U Rožajama postoji samo jedna džamija iz osmanskog perioda, dok su Gornja i Biševska porušene 2004, odnosno 2015. godine. Kučanska džamija je na papiru zaštićena ali je u izuzeno lošem stanju i prijeti joj bez restauracije urušavanje i čak požar jer je elektroinstalacija stara, a džamija je od borove građe. U ovom tekstu ćemo se detaljno osvrnuti na Kučansku džamiju ali ćemo prethodno opisati porušene Gornju i Biševsku džamiju kako bi istakli značaj očuvanja jedine džamije iz osmanskog perioda u Rožajama.
ROŽAJE se nalaze na obalama rijeke Ibar, u gornjem toku na sjeveroistoku Crne Gore. Osmanlije su rožajski kraj zaposjele oko 1455. godine, a 1912. godine su napustile ovaj kraj. Prema austrijskom historičaru Jozefu fon Hameru današnje Rožaje ustanovili su Osmanlije 1638. godine nakon što su ugušili pobunu srpskog stanovništva u ovom kraju i obnovili vojno utvrđenje između Ibra i Lovničke rijeke, na mjestu gdje je danas Osnovna škola „Mustafa Pećanin“. Na obali Ibra, blizu gradskog zida i vojne kasarne, podignuta je i prva džamija 1629. godine, a 1720. godine Rožaje postoji kao gradić jer se formiralo malo naselje oko tvrđave i džamije.
Džamija sultana Murata IV (ili Gornja džamija)
Džamija je prvobitno imala drveni trijem sa drvenim stubovima i drvenom ogradom, prostor za molitvu veličine 9 x 9 metara sa prednjim mahfilom dubine 3 m. Građena je od lomljenog kamena. Na njoj su postojala dva reda prozora, u svakom redu po četiri prozora, nesimetrično jedan ispod drugog. Bila je pokrivena šindrom.
O vremenu izgradnje ove džamije postoji više različitih podataka. Neki smatraju da je sagrađena 1450. godine kao Zaim Azemović koji to tvrdi u Rožajskom zborniku iz 1982. godine u radu Rožaje i okolina, kratak istorijski pregled.
Medžida Bećirbegović u knjizi Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini spominje da je ova rožajska džamija sagrađena 1455. godine što se poklapa sa godinom osmanskog osvajanja ovog prostora.
Autor knjige Džamije u Crnoj Gori, Bajro Agović piše da je ova džamija podignuta polovinom XVI vijeka. Odnosno da je 1629. godine sultan Murat IV Adli u znak sjećanja na svoju majku podigao ovu džamiju. Ovo bi svakako bilo interesantno provjeriti u arhivu u Turskoj.
Gornja džamija, iznešena na brijegu iznad Ibra, preko puta malog trga i Gornje čaršije, okružena šehidskim, ulemskim i ostalim nišanima, lijepo se uklopila u ambijent okolnih Kurtagića i Zejnelagića mahala, Gornje čaršije i uopšte cijele kasabe. Ova džamija je nazivana i Klimentaška, odnosno Kurtagića džamija.
Džamija je u više navrata renovirana. Zbog dotrajalosti stare džamije, na njenim temeljima sagrađena je nova u potpuno izmijenjenom obliku. Godine 1966. započeta je njena gradnja, a završena 1968. godine. Džamija je dobila drugi izgled, obnovljeno je turbe, sagrađeno munare, šadrvan i gasulhana. Zbog novogradnje ova džamija je nazivana i Nova džamija, a Kučanska je od tada nazivana Stara džamija. Džamija je 1977. godine dobila novo munare sa dva šerefeta (balkon sa kojeg je muezin pozivao na molitvu).
Oko džamije se nalazilo groblje iz osmanskog perioda sa znatnim brojem lijepo urađenih nišana koji su u više navrata uništavani od kraja sedamdesetih godina 20. vijeka čime je nanijeta nesaglediva šteta kulturnom nasljeđu Bošnjaka.
Pored džamije se nalazilo i turbe šejha Mehmeda Užičanina o kome su pisali značajni naučnici, istraživači i književnici. Šejh je pogubljen od strane janičara 1750. god. u Balotićima kod Rožaja, a turbe mu je podigao Huršid-paša 1854. godine.
O Šejh Mehmedu, sljedeću legendu je zabilježio Tihomir Đorđević: Onoga dana kada će ga stići potjera on rekne ljudima koji su bili oko njega: Ja ću danas poginuti. Tako je i bilo. Na mjestu gdje je poginuo bilo mu je ukopano tijelo, a na grobu mu odmah nikne ruža koja je imala miris ljepši od mirisa sviju ruža. Glava mu je odnešena u Peć. Neki hodža od Imamovića familije iz Rožaja otide u Peć i uspije da mu glavu ukrade. Drugi mu iskopaju tijelo pa ga odnesu u Rožaje i zajedno sa glavom ukopaju na dva metra od Kurtagića džamije. Tu mu je na grobu načinjeno novo turbe. Onu ružu sa prvoga groba presade sad na novom grobu, gdje i sada traje. Mnogi su pokušavali da od nje presade, ali presade ne mirišu onako kao ruža na grobu.
Danas se novoizgrađeno turbe nalazi unutar nove džamije jer je sredinom 2004. godine stara džamija porušena i na njenom mjestu sagrađena potkupolna džamija, čime je propuštena prilika da se kompleks džamije sa turbetom i starim grobljem restauira i zaštiti kao kulturno dobro. Ista sudbina je zadesila i Biševsku džamiju jer je novogradnjom izgubila potencijalni status kulturnog dobra. Tako da danas u Rožajama postoji samo još jedna džamija iz osmanskog perioda zvana Kučanska.
Kučanska džamija
Kučanska džamija je sagrađena krajem 18. ili u prvoj polovini 19. vijeka. Ova džamija je građena od kamena i drveta. Kamen je vidljiv na fasadi a sa unutrašnje strane je omalterisana.
Tačna godina gradnje Kučanske džamije se još ne zna. U literaturi se spominju 1779, 1797, 1819. i 1830. godina. Mr Halil Markišić se ne slaže sa tim podacima i navodi u monografiji ,,Rožaje — slikom i riječju kroz stoljeće’’ da je Kučanska džamija sagrađena krajem prve polovine 19. vijeka.
Prolazeći kroz Rožaje 1836. i 1838. godine putopisac Ami Boué (Hamburg, 16. mart 1794. — Beč, 21. novembar 1881.) navodi da u Rožajama postoji samo jedna džamija, što znači da Kučanska džamija nije sagrađena prije 1838. godine.
Visoki krov je pokriven šindom, a takođe je i munare sagrađeno od drveta. Imala je trijem sa drvenim stubovima, drvenom ogradom i vanjskim mahfilom na galeriji trijema koji je zatvoren 1983. godine čime je narušen njen originalni izgled. Džamija se nalazi u lošem stanju i bez hitne restauracije postoji opasnost od urušavanja i požara čime bi i posljednji svjedok iz osmanskog perioda bio uništen.
Ova džamija je sagrađena na uvakufljenoj njivi mula Ahmetage hadži Suljaginog Kardovića, oca mula Jakup efendije i dobila je ime po Kučanskoj mahali u kojoj se nalazi. Smještena je na lijevoj obali Ibra oko 200 metara daleko od Gornje džamije što je posljedica tadašnje plemenske podijeljenosti grada na Klimente i Kuče. Ispred Kučanske džamije nalazio se manji trg koji sada ima funkciju raskrsnice. U neposrednoj blizini džamije bili su dućani te se taj dio zvao Donja čaršija, otuda je u narodu prisutan i naziv Donja džamija. Kučanska džamija se naziva i Stara džamija, a naziv je nastao poslije obnove Gornje džamije 1966-68. godine na temeljima dotrajale džamije slične arhitekture kao kod Kučanske i drugih džamija sa drvenom munarom u sandžačkoj regiji i Bosni i Hercegovini.
Kako piše list Bosna od 22. februara 1870. godine na istočnoj strani Kučanske džamije postojao je mekteb koji je izgorio 1. februara 1870. godine zajedno sa jednom kafanom i dva dućana ispod nje. Sada se pored džamije na sjeveroistočnoj strani nalazi vakufska kuća u kojoj su smještene mektebske učionice, kancelarije Odbora Islamske zajednice i stanovi za imame-hodže.
U beogradskom listu Vreme od 5. avgusta 1934. godine novinar S. Ivezić u tekstu pod naslovom ‘‘Varoš sa jednom ulicom i džamijom, naherenom kao krivi toranj u Pizi’’ spominje i džamiju koja mu je skrenula pažnju zbog nakrivljene drvene munare na tradicionalnom strmom visokom krovu pokrivenom šindom. To drveno munare visoko 15 metara posljednji put je rekonstruisao Nedžib Nurković.
Kučanska džamija je konstruisana od kamena sa drvenim hatulama — integrisanim drvenim gredama koje pojačavaju i stabilizuju zidove. Korišćena je borova građa. Prizemlje je ukopano u zemlju i vidi se sa jugoistočne strane. U njemu je danas smještena abdesthana, mokri čvor i gasulhana. Južni ćošak prizemlja je pojačan potpornim zidom kao privremeno rješenje za sprečavanje daljeg urušavanja konstrukcije džamije.
Kamen je vidljiv na fasadi a sa unutrašnje strane je omalterisana i okrečena. Imala je trijem sa drvenim stubovima, drvenom ogradom i vanjskim mahfilom na galeriji trijema (vidi fotografiju A. Ademagića iz 1972. godine). Trijem je zatvoren — zastakljen 1983. godine.
Iako je renovirana više puta Kučanska džamija je sačuvala prvobitni izgled i predstavlja najvredniji i svakako jedan od rijetko sačuvanih kulturno-historijskih i sakralnih spomenika u Rožajama.
https://youtu.be/PS4N96HN6hI?si=B4-h9aDofpXzmjPH
Trenutno stanje Kučanske džamije je zabrinjavajuće i neophodno je prije formalne zaštitе uraditi projekat obnove džamije u originalnom obliku na osnovu fotografija snimljenih prije 1983. godine i obezbijediti finansijska sredstva (kao dobar primjer navodimo obnovu Petnjičke džamije). To je obaveza kako Odbora Islamske zajednice u Rožajama, tako i lokalne i državne vlasti, jer ova džamija ne pripada samo onima koji je koriste, već je kulturna baština svih ljudi dobre volje kao i budućih generacija Rožajaca koji će sa pravom tražiti i pronaći krivce zašto je skoro sve od osmanlijskog naslijeđa uništeno u Rožajama.
Članak je nastao u okviru projekta koji je finansiralo Ministarstvo kulture i medija iz sredstava Fonda za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija. Mišljenja, nalazi, zaključci ili preporuke koji su ovdje izneseni su stav autora i ne odražavaju nužno stav Ministarstva kulture i medija Crne Gore
