Jusif Mammadalijev – azerbejdžanski naučnik

YUSIF  MAMMADALIJEV, DOKTOR HEMIJE – NAUČNIK

Pišu:  Parvana Garaieva i Božidar Proročić

Jusif Mammadalijev (azerbejdžanski. Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev). Jusif Mammadalijev pripada jednom od najvećih naučnika i hemičara koje je Azerbejdžan dao svijetu. Njegova dostugnuća u hemijskim procesima su epohalna i predstavljaju važan dio svjetske naučne baštine. Jusif Mammadalijev (31. decembar 1905, Ordubad, Nahičevan – 15. decembar 1961, Baku ) bio je azerbejdžansko-sovjetski hemičar, doktor hemijskih nauka (1942), profesor (1942), akademik i predsjednik Akademije nauka Azerbejdžanskog SSR-a (1945) (1947-1951 i 1958-1961), dopisni član Akademije nauka SSSR-a (1958). Laureat Državne nagrade SSSR-a (1946), Član Vrhovnog sovjeta SSSR-a (5. saziv, 1958-1961) i Vrhovnog sovjeta SSSR-a (4. saziv, 1955-1959)

Jusif Mammadalijev je 1923. godine upisao  Viši pedagoški zavod u Bakuu. 1926.  godine, nakon uspješnog diplomiranja na institutu, predavao je u srednjoj školi 3 godine. Jusif Mammadalijev je  radio  kao predavač na Azerbejdžanskom pedagoškom fakultetu u Jerevanu i na Fakultetu rada nedugo nakon što je diplomirao na Azerbejdžanskom višem pedagoškom institutu. U to vrijeme Mammadalijev je bio član Komisije za rad sa manjinama u Jermeniji i davao izjave u štampi u vezi sa pravnim statusom masa, uključujući uključivanje mladih, posebno djevojaka.  1929. godine postao je student druge godine Moskovskog državnog instituta odsjeka za hemiju, na kom je diplomirao 1932. Bio je student svjetski poznatih profesora Nikolaja Zelinelinskog i Alekseja Balandina koji su u njemu prepoznali izuzetnog naučnika budućnosti, i jedan je od  pionira laboratorija hemijske katedre za organsku hemiju na fakultetu za spepecijalnost „organokataliza“. Po završetku Moskovskog državnog instituta odsjek za hemiju radio je u Moskvi u hemijskoj fabrici br.1, a potom je prebačen u Azerbejdžan, gdje je isprva rukovodio Katedrom organske hemije na Poljoprivrednom fakultetu u Azerbejdžanu. Potom je radio (1933–1945) u Azerbejdžanskom istraživačkom institutu za naftu, gde je postao direktor laboratorija. Tu je otkriven savršen talenat mladog naučnika. Njegov rad bio je posvećen naučnim problemima petrohemije i organokatalize i bio je usko povezan sa razvojem domaće naftne i petrohemijske industrije. Novi naučni pristup i razvoj događaja pretpostavio se kao osnova novih industrijskih procesa.

Počev od 1934. godine vodio je sjajan pedagoški rad na azerbejdžanskom univerzitetu ,,Sergej Kirov“, uzastopno obavlhajući funkcije vanrednog profesora, profesora, šefa katedre i rektora (1954–1958).1942. Postao je doktor hemije odbranivši doktorsku disertaciju, („Sinteza toluena alkiliranjem i dehidracijom aromatskih ugljovodonika“) a 1943. profesor; 1945. akademik Akademije nauka Azerbejdžanskog SSR-a (od osnivanja akademije). Bio je direktor Instituta za naftu Azerbejdžanskog SSR-a. 1946. godine imenovan je za rad u Ministarstvu za naftnu industriju SSSR-a, gdje je postao predsjedavajući naučno-tehničkog savjeta ministarstva. U periodu od 1951-1954. bio je akademik-sekretar  odeljenja za fiziku, hemiju i naftu Akademije nauka Azerbejdžanskog SSR-a, a 1954-1958. rektor Državnog univerziteta u Azerbejdžanu. U periodu 1947-1951 i 1958-1961 godineza  predsjednika Akademije nauka Azerbejdžanskog SSR-a izabran je Jusif Mammadalijev.  Institut za petrohemijske procese osnovan je u Bakuu na inicijativu Jusifa Mammadalijeva. Godine 1958. Jusif Mammadalijev izabran je za člana Akademije nauka Azerbejdžanskog SSR-a. Bio je nagrađen mnogim vladinim nagradama. Najviša nagrada – Lenjinov orden – dodijeljena mu je tokom Velikog otadžbinskog  rata za aktivni rad podrške frontu važnim petrohemijskim proizvodima. Čitav period razvoja nauke u Azerbejdžanu vezan je za ime ovog velikog naučnika i čovjeka.

Glavna naučna djela Jusifa Mammadalijeva odnose se na katalitičko napredovanje nafte i naftnog gasa. Osnivač je petrohemije u Azerbejdžanu. Predložio je nove metode hloriranja i bromiranja različitih ugljovodonika uz učešće katalizatora i posebno pokazao načine dobijanja tetraklorida ugljenika, hlorometana, dihlorometana i drugih vrijednih proizvoda hloriranjem metana, prvo u stacionarnom katalizatoru, a zatim u vrućem sloju. Istraživanja u sferi katalitičke alkilacije aromatskih, parafinskih, naftenskih ugljovodonika uz pomoć nezasićenih ugljovodonika omogućila su sintezu komponenti vazduhoplovnih goriva u industrijskom obimu. Glavni radovi su izvedeni u sferi katalitičke aromatizacije benzinske frakcije Baku ulja, dobijanja sredstava za pranje, kremenih organskih jedinjenja, proizvodnje plastike iz pirolizovanih proizvoda, analize mehanizma djelovanja naftelanskog ulja. Imoao je veliku ulogu u pripremi visokokvalifikovanog naučnog kadra. Autor je više od 200 naučnih radova, uključujući 6 monografija.

Jusif Mammadalijev predstavljao je Azerjbendžanski SSR  na kongresima i simpozijumima u bivšem SSSR-u, SAD, Italiji (1955, Rim), Francuskoj (1960, Pariz), Engleskoj, Poljskoj (1957-58, Varšava), Mađarskoj Narodnoj Republici i drugim zemljama na najvišem nivou nauke. Naučnik Jusif Mammadalijev razvio je metodu sintetizovanja izopropilbenzola alkil benzenom propilenom, što je pomoglo da se ratnom vazduhoplovstvu obezbijedi visoko oktansko gorivo tokom Drugog svjetskog rata. Otkrivanje protivtenkovske intervencije u pobjedi Sovjetskog Saveza nad fašističkim vojskama bilo je od velike važnosti. Njegov sastav je razvio Jusif Mammadalijev na osnovu toluena – sirovine za eksploziv.  Ali čak i tada, tokom rata, čak i poslije rata, malo je ljudi znalo da je autor tog smrtonosnog „koktela“ za neprijatelja bio Jusif Mammadalijev. Akademija nauka u Azerbejdžanu osnovana je u proljeće 1945. godine, a talentovani hemičar, naučnik, inovator, organizator industrijske proizvodnje toluena i visokooktanskog goriva Jusif Mammadalijev sa pravom je  postao jedan od prvih članova Akademije nauka Azerbejdžana. Još nije imao 40 godina i bio je jedan od najmlađih akademika na svijetu.

Osnivanje Azerbejdžanske astrofizičke opservatorije, Fonda za rukopise, Hemijskog naučnog centra Sumgait i drugih organizacija povezano je sa imenom J.Mammadalijeva. Azerbejdžanska petrohemijska škola koju je stvorio poznata je širom zemlje i daleko van njenih granica. Jusif Mammadaliiev je odlikovan Ordenom Lenjina (1944), Ordenom Crvene zastave (SSSR) (1954) i Ordenom časti (1951), kao i drugim brojnim odlikovanjima. Kada je nastupila nominacija za Nobelovu nagradu, većina naučnika  iz SSSR-a dala je predlog da se kandiduje Jusif Mammadalijev za  Nobelovu nagradu za otkriće visokokvalitetnog benzina za borbene avione. Nominacija Mamadalijajeva za Nobelovu nagradu za mir raspravljala se na sastanku Političkog biroa Centralnog komitetaSSSR-a, 29. decembra 1957. Generalni sekretar Nikita Hrušov, članovi biroa i kandidati za članstvo složili su se da dokumente predaju Nobelovom komitetu. U tom trenutku poslanici su poslali pismo. U pismu Centralnog sekretarijata, maršal Bagramian, komandant pozadinskih trupa za snadbijevanje za sovjetsku vojsku i general Babacanijan, zapovjednik tenkovskih trupa, nijesu preporučili slanje podataka o ovom pronalasku u Štokholm.  Uprkos snažnom protestu predsedavajućeg Centralnog komiteta SSSR-a, A.Šepilova, prvi zamjenik predsjedavajućeg Savjeta ministara SSSR-a, Anastas Mikojan, obratio se i podržao autore pisma. Prema tome, nominacija Jusifa Mammadalijeva za Nobelovu nagradu za mir nije izvršena zbog snažnog uticaja trojice Jermena što je bila velika nepravda učinjena prema ovom naučniku. U posleratnim godinama govorili su o faktorima koji su doveli do pobjede SSSR-a nad fašističkom Njemačkom: bilo je moguće pobijediti u ratu  zahvaljujući sigurnosti  Mikulinovih motora, Jakovljevih mlaznica i Mammadalijevog pronalaska benzina. Još jedan neviđeni doprinos akademika svjetskoj nauci bilo je gorivo za strateške rakete stvorene 1950-ih. Prvi satelit Zemlje, let Gagarin – sve ovo je zahvaljujući viskoznosti i procesima Bakuskog ulja, tvorca Jusif Mammadalijeva, tvorca azerbejdžanske Petrohemijske škole, i naučnoj posvećenosti kojom je ovaj naučnik inpresionirao svijet. Jusif Mamadalijev je umro 15 decenbra 1961. godine u Bakuu sa svega 56 godina starosti, ostavjajući nam brojna naučna otkrića za dobrobit čovječanstva. Njegovo ime upisano je zlatnim slovima u najveće naučne postulate Azerbejdžana, Evrope i Svijeta. Koliko je bio napredan dovoljno nam govori činjenica da ni dan danas niko nije prevazišao njegova naučna otkrića

Parvana Garaieva je specijalni dopisnik Azerbejdžanske državne informativne agencije (AZERTAG) za Centralnu Evropu i Balkan od 2011. godine. Ona prati vijesti iz regiona, uključujući bilateralne i multilateralne samite, a autor je više od stotinu analitičkih članaka i op-eds. Stacionirana je u Budimpešti.