O Skenderu Kulenoviću (1910-1978) iz Enciklopedije Bošnjaka Nazifa Veledara

KULENOVIĆ, Skender (Bosanski Petrovac, 2. 9. 1910 – Beograd, 25. 1. 1978), pjesnik, dramatičar, romansijer, književnik izbrušenog izraza, akademik, vijećnik zasjedanja AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a, direktor Narodnog pozorišta u Sarajevu, sekretar Narodne skupštine FNRJ, delegat Savezne skupštine SFR Jugoslavije, autor poeme „Stojanka majka Knežopoljka“ koju je napisao kao učesnik Narodnooslobodilačkog rata 1942. godine na Kozari, u jeku najžešćih borbi; član Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU, redovni član od 1974), Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (ANUBiH) i Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti (JAZU) (danas Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti /HAZU).

Rođen je 2. 9. 1910. godine u Bosanskom Petrovcu. Osnovnu školu završava u Bosanskom Petrovcu, a zbog tzv. „agrarne reforme“, bolje reći, otimanja zemlje od Bošnjaka i predavanja u ruke Srba, odlazi u majčino rodno mjesto Travnik i tamo kao vanjski učenik završava Jezuitsku gimnaziju 1930. godine. U trećem razredu gimnazije, sa 17 godina, javlja se sa svojim prvim književnim radom, sonetima Ocvale primule, ciklus od 5 soneta objavljen u gimnazijskom listu „Hrvatska vila“ u Travniku 1927. godine. Studira pravo na Sveučilištu u Zagrebu od 1930. godine. Studij prava napušta 1935. godine i posvećuje se književnosti i novinarstvu.

 Godine 1933. postaje član SKOJ-a, a 1935. godine član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Zajedno s Hasanom Kikićem i Safetom Krupićem 1937. godine pokreće u Zagrebu bošnjački časopis Putokaz.

 Godine 1941., na početku Drugog svjetskog rata, Skender se iz Zagreba ilegalno prebacio u Bosnu i Hercegovinu i stupio u redove Narodnooslobodilačke borbe kao član Prvog partizanskog odreda Bosanske krajine. Na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a, održanom u noći 25. i 26. novembra 1943. godine u Mrkonjić-Gradu, kojem je prisustvovao kao vijećnik, izabran je za sekretara Narodne skupštine Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Bio je vijećnik zasjedanja AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a. Uređuje u ratu listove: Krajiški partizan, Bosanski udarnik, Glas i Oslobođenje. Piše poeme u ratu.

 Nakon Drugog svjetskog rata obavlja funkciju direktora Narodnog pozorišta u Sarajevu od 1945. do 1947. godine. Uređuje Novo doba, Pregled, Književne novine i Novu misao. Od 1950. do 1953. godine sekretar je Narodne skupštine FNRJ. U Mostar prelazi 1955. godine na mjesto dramaturga Narodnog pozorišta. Bio je i urednik u beogradskoj Prosveti.

 S uspjehom je obrađivao ratnu tematiku (poema Stojanka – Majka Knežopoljka, 1942), poslijeratne društvene pojave (poema Zbor derviša, Beograd, 1949). Napisao je poemu Ševa (Beograd, 1952), komedije Djelidba (1947), Večera (1950), A šta sad? (1950), Svjetlo na drugom spratu (1954); priče za djecu Gromovo đule (1975). Objavio je knjigu eseja Poezija – Eseji (Beograd – Novi Sad, 1963). U knjizi „Kratka istorija srpske književnosti“, o Skenderu Kulenoviću i njegovoj poemi „Stojanka majka Knežopoljka“, Jovan Dučić piše: „ Ali ona je više poziv na osvetu, slavljenje slobode i života, nego jadikovka majke što je izgubila tri sina u neprijateljskoj ofanzivi.“

 Skender Kulenović, daroviti pjesnik, napisao je niz pripovijesti, pjesama, lirskih proza, putopisa, eseja, crtica, priča, reportaža, raznih članaka i veliki broj natpisa o jeziku. Kulenović je pokušao poći nekim drugim putem, ali se vraća i ide putem srca, shvatajući da mora dotaći najosjetljivije strune bošnjačke duše, koja pjesmi daje poseban kolorit, ljepotu i aromu. Ubrzo nakon Drugog svjetskog rata shvatio je, da su pokopani principi partizanske borbe, da je bratstvo i jedinstvo obična prevara i laž, da je prisutna otvorena izdaja tih ratnih komunističkih ideala, da se negira autohtonost Bosne kao države i njenog naroda Bošnjaka. Godine 1947. dramsku predstavu „Djelidba“ (autora Skendera Kulenovića), koja je ogolila srpsko-hrvatsku neiskrenost prema postojanju Bosne i Hercegovine, uz zloupotrebu bosanskohercegovačkih pravoslavaca i katolika da bi se došlo do željenog cilja, njenog nestanka, salu Narodnog pozorišta u Sarajevu demonstrativno napustio je čitav tadašnji politički vrh Bosne i Hercegovine, jer im je zasmetala istina.

 Ali, nažalost, konačna podjela Bosne i Hercegovine je ostala imperativ vanjske politike i Beograda i Zagreba. Tako komandant Vojske Republike Srpske Ratko Mladić, javno izjavljuje kako je došlo vrijeme „da se nakon 400 godina osvetimo Turcima“. A, Emir Habul, novinar lista „Oslobođenje“, u jeku agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu (1992 – 1995), između ostalog, piše: „Poznati pisac i veliki pričalica Branko Ćopić upitao je jedne prilike na susretu u Šumaricama kod Kragujevca svog saborca Skendera Kulenovića: ‘Šta misliš da li Srbi još mrze Švabe? Oni mrze Turke’, lakonski je odgovorio  Kulenović“. Poistovjećivanje Bošnjaka sa Turcima ima kod Srba veoma dugu tradiciju. U aprilu 1992. godine, kada je počela opsada Sarajeva, prvo pitanje koje su postavljali naoružani Srbi na barikadama, bilo je: „Ima li u autu Turaka“. Tezu Vuka Karadžića po kojoj su Bošnjaci „po rodu i jeziku pravi Srbi“, razrađivala je srpska historiografija zasnovana na mitovima. Jovan Cvijić ide dalje i razrađuje teoriju o muslimanima kao „najstarijem srpskom stanovništvu“ Bosne i Hercegovine. Shodno tome u srpskoj  nacionalnoj ideologiji plasira se i razvija ideja o nužnosti „povratka muslimana u veru pradedova“. Srpski historičar Stojan Novaković piše o „generalnom trebljenju  Turaka iz naroda“. Milorad Ekmečić u svom djelu „Stvaranje Jugoslavije“, između ostalog, piše da „begovi nisu plemstvo. Izrasli su u procesu od 1883. do 1910. godine kao nosioci modela društva …“ Time je želio dokazati da bosanski begovat nema duboke korijene u historiji, te da su se zemlje domogli na „nelegalan način otimačinom od srpskog seljaka“. Na taj način nastojao je Ekmečić stvoriti uvjerenje kod srpskog seljaka kako je on „većinski vlasnik bosanskohercegovačkog  zemljišta i da ga mora vratiti“. Zbog toga od 1992. do 1995. godine srpski seljak  nije birao sredstva u cilju povratka „svoje zemlje“.

 Šezdesetih i sedamdesetih godina XX stoljeća dolazi do vidne afirmacije bošnjačke književnosti pisane bosanskim jezikom. Najoriginalniji je i pjesnički najizbrušeniji poetski izraz Skendera Kulenovića u njegovom romanu Ponornica, koji predstavlja najbolju književno-jezičku afirmaciju bosanskoga jezika. Kulenović najjasnije pokazuje koliko je uzak književno-jezički okvir srpskohrvatskog jezika, koji nije u stanju prikazati najtanahnije strune bošnjačke duše, njezinu toplinu i dubinu. O jeziku Skendera Kulenovića o „izuzetnom jezičkom čudu“, pišu s divljenjem, pored ostalih, i Radomir Konstantinović, autor „Filozofije palanke“, u eseju „Apsolutni Krajišnik Skender Kulenović“ i Danilo Kiš koji piše u svom eseju „Skender Kulenović je bio rudar jezika“.

 Skender Kulenović, autor riječi: mrakobjes, bezzid, neizrek, kamenbrazda, zvjezdojedi, prh i mnogih drugih lingvističkih dragulja bolovao je zbog nepravde, znajući da je jedan od najbitnijih argumenata negiranja autohtonosti Bosne kao države i njenog autohtonog stanovništva Bošnjaka, osporavanje bosanskoga jezika, pa glavni junak, njegovog romana „Ponornica“, Muhamed-beg veli: „Još pet stotina godina osmanska vlast ovdje da je ostala, ovi nekadašnji patareni govorili bi bosanski …“ Nepravdu činjenu prema Bosni i Bošnjacima (muslimanima) Kulenović pokušava nadoknaditi vraćanjem vjeri, pa u pijanom stanju uči sure iz Kur’na, a.š., što je dobri Zuko Džumhur, sin hafiza Abduselama Džumhura, čak snimio magnetofonom. „Ponornicu“ je započeo „Bismilom“, napisanoj arebicom (bošnjavijom), autohtonim bosanskim pismom.

  „Ovo držanje njegovo razjasni mi se u jednom jedinom trenu, kad poslije večere ustadosmo da se klanja posljednja dnevna molitva, jacija. Pogleda me oštro u tjeme, shvatih, žacnuh se: pa zar ću gologlav pred Boga?!“ (S. Kulenović, Ponornica)

 Bio je član Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU), Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (ANUBiH) i Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti (JAZU) (danas Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti /HAZU). Dobitnik je brojnih nagrada i priznanja, između ostalih  Dvadesetsedmojulske nagrade SRBiH (1971) i Nagrade AVNOJ-a (1972).

 Postalo mu je jasno što je u partizanima nosio konspirativno ime Aco, a njegov komesar bataljona Hasan Kikić, Slobodan, koga su seljani Srbi sa Kozare ubili iz zasjede, potom skinuli sa njega mrtvog obuću i odjeću, otkrili da je musliman jer je bio osunećen (circumcisio), i skakali po njegovom mrtvom tijelu. Sjetio se riječi oca Salih-bega Kulenovića, koji je došao u Beograd i korio ga, što je sinu dao ime Vuk, a tradicija porodice Kulenović je, da se daje dedino ime.

 Javljeno mu je da je kao autor romana „Ponornica“ dobitnik glavne književne nagrade lista „Nin“, pozvan je  na svečanu dodjelu iste, došao je, ali je nekoliko minuta prije nego što je trebao biti pozvan da primi nagradu, na zaprepaštenje prisutnih promijenjena odluka žirija i nagradu je dobio  beznačajni pisac. Čitava sala se okrenula i gledala prema Skenderu, njegovoj supruzi i sinu. Skender je odmah ustao i postiđen napustio skup. Razočarao se kao predratni komunista (još od 1933), antifašista i prije svega kao pošten čovjek, kome su četnici ubili brata Muzafera u Beogradu (studirao pravo u Beogradu, op. a), a ustaše brata Muhameda u Zagrebu (završio Likovnu akademiju u Krakovu u Poljskoj, op. a.)  pao je u postelju, iz koje se samo jednom digao, da bi otišao na otkrivanje spomenika, u Mostaru, svom prijatelju, bivšem predsjedniku vlade SFRJ Džemalu Bijediću, ubijenom u insceniranom padu aviona. Nakon godinu dana je preselio na ahiret.

 Preselio je na ahiret slomljenog srca zbog nepravde, u Beogradu 25. 1. 1978. godine, a izabrana  djela I-VIII objavljena su mu 1983. godine u Sarajevu. Ukopan je u Aleji zaslužnih građana u Beogradu.