisti nisu obazirali, već su spontano napali i spalili sve knjige u knjižnici, unutrašnjost Bajrakli džamije, medresu, nuzprostoriji i zapalili 17/18. marta 2004. godine. Kako je već navedeno u toku trajanja rata u BiH od 1992-1995. godine džamija je sedam puta napadnuta od ekstremista, oštećena i stakla porazbijana na nuzprostorijama.

Valja spomenuti da je zgrada same džamije popravljena i dovedena u ispravno stanje, dok knjižnica i medresa nisu obnovljene do danas, poslije požara.