HADŽE NASIRUDIN TUSI – ASTRONOM I MATEMATIČAR
Pišu: Parvana Garaieva, Božidar Proročić
Hadže Nasirudin Tusi rođen je 18. febrruara 1201. godine u horasanskom gradu Tus. Rano je počeo da se bavi jurisprudencijom, metodologijom jurisprudencije i prirodnim naukama. Kasnije je izučavao matematiku, medicinu, logiku, islamsku filozofiju. Hadže Nasirudin Tusi je ostvario neprocjenjive naučne rezultate u različitim disciplinama islamske učenosti. Može se reći da niko u muslimanskim društvima nije imao veći doprinos od njega u razvoju cjelokupne baštine islamskih nauka.
Prvo obrazovanje dobio je od oca, a zatim je studirao u gradovima Hamadan i Tus, zajedno sa sljedbenicima poznatih učenjaka tog vremena – Ibn Sina i Bahmaniar al-Azerbaijan (osnivača azerbejdžanske filozofske škole). U XIII vijeku islamska filozofija je još jednom dobila neosporan društveni značaj zahvaljujući neumornom radu i briljantnim rezultatima Nasirudina Tusija. U svom zavičaju, pred svojim ocem koji je bio poznati jurist, izuzetno rano je počeo da studira jurisprudenciju, metodologiju jurisprudencije i osnove racionalnih nauka. Najvjerovatnije u Tusu upoznao se i sa određenim djelima iz logike, prirodnih nauka i metafizike. Nakon toga, on odlazi u uticajne centre ondašnje učenosti, u obližnji grad Nišapur i kasnije u Bagdad, gdje će završiti najviše stepene stručnog tradicionalnog obrazovanja i odlično savladati značajna djela iz teologije (kalam), filozofije i matematike. Hadže je filozofiju učio kod Faridudina Damada Nišaburija, koji je pripadao četvrtoj generaciji učenika Ibn Sine.
Pred njim je detaljno izučio tekst poznate Ibn Sinine filozofske knjige Al-Išarat.Medicinu je, na osnovu teksta, takođe Ibn Sinine knjige Kanon, učio pred Kutbudinom al-Misrijem, a matematiku uglavnom kod glasovitog Kemaludina Ibn Junusa. Hadže je živio u jednom od najsurovijih perioda u istoriji muslimanskih društava. Tužne godine, nove sudbine i patnje, počinju onda kada se velikom Horasanu približavala nemilosrdna mongolska vojska iz centralne Azije i rušila i palila sve pred sobom. Nestali su, jedan za drugim, velelepni simboli islamske civilizacije i učenosti. Brojne škole i biblioteke od neprocjenjivog značaja potpuno su izgorele. U cijelom tom kraju, jedino su ismailitska vojna utvrđenja ostala zaštićena i relativno mirna. Po zahtjevu ondašnjeg zapovjednika ismailita, Hadže se sklanja u njihove tvrđave gdje, kao izvrsni naučnik, dobija poseban ugled i društveni uticaj. Moćni mongolski vladar Hulagu-kan svrgnuo je ismailite sa vlasti 1256. i zaposjeo sve sjeverne predjele današnjeg Irana. No, i on je pokazao izrazito poštovanje prema nauci i astronomiji, što je bilo uzrok da Hadže, možda neočekivano, postane njegov ugledni pomoćnik i naučni savjetnik. Uz podršku Hulagua, Hadže je 1259. godine osnovao spektakularnu opservatoriju u gradu Maraga, u današnjem iranskom Azerbejdžanu. Opservatorija je bila opremljena najboljim instrumentima od kojih su neki bili konstruisani prvi put. Za vrijeme Hulaguove vladavine, kao i za vrijeme vladavine njegovog nasljednika Abake, Hadže je bio izuzetno ugledan i uticajan političar.
Hadže Nasirudin se odvažno dao u odbranu peripatetičke filozofije i pobijanje svih primjedbi usmjerenih od strane ozbiljnog Aviceninog protivnika Fahrudina Razija, i to snagom čisto diskurzivnih demonstracija. Njegov svuda poznati komentar na Avicenin al-Išârât (Šarh al-Išârât) možemo, stoga, sagledati kao simbol spektakularne resurekcije diskurzivne filozofije u istočnim djelovima islamskog svijeta. Pored toga, Hadže Nasirudin pravi još jednu prekretnicu u tokovima intelektualnih muslimanskih nauka ispisivanjem besprekorne teološke knjige Tadžrîd al-’i’tikâd (Uglađenost vjerovanja). U ovoj, bez sumnje, najutvrđenijoj teološkoj knjizi koja je nastala iz pera jednog muslimanskog učenjaka, on preusmjerava čitav tok islamske teologije (kalâm) tako što ovu intelektualnu granu približava i dovodi u sazvučje sa diskurzivnim zahtjevima čiste filozofske demonstracije. Hadže Nasirudin je, tako, jedan od pionira u velikom poduhvatu inkorporacije različitih intelektualnih nauka, poduhvatu zbog čijeg će kasnijeg dovršavanja ostati zauvijek proslavljeno ime najveličanstvenijeg muslimanskog filozofa/teozofa, Mula Sadre Širazija.
Nasirudin Tusi je bio duboko zainteresovan za različite oblasti nauke. Više od stotinu radova iz njegovih pera bilo je posvećeno astronomiji, matematici, fizici, medicini, filozofiji, etici, logici i drugim oblastima nauke. Ipak, astrofizika i matematičke studije imaju posebno mjesto u Nasreddinovoj kreativnosti. Tusi je autor više od dvadeset uspješnih studija u ovim oblastima. Radovi posvećeni matematici napisani su samo na arapskom, a studije astronomije napisane su na persijskom i arapskom jeziku. Među najpoznatijim djelima matematičara je “Šaklul-čita” (“Svestrana multilateralna brošura”), “Jame’ul-hesab” (“Plaketa i sakupljanje prašine”), “Veličina kruga”, Tahrir Oklidis (Evklid) Knjiga “Zichi-Ilhani” (“Astronomske tabele Ilhanida”), koja se sastoji od četiri dijela, stavila je ime naučnika u istoriju svjetske astronomije.
Većina savremenih istraživača smatra Nasirudina Tusina matematičarem. Njegovi radovi su odigrali važnu ulogu, ne samo na istoku, već iu razvoju geometrije i trigonometrije u Evropi. Godine 1594. rimski “arapski”, a zatim ” latinski euklidski”, preveden na latinski, uradio je veliki posao u širenju Tusijevih ideja u Evropi. Knjiga “Kompletna četverokutna bibliografija”, koja se sastoji od pet knjiga, poznata je kao rad koji igra ključnu ulogu u razvoju trigonometrije u Evropi. Prvi put u svjetskoj naučnoj istoriji, trigonometrija se smatra nezavisnom naukom. Ova brošura je prevedena na engleski, ruski i francuski jezik. U Nasirudinovim studijama algebre, popularnija je metoda ukorjenjivanja iz svih razreda i Binomova formula. Takođe je vrijedno pomenuti i brojne radove naučnika o istoriji, mineralogiji, fizici, medicini, ekonomiji, književnosti, muzici i, naravno, astronomiji. Među njima su “Istorija Bagdada”, “Knjiga o refleksiji i korekciji svjetlosti”, “Euklidska optika”, “Knjiga o dragim kamenima”, “Medicinski zakoni.”
Mnogi radovi Enciklopedijskog naučnika Nasirudina Tusija dostupni su u različitim bibliotekama širom svijeta. Može se naći u muzejima i bibliotekama u Bakuu, Parizu, Berlinu, Beču, Oksfordu, Kembridžu, Lajpcigu, Minhenu, Firenci, Kairu, Istanbulu, Moskvi, Sankt Peterburgu, Kazanu .
Tusi je stekao posebno priznanje u etici u orijentalnom svijetu svojim poznatim radom “Etika-Nasiri” i osnivanjem opservatorije Maragha. Azerbejdžanski profesor Habibulla Mammadbeili ( doktor fizike i matematike, svjetski poznati astronom) je široko proučavao radove Nasirudina Tusija u astronomiji i matematičkim naukama. Nasirudin počinje izgradnju opservatorije 1259. godine u sjeni brda na zapadu Marage . Nasirudin je lično uključen u projektovanje zgrada opservatorije i izgradnju astronomskih uređaja. Zajedno sa istaknutim astronomom i dizajnerom Muzeideddinom Ordijem, instalirao je pet novih, najstarijih ugrađenih astronomskih uređaja u opservatoriju. Nove konstrukcije razvijaju sami naučnici.Obezbijeđena je biblioteka sa 400.000 knjiga u Opservatoriji i škola za opremanje ovih akademskih centara. Interesantno je da su u ekspediciji bili i hrišćani, budisti, Nestorci i Jevreji zajedno sa muslimanima. To su bili Turci, Persijanci, Arapi, Mongoli, Kinezi, Gruzijci, Tatari, Jevreji i druge nacionalnosti. Opservatorija koju je izgradio Tusin ostavlja iza sebe sve poznate opservatorije na istoku zbog svoje veličine. Naučna aktivnost i astronomska zapažanja opservatorije Maraga dovela su do stvaranja kolektivnog rada pod nazivom “Astronomske tablice Ilhanida”. Dopisni član ANAS-a Zakir Mammadov istražuje nasleđe Nasirudina Tusija, ukazujući na činjenicu da je 1266. godine Margulova opservatorija radila sa N.Tusijem, i azerbejdžanskim inženjerom Kerimadinom Abubakrom Mahmud Oghlu Salmasom. Tako je Zakir Mammadov odbacio ideju prvog geografskog globusa u svijetu nauke od strane njemačkog naučnika Martina Bohima (1459-1507) na osnovu naučnih činjenica. Opservatorija Maraga odigrala je izuzetnu ulogu u razvoju astronomije. Nasirudin Tusi je umro 1274. godine u Bagdadu.
Godine 1981. proslavljeno je 780. godina od rođenja Tusija, napravljena je medalja inspirisana njegovim životom; snimljen je kratki film o životu Nasirudina Tusija. Astronomska opservatorija u Šamahi nazvana jeNasirudin Tusi na predlog Nacionalne akademije nauka Azerbejdžana. Jedan broj naučnih, obrazovnih i kulturnih institucija u Azerbejdžanu nosi njegovo ime.
800-to godišnjica njegovog rođenja obilježena je širom svijeta odlukom UNESCO- a. Tim jubilejom je predsjednik Republike Azerbejdžan Hejdar Alijev obrazovao posebnu komisiju koja je Dekretom presjednika Azerbejdžana Hejdara Alijeva od 13. juna 2000. godine donijela ukaz o proslavi 800 godina od rođenja Nasirudin Tusija.
Parvana Garaieva je specijalni dopisnik Azerbejdžanske državne informativne agencije (AZERTAG) za Centralnu Evropu i Balkan od 2011. godine. Ona prati vijesti iz regiona, uključujući bilateralne i multilateralne samite, a autor je više od stotinu analitičkih članaka i op-eds. Stacionirana je u Budimpešti.