Muhamed Fuzuli – azerbejdžanski pjesnik

MUHAMMAD FUZULI

Piše: Božidar Proročić

Muhammed Fuzuli (1494-1556) azerbejdžanski pjesnik. Pisao je u Azerbejdžanu na azerbejdžanskom, persijskom i arapskom jeziku. Smatra se jednim od najvećih pjesnika čijom je zaslugom nastala tradicionalna azerbejdžanaska književnost pod nazivom “Divan”.  Fuzuli je zapisivao svoju poeziju u (divan), poeziju na svom maternjem azerbejdžanskom jeziku, arapskom i farsiju. Bio je dobro upućen u otomansku-tursku književnu tradiciju kao i u prirodne nauke matematiku i astronomiju.

Smatra se da je Fuzuli rođen 1494. godine u sadašnjem Iraku, kada je to područije bilo pod turskom vladavinom; vjerovatno je rođen u Kerbeli ili u Najafu. Vjeruje se da pripada plemenu Baiat, jednom od turskih oghuznih plemena koji su bili povezani sa otomanskim Kaiı klanom i bili su rasuti širom Bliskog istoka, Anadolije i Kavkaza u to vrijeme. Iako su Fuzulini preci bili nomadskog porijekla, porodica se odavno naselila u gradu. Izgleda da je Fuzuli dobio dobro obrazovanje, prvo od oca – koji je bio muftija u gradu Al Hillah – i onda od učitelja Rahmetullah. Zato vrijeme je naučio persijski i arapski jezik pored svoga azerbejdžanskog maternjeg jezika. Fuzuli je pokazao svoju poetsku snagu vrlo rano. U uvodu njegovih sakupljenih persijskih pjesama on kaže: “U ranim danima kada sam tek počeo da pišem poeziju, svakih nekoliko dana postavljam svoje srce na određeno ime, a onda nakon nekog vremena promijenim ga u drugo, jer neko se pojavio ko je imao isto ime”.  Na kraju, on se odlučio za pseudonim na arapskom jeziku fuzul – koja doslovno znači “drska, neprikladna, nepotrebna” – jer je “znao da ovaj naslov neće biti prihvatljiv za bilo koga drugog”. Uprkos pežorativnom značenju imena, on sadrži dvostruko značenje – ono što se u otomanskoj divanskoj poeziji naziva tevriiie (توريه) – sam Fuzil objašnjava: “Bio sam opsjednut svim umjetnostima i naukom i pronašao sam pseudonim, ime koje se zove takođe implicira taj smisao jer se u rječniku fuzul (ﻓﻀﻮل) daje kao množina od fazl (ﻓﻀﻞ; ‘učenje’) i ima isti ritam kao ‘ulum (;م;’ nauke ‘) i funun (;ن;’ umjetnost’)”.

Bio je angažovan u nastavi, služio je kao čuvar svetih mjesta. Većinu svog života proveo je u Bagdadu. Najpotpuniji rukopisni spisi (Kullu) Fuzuli datira 1522. godine puni naučnog i kritičkog izdanja djela na temelju starih rukopisa prevedenih u 1958-61 u Baku G.Arasly. U poetskoj baštini Fuzulija veliko mjesto zauzimaju tekstovi – uglavnom Gazele i Qasidi, izvanredna umjetnička snaga poezije Fuzulija. U blizini unutrašnjeg svijeta čovjeka je „uzvišena snaga” ljubavi koju Fuzuli smatra temeljom svemira, divljenje ljepoti ljubavi, patnje i tuge povezane sa vječnim savršenstvom je nedostižno i predstavlja temeljni sadržaj njegovih stihova. Potvrđujući ljudsko pravo na zemaljsku ljubav, pjesnik je krenuo protiv muslimanskih vjerskih zabrana i kanona. Objavio je novi smjer gazele, što ga čini pristupačnim u sadržaju i obliku. Poezija Fuzulija je humanistička, izražava mržnju za svaki vid nasilja, poziva vladare na pravdu i brigu za čovjeka. Dužnost religije i države je zaštita moćnika od ovog zlostavljanja. Jedan od najviših primjera filozofske poezije Fuzulija jest Qasida “prijatelj srca”. Napisano kao da je nastavak tradicije Khagani Shirvani, Amir Khusrau Dehlevi i Jami ima oblik društveno neodložnih, feudalnih orijentacija. 1534. godine otomanski sultan Sulejman je osvojio područje Bagdada gdje je živio Fuzul, iz Safavidskog carstva. Fuzul je sada imao šansu da postane sudski pjesnik pod otomanskim sistemom patronata i napisao je niz kasida, panegiričnih pjesama u slavu sultana i članova njegove pratnje i kao rezultat toga dobio je stipendiju. Međutim, zbog složenosti otomanske birokratije, ova stipendija se nikada nije ostvarila. U jednom od svojih najpoznatijih djela, pismo aikainname (شکايت نامه; “Žalba”) Fuzul je govorilo protiv takve birokratije i prateće korupcije. Pjesnički rad zauzima značajno mjesto u društvenoj i filozofskoj poeziji (alegorija pjesmi „hašiša i vino”, „spora voće”), a zastušljene su i filozofske i etičke teme („Vadinho i pustinjak” i „zdravlja i bolesti”). Postoji dobro poznata rasprava o istoriji i filozofije “Izlazakvjere”, pjesnički prevod na azerbejdžanski jezik četrdeset hadisa, sastava Huseina Vaiza Kashevogo (16 in.), pod nazivom Fuzulija “Vrt sretan”. Vrh Fuzulijevih djela je lirsko-epska pjesma “Leili i Majnun” (1536-37). Nastavljajući i obnavljajući tradicije svojih prethodnika, posebno Nizami Ganđavija, Fuzuli je stvorio  originalnu pjesmu usko povezanu sa Azerbejdžanom. Romantična i istovremeno životna poezija Fuzulija predstavlja čitavu jednu epohu  u razvoju poezije Azerbajdžana. Napisane su mnoge pjesme o Lejliju i Majnunovoj legendi. Međutim, pjesmu “Lejli i Majnun” Fuzulija odlikuje jedinstvenost. Autor je dao sveobuhvatno i jasno objašnjenje patrijarhalne kulture tog doba i atmosveru tog vremena. Pod Lejlijem i Majnunom, izražava se novi odnos prema čovjeku, životu i ljubavi. Lejli i Majnun odražavaju novu ljudsku ideologiju, stari izgled i kontradikcije novih pogleda na ljudska bića. Ova kolizija pokazuje da su se stare vizije i susreti približili istorijskoj sceni. Ali ti stari pogledi još nijesu očišćeni od svijesti. Svaka akcija protiv njega, svaki čin prevare, gluposti, razboritosti, bilo da je riječ o djevojčici ili dječaku, odabir djeteta za nekoga, ili pokazivanje simpatije, još uvijek se smatra kršenjem tradicije oca, suprotno tradiciji vremena.

Oni koji dobro poznaju rad znaju da ljubav Lejlija i Majnuna počinje sa školom. Ovo nije slučajno. Naime, razvoj sistema usavršavanja i društvenih odnosa jedan je od neophodnih uslova za nauku i obrazovanje da regulišu odnose između muškaraca i žena. Oni se vide jedino u školi i približavaju se ovoj ljubavi i uzajamnom poštovanju. Teret Majnuna počinje njegovim odlaskom iz škole u ​​Lajliju. Naravno, savršen čovek Fuzulija, slika stvorena njegovom ličnošću, osnova je njegove koncepcije o Leilijevoj i Majnunovoj vezi i njegovim rodnim odnosima. I Majnun i Lejli imaju isti društveni status. U pismu upućenom Meki, Lejli je napisao da je prodat  kao rob. Književnost izvornog azerbejdžanskog jezika, vokabulara i stila kojim je pjesnik pisao je obogatio svoju poeziju. Dobar dio svog života proveo je na šijitskoj grobnici ‘Al’ u gradu Najaf, južno od Bagdada.

Umro je tokom izbijanja kuge 1556. godine u Karbali, od kuge ili kolere . Godine 1958. proslavljeno je 400 godina od rođenja Fizulija, iste godine u Bakuu otvoren mu je spomenik. 1996.godine Narodna banka Azerbajdžana kovala je zlatne 100-manatske i srebrene komemorativne kovanice od 50 manata, posvećene pestotoj godišnjici života i aktivnosti Fuzulija. Fuzulije jedan od najznačajnih pjesnika, čija  poezija širila  daleko ka Bliskom istoku. Veliki azerbejdžanski pesnik Muhamed Fuzuli (oko 1494 – 1556) je jedna od najcjenjenijih književnih ličnosti u zemlji. Fuzuli sa svojim turskim gazalima (poetska forma, obično sa ljubavlju kao predmetom) i Hafizom u gazalima na persijskom jeziku dostigli su takve poetske i estetske vrhove da pjesnici koji su došli nakon njih nijesu bili u stanju da izbjegnu njegov uticaj i autoritet. Sa usponom islama, pisci koji su se protivili tome pokušali su da se takmiče sa Kur’anom kako bi neutralisali njegov uticaj na ljudsku psihologiju, ali nijesu uspeli. U tom kontekstu, Šahrijar, vodeći pesnik prošlog vijeka, nazvao je Fuzulijevu poeziju vratima Kur’ana na tri jezika. Da bismo odredili Fizulijevo mesto u istočnjačkoj misli o umjetnosti i estetici, trebalo bi da  primijenimo pjesničke riječi. Pored teorijskog znanja, on je bio čovjek koji je posmatrao svijet i njegovu realnost i sa razmišljanjem i uživanjem; bio je mudar čovek, mislilac. Riječ za Fuzulija je bio okean erudicije i poetskog blaga koji se javlja na spoju dva dragocejna dragulja – misli i duha.  Oni koji ne znaju da plivaju, ne mogu dostići dragocjeno kamenje u ovom okeanu i ne smatraju se mudrim.