Afzaladdin  Hagani – pjesnik i filozof (1121-1190)

AFZALADDIN  HAGANI,  PJESNIK I FILOZOF (1121- Širvan, 1190 Tabriz)

Piše: Božidar Proročić, i Parvana Garaieva

Hagani je jedan izuzetno značajan pjesnik i filozof Azerbejdžana, uticajan i značajan za razumijevanje književnosti i poezije Svoje zemlje. Afzaladdin je rođen 1121. godine u drevnom gradu Shamakhi. Hagani je u ranom djetinjstvu ostao bez oca. Brigu o Haganiju preuzeo je njegov ujak Kafi-eddin Umar Šervani, poznati doktor i astronom u sudu Širvanšaha.

Svoje prve pjesme pisao je pod pseudonimom „Hakaiki” i pod uticajem Saninovog rada „Istinitost.” Zbog svog jakog uticaja u poeziji dalekog istoka stiče veliku popularnost. Hagani je stvorio visoke umjetničke domete u svim žanrovima klasične istočne poezije. Njegova poezija, ali i filozofska misao, privlače pažnju svih njegovih savremenika. Hagani ima ideju da napusti Shirvan. Prvo odlazi u Horasan. Godine 1151. uspijeva da stigne u ovom pravcu. Nakon toga, Hagani traži dozvolu od šaha za hodočašće (hadž) u Meku. Konačno, 1156. takvo odobrenje je dobijeno i Hagani je napravio put koji je ostavio primjetan trag na njegov rad. Obilazi nekoliko zemalja u Maloj Aziji, gradove Ardabil, Isfahan, Bagdad, Damask, Mosul, Meku i Medinu. On se sastaje sa naučnicima, vladinim zvaničnicima, upoznaje se sa javnim životom ovih zemalja. Hodočašće u Meku u životu obrazovanih muslimana igra veoma veliku ulogu. Hadž im često pomaže da se popnu na još viši nivo kreativnosti. Tokom hadža hodočasnici susrijeću nove zemlje, susrijeću se s istaknutim naučnicima i političarima, učestvuju u naučnim debatama istaknutih filozofa i religioznih ličnosti. Često se u toku hadža formiraju intelektualne grupe pjesnika, naučnika.  Pozitivne promjene u sudbini Haganija posle hadža mogu se pripisati unutrašnjim snagama religije, dajući pjesnički jak podstrek.  Istraživači čak dijele Haganijevrad na dva perioda – prije i poslije hzadža. Kako kaže pisac Mirza Ibragimov: „Vratio se mudar sa onim što je vidio, iskusio i razmišljao; njegova poetska i filozofska misao stekla je novu dubinu pogleda, zrelu nezavisnost i odlučnost. Očigledno je da ovaj pomak objašnjava njegov odlazak od panegirike i naglašenu želju za strogom filozofijom, bogatim tekstovima, za gazale, prožete humanističkim pogledima.” Gafar Kandli vjeruje da je Hagani, prolazeći kroz Hamadan, bio u sjedištu Seldžuka, vladara Sultana Mohameda ibn Mahmuda. Ovu misao sugerišu radovi Haganijakoji često hvale ovog vladara.  U Hamadanu, pjesnik se sastaje sa grupom lokalnih naučnika.  Odavde putuje u Bagdad preko Mosula. Glavni grad muslimanske kulture, Bagdad dočekuje  pjesnika sa otvorenim rukama. Organizator sastanaka je veliki obožavalac Haganijeve kreativnosti, vezir vladara Mosula, Jamaladina Mohameda Isfaganija. Upoznao je pjesnika sa kalifom al-Mugtafijem. Haganiju se priređuje topla dobrodošlica.  Haganiju je ponuđena počasna pozicija sekretara za vrijeme Kalifa,  koju on pristojno odbija govoreći: „Ja sam sam Sunce – zašto bih odjednom postao zvijezda.“ Pjesnik je oduševljen Bagdadom, ali već mu nedostaje Šhirvan i piše pjesme o tome. U Bagdadu, Khagani piše čuvenu elegiju “Medain” posvećenu drevnoj prijestonici Sasanida. Njegova elegija pokazuje njegov  patriotizam. Hagani vjeruje da je veličina Zoroastrijskog Ktesifona jednako vrijedna za potomstvo kao i veličina muslimanske Meke. Pesnik opisuje svoj put od Bagdada do Meke u pjesmi “Havasi Meka”, a iz Meke odlazi u Medinu. Posjećuje grob Muhameda i prva dva kalifa. Ovdje daje zavjet da ne pije vino, da obuzda emocije i pohlepu. Odavde, Hagani ide pravo u Mosul. Tamo, Jamaladdin Mohammed prihvata njega, koga će se više puta sjećati u svojim djelima. Vrativši se sa hodočašća u Šemaku, Hagani je stao na stranu suda, objašnjavajući to zavjetom da neće piti vino koje mu je nuđeno na svetim mjestima. Sada se pojavljuje u palati samo tokom svečanih sastanaka ili zvaničnih prijema. Piše pjesme u kojima kritički opisuje naredbe palate. Opasno je nastaviti igru sa vatrom dugo vremena i Hagani odlazi u Derbent krajem 1157/8. Ovdje ga sa velikom ljubavlju pozdravlja Derbentska inteligencija, koja prati poeziju Haganija, kao i njen vladar Seifaddin.

Hagani je bio meta neopravdanih, napada pjesnika iz palate. Odlučuje da napušti Širvan kako bi posjetio Meku 1159. godine. Ali je po nalogu Iakin Akhite uhapšen i smješten u tvrđavi Šabran. Dok je bio zatočen u tvrđavi, Hagani piše jednu od svojih najmoćnjih antifeudalnih pjesama pod nazivom „ Habsiie” ili u prevodu (Zatvorska poema). Haganijeva putovanja do samog pritvaranja, dala su mu materijal za čuvenu pjesmu „ Tohfat-ul iračanin” u prevodu (Priča o dva Iraka).  Misli kroz ovu svoju poeziju on pretače u razmišljanima o „Persijskom Iraku ” (zapadni Iran) i „Arapski Irak ” (Mesopotamija). To je bila prva poslanica u azerbejdžanskoj književnosti. Nakon što je atabek Shams ad-Din Il-Denise pobijedio Aksitana u borbi, on bježi od Šhamakhija u Bakua, a Hagani, koristeći svoju slobodu, dobija priliku da napravi još jedan hadž u Meku. Rođaci i prijatelji ne žele da pušte pjesnika, znajući da se možda neće vratiti. Sa njim idu rođaci, prijatelji i sluge. Među prisutnima je bio i njegov učenik, kasnije poznati pjesnik Mujireddinu Bejlaganiju. Godine 1176. Hagani stiže u Bagdad. Novi kalif al-Mustadi uzima Haganija još ozbiljnije od al-Mugtafija. Odavde ide u Meku, a zatim u Medinu. U Medini, pjesnik se vraća na grob proroka Muhameda i ponovo piše sa šafranom “zavjet”, koji, prema narodnoj tradiciji, zakopava zemlju na grob proroka. Na putu za Bagdad, opljačkan je i čak nekoliko dana držan u pritvoru sa predlogom da prihvati Nestorijanstvo (oblik vjere u hrišćanstvu). Iz Bagdada Hagani apeluje na Amira Saleha Asadiddina sa zahtjevom da pošalje jednu kamilu u vezi sa gubitkom deset kamila na putu. Amir Saleh odmah šalje deset kamila pjesniku. Dok je bio u Bagdadu, napisao je nekoliko pjesama posvećenih ovom gradu i danima koje je tamo proveo, čitajući u džamiji u petak propovijedi na arapskom. Bagdadski naučnici su mu dali nadimak “Dabiri Arap”.  Vladari susjednih zemalja i regija željno pozivaju poznatog pjesnika da ih posjeti. Godine 1177. preko Diiarbakira, Hagani je stigao u Tabriz, glavni grad države Seldžuka Atabekova iz Azerbejdžana (Ildegizidov). U jednom  trenutkusvoga života pjesnik se sve više okreće Bogu i sufizmu i, očigledno, u vezi sa tim mnogo putuje, približava se mnogim sufijskim naučnicima, posjećuje sveta mjesta. Šhirvanšhah Akhsitan šalje emisare pjesniku sa zahtjevom da se vrati u Šhirvan. Ali pesnik je nepokolebljiv. On voli Širvan i spreman je da mu služi, ali se više neće vratiti tamo. Kuća Haganija u Tabrizu postaje svojevrsna ambasada Širvana. Hagani ispunjava uputstva Akhsitana, korespondira sa njim i posvećuje mu njegove pjesme. U Tabrizu, Hagani se približava Seifaddinu Bektamiru. Bektamir, kao mamluk, zahvaljujući svojoj inteligenciji i nesalomljivoj energiji, bio je u stanju da postigne visoke pozicije u atabek Kizil-Arslan. Ima veliku biblioteku i snažno podržava učenike i pjesnike. Pesnik putuje širom Azerbejdžana, posjećuje Irak i kulturne centre Anadolije, a dva puta je u Isfahanu. Hagani je umro 1199. godine i sahranjen  u predgrađu Tabriz Surkhab na čuvenom groblju, kasnije poznatom kao “groblje pjesnika” (“mak-barat od pepela-šuara”).  1981. godine, nakon smrti velikog pjesnika Shakhriiara, koji je za života postao klasik iranske i azerbejdžanske poezije,  izgrađen je veličanstveni muzej-mauzolej gdje se nalazi ime Haganija i nekih drugih eminentnih pjesnika i mislilaca. Pored Shakhrijara, Hagani je uspio otvoriti i pokazati duboke kontradikcije, između sebe i svoje okoline uz pomoć brojnih simbola i zaključaka. Sa stanovišta književnosti Azerbejdžana, ovo je izuzetno značajno djelo koje pokazuije, dijalektički razvojkreativnosti. Hagani uz Nizamija prikazuje snažnu tendenciju, da posmatraju prirodu i društvo, u razvoju i usponu. Konkretno,  kreativnost Haganija predstavlja jedinstvenu fazu u svjetskoj književnosti. Ova značajna knjiga pruža nam dosta podataka i materijala za biografiju o njemu. On u njoj opisuje svoje utiske o Bliskom Istoku. Hagani voli mnoge nauke islamskog orijenta i sve to predstavlja jezikom poezije kojom je tako dobro vladao. Hagani je bio jako svjestan uloge i značaja savremene nauke tog perioda, pa ponekad izražava misao koja može istisnuti sve njegove radove suptilnim naporom. Ponekad se u njegovim radovoma, primjećuu i uštede ličnog ega jezika koje se ne uklapaju sa periodima lirskih figura, a poetski simboli se široko koriste. Bogato književno nasljeđe Haganija obuhvata 17.000 pjesama, pisama, umjetničku prozu, filozofski eseji, iskazani kroz poeziju. Nakon puštanja na slobodu poslije dugih dana tamnovanja, Hagani se seli sa svojom porodicom u blizini Tabriza.

Azfaladdin Hagani je prije svega patriotski pjesnik Azerbejdžana. On u svojoj poeziji hvali svoju domovinu, prirodu, predstavlja je kao zemlju i izvor izobilja svega u njoj prisutnog. Iako Hagani piše svoja djela na arapskom i persijskom pismu, on predstavlja, uz NizamijaGenđavija, azerbejdžanski školu, i pravac u književnosti koji se razlikovao od mnogobrojnih pjesnika. Posebno treba istaći da iračke pjesme predstavljaju zanimljive primjere umjetničke proze. Haganijeva proza predstavlja poseban umjetnički doprinos književnosti. Nakon preseljenja u Tabriz, Hagani je doživio teške udarce sudbine, prvo je umro njegov mlađi sin, potom njegova ćerka i supruga. Ubrzo je umro i sahranjen je na groblju pjesnika. Hagani je bio majstor jezika, pjesnik koji posjeduje veliki intelekt, koji je kroz svoju poeziju ispisao najljepše stranice azerbejdžanske književnosti. Zašto je važno da se evropska i svjetska književnost bave proučavanjem radova Haganija? Kroz njegovo stvaralaštvo vidjećemo veliko bogastvo poezije, opise predjela, tradicionalne odnose društva toga vremena. Njegova zapažanja su jaka i autentična.

Парвана Гараиева је специјални дописник Азербејџанске државне информативне агенције (АЗЕРТАГ) за Централну Европу и Балкан од 2011. године. Она прати вијести из региона, укључујући билатералне и мултилатералне самите, а аутор је више од стотину аналитичких чланака и оп-едс. Стациониран у Будимпешти