Lotfi Zadeh – naučnik svjetske slave

LOTFI ZADEH NAUČNIK SVJETSKE SLAVE

Piše: Božidar Proročić

Azerbejdžan je država koju su proslavili brojni pisci, pjesnici, državnici, intelektualci naučninici. Jedan od najpoznatjih ne samo u Azerbejdžanu i Americi, već i širom Planete je i naučnik svjetske slave i poštovanja čija su naučna dostignuća doprinijela poboljšanu života cijelog čovječanstva Lotfi Zadeh.

Azerbejdžanski (Lütfəli Rəhim oğlu Ələsgərzadə). Lotfi Zadeh se rodio u selu Novkani u okolini Bakua 4 februara 1921. Otac Lotfija Zadea bio je poznati novinar a majka Faniya Korenman poznati doktor. Lotfi Zadeov otac Rahim je studirao je na Fakultetu za studije orijentalistike Azerbejdžanskog univerziteta, radio je i kao dopisnik za sedmične novine u Iranu. Sovjetska vlada se u to vrijeme udvarala stranim dopisnicima, pa je porodica dobro živjela u Bakuu. Zade je tri godine pohađao osnovnu školu u Bakuu. Međutim,u periodu1931- 1932. odluka Sovjetskog Saveza o Azerbejdžancima, koji su bili građani Irana, morali su da izaberu jedan od dva načina: bilo u sovjetskom Azerbejdžanu, da prihvati svoje državljanstvo ili da odmah napušte zemlju. Porodica Zadea odlučila se vratiti u Iran. Mnogi, izvori kažu kažu da ovaj korak ima glavnu ulogu u oblikovanju budućnosti Lotfi Zadea. Zato što je u tim godinama bilo negativnog stava prema nauci u SSSR-u, kao što je kibernetika , informatika i genetika , i nije bilo vjerovatno da bi Lotfi Zade mogao da nastavi sa svojom naukom.

Godine 1931., kada je Zade imao deset godina, njegova porodica se preselila u Teheran u Iran, u domovinu njegovog oca. Lotfi Zadeh je upisan u Alborz College, koja je bila prezbiterijanska misionarska škola , gdje se školovao narednih osam godina i gdje je upoznao svoju buduću ženu, Fai. Lotfi Zadeh kaže da je bio “duboko pod uticajem” “izuzetno pristojnih, finih, poštenih i korisnih” misionara iz Sjedinjenih Država koji su vodili koledž. “Za mene su oni predstavljali najbolje što ste mogli da pronađete u Sjedinjenim Državama – ljudi sa Srednjeg zapada sa jakim korjenima. Oni su zaista bili” Dobri Samarićani “- voljni da se daju za dobrobit drugih. To mi je takođe podstaklo duboku želju da živim u Sjedinjenim Državama.Nakon završenog srednjeg obrazovanja, upisao je Elektrotehnički fakultet Univerziteta u Teheranu. Kao student, on je bio prvi u svojoj klasi u prve dvije godine. Godine 1942. diplomirao je na Teheranskom univerzitetu sa diplomom elektrotehnike , jedan je od samo tri studenta u toj oblasti da bi diplomirao te godine, zbog nemira stvorenog u Drugom svjetskom ratu , kada su Sjedinjene Države, Velika Britanija i Sovjetski Savez. napali Iran, čiji je vladar Reza Šah bio pro-njemački. Tamo je bilo više od 30.000 američkih vojnika, a Zade je radio sa svojim ocem, koji je radio sa njima kao izvođač radova na hardveru i ispitivanju građevinskih materijala. Američki život velikog naučnika počeo je 1944. godine. Nakon uspješno završenog Teheranskog univerziteta, došao je u Sjedinjene Države i nastavio školovanje na Tehnološkom institutu u Masačusetsu  1947, naučnik, koji je odveo i roditelje u Sjedinjene države, takođe je radio na Univerzitetu Kolumbija. Magistrirao je elektroniku 1948. Dobio je doktorat. 1949,  je diplomirao elektrotehniku na Kolumbiji, a naredne godine je postao asistent a profesor postao 1957. godine. U to vreme, Lotfi Zadeh je došao u Berkli, Kalifornija, na preporuku Norberta Vinera, istaknutog naučnika i oca kibernetike.

Zade je bio najpoznatiji po tome što je predložio fuzzi matematiku koja se sastojala od ovih pojmova povezanih fuzzi : fuzzi skupova, fuzzi logika,  fuzzi algoritama, fuzzi semantike, fuzzi jezika, fuzzi control,  fuzzi sistemi,  fuzzi verovatnoće, fuzzi događaji,  i fuzzi informacije. Zade je bio jedan od osnivača Evroazijske akademije. Suština Zadeovog rada po ( NASA) standardima objašnjava domete Zadeove teroje na sljedeći način: Fenomen popularnih situacija, upravljanje dinamičkim sistemima i teorije posmatranja čine osnovu moderne nauke. Nacionalni centar za istraživanje svemira (NASA) istražuje, dizajnira i implementira sisteme upravljanja zasnovane na ovim teorijama.Najveća teorija je teorija fuzzi logike. Ova teorija je dala novu definiciju pojmu binarnog, koji je osnova matematike: fuzzi. Uključivanje fuzzi logike nauke omogućilo je adekvatnije razmatranje nesigurnosti procesa koji se odvijaju u prirodi i društvu.Teorija mekog računanja podrazumijeva suštinu novih tehnologija tako što uključuje intelektualne kombinacije fuzzi logike, vještačke neuronske mreže, genetičkih algoritama, teorije haosa i vjerovatnih paradigmi. Na kompjuterima koji rade na teoriji kompjuterski upravljanih računara, riječi i rečenice se koriste kao mjerila informacija. Ovi tipovi kompjutera su najadekvatniji tehnički model za ljudski mozak, koji ima logičan ishod i može upravljati informacijama na osnovu utiska.Teorija utiska pruža sredstva za dobijanje brzih i potpunih informacija o okolnom svijetu bez preciznih mjerenja. Cilj ove teorije je dati principe i metode stvaranja sličnog sistema umjetnog otiska koji postoji u čovjeku.

Ova teorija, koju primjenjuju vodeće svjetske kompanije, razvijena je 1965. godine . Iako američka naučna zajednica dugo nije prihvatila teoriju, ona je privukla pažnju japanskih naučnika 80-ih godina prošlog stoljeća, a Japanci su odlučili da iskoriste ovu jedinstvenu teoriju. Primena teorije Loftfi Zadea dobila je milijarde dolara u zemlji. Mitsubishi, Toshiba, Soni, Canon, Sanio, Nissan, Honda i druge uticajne kompanije su japanske fotokamere, mašine za pranje veša, hemikalije za vakuum čistači, u upravljanju automobilima, vozovima, industrijskim procesima. Lotfi Zade je nagrađen Honda nagradom za nagradu za najboljeg naučnika u Japanu 1989. za teoriju fuzzi logike. Amerikanci su počeli razumjeti i cijeniti vrijednost te teorije. Danas, ova teorija je u širokoj upotrebi američkih General Motorsa, General Electrica, Motorole, Duponta, Kodaka i drugih. Trenutno se ova teorija koristi u ekonomiji, psihologiji, lingvistici, politici, filozofiji, sociologiji, religijskim pitanjima i konfliktima.Pored teorije neizrazite logike, Lotfi Zade je predložio pet fundamentalnih naučnih teorija: “teorija utisaka”, “teorija sistema”, “računarska teorija govora”, “teorija optimalnog filtriranja” i “soft computing”. Dakle, ova teorija je otvorila novu eru u istoriji matematike, kibernetike, razvoju informatike i računarske tehnologije . Ova teorija je u velikoj mjeri uticala na nauku, tehnologiju i tehnologiju širom svijeta. Od mašina za pranje do automatizovanih uređaja, na stotine hiljada sistema su pronašli svoju primjenu u uređaju. Praktična snaga te teorije postepeno je prekoračila svoju apstraktnu prirodu. Od 19. do 20. juna 2013. u Madridu je održana prezentacija nagrade koju je dodijelila španska banka BBVA (Banco Bilbao Vizcaia Argentaria, SA) za nauku i kulturu. Lotfi Zade je dobio  nagradu kategoriji Informacijske i komunikacijske tehnologije. Zade se “brzo se otarasio nacionalizma, insistirajući da ima mnogo dubljih pitanja u životu”, te je citiran u intervjuu: “Pitanje zapravo nije da li sam Amerikanac, Rus, Iranac, Azerbejdžanac ili bilo šta drugo Inače, oblikovali su me svi ti ljudi i kulture i osjećam se sasvim dobro među svima njima.  U istom intervjuu je primijetio: “Tvrdoglavost i upornost. Ne bojeći se da se upliću u kontroverzu. To je u velikoj mjeri turska tradicija. To je takođe dio mog karaktera. Mogu da budem veoma tvrdoglav. To je vjerovatno bilo korisno za razvoj fuzzi logike.

Lotfi Zadeh je bio oženjen sa Fai Zade i ima j dvoje dece, Stellu Zade i Norman Zadu (profesor matematike i naučnik takođe). Zade se, zajedno sa Johnom R. Ragazinijem, takođe pripisuje 1952. godine, pionirajući u razvoju z-transform metode u obradi i analizi signala diskretnog vremena. Ove metode su sada standardne u digitalnoj obradi signala , digitalnoj kontroli i drugim diskretnim sistemima koji se koriste u industriji i istraživanju. Bio je urednik International Journal of Computational Cognition. Zadeov rad je uključivao računanje riječima i percepcijama. Njegovi noviji radovi uključuju Od Pretrage do Sistema Odgovaranja na Pitanja – Uloga Fuzzi Logike, Napredak u Informatici, No. 1, 1–3, 2005; i prema generalizovanoj teoriji neizvjesnosti (GTU) – pregled, informacione nauke, Elsevier, Vol. 172, 1–40, 2005. Fuzzi logika Lotfi Zadea može se opisati na figurativni način: mozak “Aristotelove logike” doživljava svijet samo kao bijelu ili crnu, dok Zadeova  Logika dozvoljava svijetu da ga opazi sa svim svojim nijansama. Pošto je “logika Aristotela” dvostruka (logička) logika, “Zade Logic” je višedimenzionalna (neophodna) logika. Prema Aristotelu, odredba može biti istinita ili lažna. Prema Lotfi Zadehu, stepen tačnosti svake odredbe uzima neuništivu cijenu između istinitog ili lažnog (ili između nule). U “Zadeovoj logici” on ima sposobnost da bude realniji u stvarnom životu, sa više logike nego tolerancije. Lotfi Lotfi Zadeh je umro u 97. godini u 7:30 po lokalnom vremenu 6. septembra 2017. u američkoj državi Kaliforniji. Naučnik je ostavio oporuku o svojoj sahrani u Bakuu. Konačno, 28. septembra. Dana 29. septembra održana je oproštajna ceremonija u ANAS-u sa naučnikom. Državni i vladini zvaničnici, naučnici i kulturni ličnosti, uključujući predsjednika Ilham Aliieva, prisustvovali su ceremoniji. Zahvaljući Lotfi Zadeu i njegovim naučnim dostignućima čitavi Svijet slavi ime ovog velikog istraživača koji je žeko da bude sahranjen u Azerbejdžanu zemlji vatre i slobode gdje je prvi put i otvorio svoje oči.

Zade je bio član Instituta inženjera elektrotehnike i elektronike, Američke akademije nauka i umetnosti, Udruženja za računarske mašine, Udruženja za unapređenje vještačke inteligencije i Međunarodne asocijacije fuzzi sistema , i član Nacionalne akademije Engineering. Bio je i član Akademija nauka Azerbejdžana, Bugarske, Finske, Koreje i Poljske i Međunarodne akademije sistemskih studija u Moskvi. Dobio je 24 počasna doktorata.

Nagrade koje je Lotfi Zadeh primio uključuju, između ostalog:

IEEE medalja za obrazovanje; 1973

Medalja IEEE Richarda V. Hamminga za “značajne doprinose informacionoj nauci i sistemima, uključujući konceptualizaciju fuzzi skupova”; 1992

Američko društvo inženjera mašinstva Rufus Oldenburger medal ; 1993.

Počasni profesor Azerbejdžanske državne naftne akademije ; 1993

IEEE Medal of Honor , za “pionirski razvoj fuzzi logike i njenih raznovrsnih aplikacija”; 1995

Američki savet za automatsku kontrolu Richard E. Bellman nagrada za kontrolu nasleđa ; 1998. [

ACM Allen Nevell Avard ; 2001

Nagrada za izvanredne doprinose, Veb Intelligence Consortium (VIC), Halifaks, Kanada, 2003.

Zid slavnih, muzeji Heinz Nikdorf (HNF), Paderborn, Nemačka, 2004.

Kaufmann Nagrada i zlatna medalja, Međunarodna asocijacija za menadžment i ekonomiju neizrazitog skupa (SIGEF), Barselona, Španija, 15. novembar 2004.

Keith Brimacombe IPMM Avard u znak priznanja za razvoj teorije neizrazitih skupova i fuzzi logike, 2005.

Medalja za elektrotehniku Bendžamin Franklin iz Instituta Franklin u Filadelfiji, za pronalazak i razvoj polja “fuzzi logic”; 2009

Indukcija u IEEE Intelligent Sistems ‘AI Hall of Fame, 2011, “za njegov rad na soft computing, fuzzi logici i teoriji neuralne mreže”.

BBVA Fondacija Frontiers of Knovledge Avard u kategoriji Informacione i komunikacione tehnologije (ICT), Španija, 2012.

Počasni doktor Univerziteta Obuda (Budimpešta, Mađarska )