Redakcija Pogled na kupolu
Aladža džamija je pripadala tipološkoj grupi jednoprostornih potkupolnih džamija klasičnog stilskog izraza sa otvorenim spoljnim trijemom koji je natkriven kupolicama i munarom prislonjenom uz desnu stranu.
Zidovi objekta u prizemlju, debljine 1,18 m (=2 dubrovačka lakta), rađeni su od pravilno obrađenih kvadara sedre. U poređenju sa drugim bosanskim džamijama Aladža džamija je imala najljepše i najpravilnije zidanje u kamenu. Umješnost klesara očitovala se kod ove džamije u rezanju sedre za zidanje zidova džamije i kamena krečnjaka za: zidanje munare, izradu stubova, portala, mihraba, minbera i mahfila, a naročito u klesanju kapitela stubova, stalaktitnih ukrasa u trompama i mihrabu i klesanju minbera i mahfila.
Trijem je ležao na četiri mramorna stuba sa profilisanom bazom naglašenom torusom i kapitelima ukrašenim stalaktitima, a zid koji formira lice trijema bio je izrađen od krečnjaka i završen istim profilisanim vijencem. Kao i lukovi iznad prozora, i ovi u trijemu imali su oblik prelomljenog luka, postavljeni su iznad stubova, te između stubova i čeonog zida džamije, pa formiraju tri traveja. Stubovi trijema ležali su na dvije sofe, na dva krajnja polja, a srednje polje interkolumnuma služilo je za ulazak u džamiju. Stubovi su bili završeni kapitelima sa bogatim klesarskim radom. Zidovi sofa rađeni su od kamena vapnenca, a popločanje na njima, kao i na srednjem prolazu prema portalu, od sedrastog vapnenca. Tri male kupole u trijemu bile su izvedene od turske cigle manjeg formata, a konstrukcijom pandatifa se premošćivao prostor između kvadratne osnove i kupole.
Pokrov kupola, kao i ravnih dijelova krova između zidova tambura na kubičnim osnovama objekta, bio je izvorno urađen od olova i kao takav služio do 1918, a kasnije je kao pokrivač primijenjen bakarni lim.
Na svakoj strani tambura pojavljivao se po jedan zasvedeni otvor sa čeonim prelomljenim lukom, a na tri strane kubusa još po pet prozora. Najbolje su bili obrađeni prozori prizemlja sa mramornim profilisanim doprozornicima, a gornji prozori su sa unutrašnje strane bili zatvoreni gipsanim tranzenama sa otvorima ostakljenim bojenim staklom.
Iznad ulaznog portala bio je napravljen plitki segmentni luk sa fugama u obliku izvijenih profila, te je na taj način formirana gotovo potpuno kruta lučna greda. Portal Aladža džamije iz ravni zida izlazio je za otprilike 48 cm.
Fotografije iz vremena pred Drugi svjetski rat pokazuju kako je izgledao obnovljeni trijem: nezgrapna drvena konstrukcija, na drvenim stubovima, bez ikakvog rezbarsko-dekorativnog rada u drvetu, koji se pominje u Čelebijino vrijeme, sa kosim jednovodnim krovištem pokrivenim limom.
Sličan trijem postojao je ispred Sinan-begove džamije u Čajniču, izgrađene neposredno poslije Aladža džamije u Foči i pod snažnim uticajem ove džamije na arhitekturu i dekoraciju čajničke džamije. Običaj da se izgradi drveni trijem postojao je i kod nekih drugih džamija Turskog Carstva: Koski Mehmed-pašina džamija u Mostaru, Šišman Ibrahim-pašina džamija u Počitelju, Ruslum-pašina džamija u Istanbulu itd.
Funkcija trijema u slučaju Aladža džamije bila je dvojaka: da primi što veći broj vjernika, te da zaštiti slikarsku dekoraciju trijema.
Ono što je bilo otkriveno na terenu dozvoljava da se napravi gruba predodžba o izgledu trijema i rasporedu konstrukcije. Na čelu kamenog zida trijema, ispod vijenca, uočeni su manji komadi kamena pravougaonog presjeka na pravilnim razmacima, što sigurno predstavlja mjesta za oslanjanje učepljenjem drvenih rogova trijema. Takođe, na rubnom kamenju popločenja prostora ispred trijema otkriveni su profilisani utori, koji su služili za učepljenje stubova trijema. Među spolijama ugrađenim u ogradni kameni zid džamije pronađeni su i obrađeni kamenovi oblika stope stuba pravougaonog, odnosno šestougaonog tlocrtnog oblika, sa pravougaonim utorima za učepljenje stubova.
Na nekim fotografijama postamenta munare takođe se jasno vidi urezana kosa linija, gdje bi se, prema položaju rogova, mogla da nalazi ravan krova drvenog trijema.
Najljepši i najzanimljiviji ukrašeni kameni mobilijar u unutrašnjosti džamija u Bosni i Hercegovini imala je Aladža džamija.
Dekorativna plastika džamije nastala je istovremeno sa cijelom građevinom. Njen živ i precizno vođen crtež, kao i izrazita vještina sa kom je cijela dekoracija izvedena na kamenim površinama mihraba, minbera, mahfila, munare, portala i kapitela u trijemu govore o izvanrednom majstorstvu njenih klesara. Radeći na sličnim objektima i ranije, oni su dobro upoznali dekorativne elemente osmanlijske umjetnosti. Složenu tursku ornamentiku prve polovine XVI vijeka sačinjavali su brojni, često raznorodni motivi čije je porijeklo vezano za razne izvore.
Tako je do otprilike 1540. godine najomiljenija i najviše korišćena biljna ornamentika, pored ornamenata folklorne umjetnosti stare turske postojbine. Ona je bila prožeta brojnim drevnim biljnim motivima arapskih pustara, ali i pojedinim rastinjem sa persijskog ili kineskog tla. Od tada, pa do otprilike 1570. godine u turskoj primijenjenoj umjetnosti prevladavao je cvjetni ornamenat sastavljen pretežno od predstava domaće flore pod imenom «motiv četiri cvijeta». Motiv je složen od realističkih predstava cvjetova lale, zumbula, karanfila i divlje ruže. Primjenjivao se u bezbrojnim varijantama pri ukrašavanju predmeta turskog umjetničkog zanatstva. Radeći na ovako heterogenoj vegetabilnoj ornamentici, osmanlijski majstori nastojali su da što vjernije prenesu karakteristične osobenosti autohtone i preuzete flore ili da na njihovoj osnovi stilizacijom sazdaju nove svedenije varijante. Na taj način tokom vremena formirao se poseban manir na osnovu koga je danas moguće ustanoviti čisto turske stilske odlike u obradi pojedinih umjetničkih spomenika (Andrejević, 1972, 44).
Geometrijsku ornamentiku koja je bila zastupljena na kamenim površinama Aladža džamije karakterisali su motivi koji su u tursku dekoraciju većim dijelom uneseni iz starije ranoislamske umjetnosti. Sigurno je da je najvećem broju ovih pretežno apstraktnih motiva izvorište bilo u staroj arabljanskoj umjetnosti. Tako se motiv prepletenih poligona koji je u Aladža džamiji prekrivao dovratnike mihraba, te dvojne plastične trake koje se međusobno ukrštaju, zaklapajući naizmjenično šestougaona polja i šesterokrake zvijezde na ogradi mahfila, javljali još u umjetnosti Omajadske dinastije.
Dekoraciju Aladža džamije su prožimali jednim dijelom i motivi koji su u tursku ornamentiku uneseni iz umjetnosti drugih naroda. Tako je vjerovatno cvijet nara na mihrabu i minberu preuzet iz persijske umjetnosti, odakle je vjerovatno preuzeta i cijela koncepcija raskošnog ukrašavanja mihraba. Tom duhu, koga su u tursku umjetnost unijeli persijski pjesnici, minijaturisti i majstori raznih umjetničkih zanata, sasvim odgovara i karakter guste cvjetne ornamentike koja prekriva najznačajnije dijelove minbera. Preko susjedne persijske umjetnosti u tursku dekorativnu plastiku uneseni su i motivi kineskih stilizovanih oblaka, tzv. čakri.
Ostali motivi klesane dekoracije Aladža džamije, kao što su stalaktiti, pupoljci na munari, motiv pješčanog sata na portalu, izvijeni prelomljeni lukovi «na rame», stilizovani pupoljci uvrh portala, mihraba i minbera, predstavljali su čisto turske dekorativne elemente koji se polovinom XVI vijeka javljaju gotovo na svim Sinanovim građevinama.
Plastika je svedena na izvođenje dekoracije u štuku, kamenu ili mermeru koji su trebali da ukrašavaju pojedine dijelove građevine ili da oplemene kameni mobilijar u njenoj unutrašnjosti. Ovakva dekorativna plastika ukrašavala je površine munare džamije, šadrvana, kapitele i baze stubova u trijemu, pomoćne mihrabe, kordonske i krovne vijence, portale i prozore, a u enterijeru je prekrivala površine mihraba, minbera i mahfila.
Portal Aladža džamije je pripadao tipu portala kod kojih lunetu sa natpisom zaklapa snažan prelomljeni luk. Ulaz u džamiju sa dvokrilnim vratima uokvirivali su masivni kameni dovratnici koji su u gornjem dijelu bili presvedeni segmentnim lukom i optočeni tankim profilisanim vijencem. Na dovratnike su se nadovezivali snažni dijelovi portala sa usko usječenom ivicom i po jednim prislonjenim stubićem, koji za bazu i kapitel ima izveden motiv pješčanog sata. Te dijelove portala nadvisivao je snažan prelomljeni luk koji je zaklapao centralno polje na kome se isticala pravougaona kamena ploča sa natpisom. Spoljne ivice portala bile su uokvirene lijepo profilisanim kamenim vijencem, čiji je gornji dio završavao nizom kamenih pupoljaka.
Svaka stranica munare džamije je bila u visini tambura, ukrašena ugraviranom cvjetnom ornamentikom.
Aida Šarac, rođena 14. 02. 1991. godine u Sarajevu. Bachelor Historije umjetnosti i Književnosti naroda Bosne i Hercegovine na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Trenutno četvrta godina Nacionalne historije umjetnosti i Bibliotekarstva. Volonter Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine i aktivna članica Udruženja “Metamorfoza”. Aktivno se bavi slikarstvom. Urednica je portala Glasnaroda.ba.
