Redakcija Italijanske plaćenike zvali su makaronašima
Ustanak 13. jula 1941. godine bio je masovan, razvijao se vrlo brzo i postao je opštenarodni u pravom smislu te riječi. Potpuno je iznenadio Italijane i poremetio njihove planove. U borbama za oslobođenje Berana učestvovao je mali broj boraca iz Gornjeg Bihora. Muslimani su se uglavnom držali po strani, dok su pravoslavci masovnije uzeli učešće u toj akciji.
Sa područja Bihora, u oslobađanju i konstituisanju vlasti u Beranama učestvovali su: dr Mehmed Hodžić (rođen 1912, završio Medicinski fakultet pred rat), Mahmut Adrović, apsolvent prava na Beogradskom univerzitetu, Mule Musić, iz Godijeva, student prava na Beogradskom univerzitetu, Džeko Hodžić, student prava, Hivzo Čindrak, iz Mediša, student agronomije, Sabit Adrović, učenik kraljeve Medrese, Selmo Adrović, zemljoradnik, Nazif Huremović, zemljoradnik, i još nekoliko boraca. To je mali broj ustanika u odnosu na ukupno muslimansko stanovništvo beranskog kraja.
Koliko me sjećanje služi, na ustaničkoj Skupštini sreza Berane, dr Mehmed Hodžić izabran je u Glavni odbor sreza, a možda i u Predsjedništvo odbora. Inače, pomenuti borci bili su vrlo aktivni u propagiranju komunističkih ideja, naročito uoči rata.
Uoči rata, Komunistička partija, u našem kraju, nije imala nekog većeg uporišta i organizovanog jezgra. Studenti i srednjoškolci, kojih je bilo tek nekoliko, uglavnom su se pojavljivali za vrijeme ferija, a za tako kratko vrijeme nije se moglo učiniti mnogo. Objektivno, uslovi su bili veoma nepovoljni za neki širi, masovniji i organizovaniji partijski rad. Dominirao je uglavnom nepismen narod, decenijama ugnjetavan, pod snažnim uticajem običaja i tradicije. U takvim prilikama teško se izboriti za nove ideje, nova saznanja, za radikalnije promjene koje su bile potrebne ovom narodu i koje je donosio XX vijek.
Tokom jula i avgusta 1941. godine vode se borbe u naseljima Berana i Bijelog Polja. U Beranama se nalazio jedan bataljon regularne italijanske vojske, nešto policije i karabinjeri sa pratećim službama, dok je u Bijelom Polju bilo znatno više Italijana. Pod pritiskom brojno i tehnički mnogo nadmoćnijeg neprijatelja, naši ustanici su se morali povući dalje od gradova i komunikacija, a znatan broj boraca vratio se svojim kućama.
Takođe, okupator je tražio pomoć od domaće reakcije kako bi mogao primijeniti represalije protiv učesnika ustanka. Srpsko-crnogorska i muslimanska reakcija takmičile su se koja će od njih prije pružiti veću podršku Italijanima. Muslimanska reakcija je isticala da Muslimani nijesu učestvovali u ustanku, dok je srpsko-crnogorska reakcija svu krivicu za oružane akcije svaljivala na komuniste, tvrdeći kako su oni na prevaru zaveli narod. Sa svoje strane, Italijani su isticali da Njemačka i oni imaju pravo na okupaciju Jugoslavije jer su je pobijedile u ratu i zbog toga su Jugosloveni dužni da budu lojalni i da izvršavaju njihova naređenja. Naglašavali su da bi italijanski i njemački narod bili lojalni prema jugoslovenskim okupatorskim vlastima da je Jugoslavija pobijedila te dvije zemlje.
Nakon zauzimanja Berana, okupator je veoma ozbiljno shvatio šta se dogodilo i koliko je izgubio. Zbog toga, u svoju politiku uvodi nove metode kako bi što duže i lakše vladao situacijom. Prva karta, još više zavaditi dvije etničke zajednice i širiti međuvjersku mržnju, a druga, formirati jače i mobilnije milicijske formacije u svim sredinama, i to po nacionalnom ključu.
Milicija je bila pomoćna italijanska plaćenička vojska. Čuvali su vitalne objekte (mostove, puteve i sl.). Prilikom „čišćenja terena“ od strane italijanskih jedinica, milicija je učestvovala kao vodič i prethodnica. U svakom slučaju, oni su Italijanima pružali vrlo značajnu pomoć. Te novoformirane formacije bile su naoružane puškama „kragujevkama“, a u nedostatku tih pušaka, Italijani su ih snabdijevali svojim puškama, kod naroda poznatim „talijankama“ i „zogovkama“, koje su imale kraće cijevi. Svaki pojedinac bio je zadužen sa po pedesetak metaka. Davali su i po neki puškomitraljez, ali iz arsenala jugoslovenske vojske, kao i poneku bombu italijanske proizvodnje. Na mišicama desne ruke milicionari su nosili trobojnu traku, koja je simbolizovala italijansku državnu zastavu. To je bilo osnovno i jedino obilježje pripadnosti italijanskim vojnim formacijama. Pripadnici ove milicije imali su, kao plaćenička vojska, redovne mjesečne plate, u lirama, a dobijali su i mjesečna sljedovanja u raznim namirnicama. Najviše su dobijali obuću i makarone, po čemu ih je narod prozvao „makaronaši“. To je bio posprdan naziv, ali i potpuno odomaćen u širim narodnim masama („služe Italijanima za makarone“). Formacijski sastav i brojno stanje milicija bili su različiti.
Ponovnim zauzimanjem Berana, Andrijevice, Murina, Mateševa, Kolašina, Mojkovca, Bijelog Polja, u jesen 1941. godine, Italijani šire svoju okupaciju i na prostore Rožaja, Sjenice. Kosovo i Metohiju već ranije su okupirali i predali na upravljanje albanskoj kvislinškoj vladi. U novonastaloj situaciji, Italijani dovlače svježe, odmorne i mnogo jače vojne snage i ratnu tehniku iz Albanije. Umjesto garnizona i posada, što je do tada bila njihova najčešća formacija, oni imaju divizije. Tako u Beranama stacioniraju diviziju „Venecija“, koja je pokrivala veći prostor i uspostavljaju nekoliko manjih ali operativnijih garnizona.
U takvoj konfuziji, tragičnom ratnom košmaru, mnogi ljudi jednostavno nijesu znali da se snađu. Naše snage se smanjuju. Jedan dio ustanika se pasivizira, drugi napuštaju naše borbene redove, dok se većina povlači prema Bosni i drugim prostorima.
Pored pojačanog vojnog pritiska, započinje teror nad stanovništvom, vrše se brutalne likvidacije, pale se čitava sela, interniraju se ljudi u logore, pljačka se imovina. Internacija nedužnih sprovodi se grubo, ljude deportuju u Albaniju i Italiju, gdje se nalaze logori za prihvat velikog broja zatvorenika. Mučna situacija i preteški uslovi za nastavak borbe, pa čak i za gerilsko djelovanje. (…)
Tokom jeseni 1941. godine, unutar KPJ započinje polemika oko strategije i politike oružane konfrontacije sa okupatorom. Najveći broj članova KP želi nastavljanje borbe do konačnog oslobođenja, dok manji broj komunista smatra da sa borbom treba pričekati povoljnije vrijeme „jer je okupator mnogo jak i kada oslabi, treba ga napasti“. Ističu da će, kako je počelo, stradati mnogo naroda jer je nemoguće pobijediti najveće svjetske sile. Takve rasprave nijesu dugo trajale pošto je ogromna većina članova KP stala na liniju permanentne borbe. U to vrijeme na Durmitoru je bila glavna partizanska baza.
________________________
Istaknuta slika: Crnogorski ustanici partizani u zimu 1941-1942. / ilustracija
