Redakcija Prof. dr Enver Halilović
Značaj Otomanskog carstva za opstanak pravoslavnog slavenstva na Balkanu
Uvod
Današnje rivalstvo između Zapada i RF na Zapadnom Balkanu ima vrlo dugu historiju. Ono je aktualizirano u novim historijskim i civilizacijskim uvjetima nakon krvavog raspada Jugoslavije i još traje. Proces integracije ovog dijela Evrope u EU, pored izražene nespremnosti samih balkanskih država, u bitnom zavisi od odnosa Zapada i RF prema tom geopolitičkom prostoru. Zapad ga još nije u sebe integrirao, a Rusija ga se nije odrekla.
Od nestanka Otomanskog carstva kojem je ovaj geopolitički prostor pripadao duže od pet stoljeća, Rusija i Zapad prisutni su na osnovu međusobno različitih interesa. Sa završetkom Hladnog rata 1989., krvavim raspadom Jugoslavije, mirnom disolucijom SSSR-a prostor Balkana ulazi u širi strateški veoma važan region kojeg Zbignjev Bžežinski naziva „Globalni Balkan“, u koji spadaju (pored Balkana) još i Kavkaz i Veliki Bliski Istok ili Velika Centralna Azija. To je region izuzetne kulturne kompleksnosti i potencijalne bezbjednosne nestabilnosti. „Ovladavanjem“ ovim regionom, zbog svog skoro neiscrpnog prirodnog bogatstva, postiže se povoljno geostrateško partnerstvo sa Kinom i Indijom. Na ovom, historijski osmanskom, prirodno i demografski bogatom prostoru, odvija se oštra utakmica velikuh svjetskih političkih igrača. U ovom radu nećemo se baviti geopolitičkim pitanjima cijelog „Globalniog Balkana“, već samo Zapadnim Balkanom i to, prije svega, onim njegovim dijelom koji se odnosi, uglavnom, na prostor ex-Jugoslavije, i to s posebnim akcentom na post-osmanski period.
1. Ruski sadržaj „Istočnog pitanja“
Nakon raspada Jugoslavije ponovo su na dnevni red došao kompleks geopolitičkih pitanja historijski nominiranih i poznatih kao „Istočno pitanje“.Ovaj set pitanja nastaje, u pravilu, uvijek kada nestane ili pred nestajanje sa historijske scene jedne države koja u svoje granice obuhvata najveći dio prostora Zapadnog Balkana. Tako je bilo u vrijeme nestanka Otomanskog carstva, tako se događa i sada nakon nestanka Jugoslavije. Na prostor Zapadnog Balkana susreću se interesi nekoliko regionalnih političkih sila, Evrope, Rusije, Turske, ne samo zbog kulturne i vjerske kompleksnosti ovog prostora, već i zbog njegove geografske blizine navedenim političkim, ekonomskim, vojnim silama, činjenice da se nalazi na njihovoj raskrsnici, mjestu njihovog kako susreta tako i razdvajanja. Međutim, koliko god sadašnje post-jugoslovensko „Istočno pitanje“ podsjećalo i ličilo na „Istočno pitanje“ iz post-osmanskog vremena ipak postoji jedna bitna razlika adekvatna duhu razlike sadašnjeg i ondašnjeg vremena. Naime, sada se radi o manje naglašenom političko kulturno vjerskom, a više ekonomskom pitanju, sada nije u prvom planu ideološko politički, već političko ekonomski sukob interesa na Zapadnom Balkanu i oko njega.
U vrijeme Otomanskog carstva „Istočno pitanje“ imalo je nekoliko sadržaja i manifestiralo se na više načina. U ideološko političkom smislu, ono je imalo vrlo širok spektar sadržaja na relaciji ondašnjih evropskih sila, Ruskog carstva i Otomanskog carstva, bez obzira na njegovo različito shvatanje i tumačenje, u čijem osnovu je bio glavni problem muslimansko otomansko prisustvo na Balkanu kao izvorno hrišćanskom prostoru, prostoru susreta istočnog i zapadnog kršćanstva. U tom smislu „Istočno pitanje“ je nastalo u političkom smislu samim ulaskom osmanlija na Balkan, ali je diplomatski aktualizirano u vrijeme nastajanja nacionalnih pokreta i ustanaka na ovom i širem Balkanskom prostoru, evidentnog kraja Otomanskog carstva koje je u to doba ruski car Nikolaj I volio da naziva i nazvao „bolesnik na Bosforu“. U osnovi, „Istočno pitanje“ su postavile i nametnule ondašnje evropske sile, (Austrija, Velika Britanija, Francuska) i Rusija, najprije kao zajednički problem osmanskog ulaska i ostajanja na tom prostoru, a kasnije kao pitanje međusobne podjele u zone svog uticaja nakon njegovog istisnuća. Tako je i zato „Istočno pitanje“ dovelo ne samo do Krimskog rata (1854-1856), već i do Rusko-turskog rata (1877-1878), Balkanskih ratova 1912-1913, kao i Prvog svjetskog rata (1914-1918).
“Istočno pitanje“ za Rusko carstvo bio je oblik „zaštite“ pravoslavnog slavenstva na Balkanu. Tada, kao i danas, politički interes Rusije za Bosnu bio je dio Ruskog interesa za pitanje pravoslavnog slavenstva na Balkanu u cjelini. Historijski posmatrano, “Istočno pitanje” postavljeno je prvi put u diplomatskom smislu na Veronskom kongresu Svete alijanse 1822.godine. “Evropske sile su počele brinuti o tome šta će biti posle smrti ‘bolesnika na Bosforu’, i svaka je imala planove kako mogući politički vakuum popuniti radi obezbjeđivanja svojih interesnih sfera i uticaja na Balkanu”.[1]
“Istočno pitanje” i pravoslavno slavenstvo za Carsku Rusiju su međusobno veoma bliska pitanja kako u sadržinskom tako i historijskom smislu te su bila od velikog značaja za ukupni duhovni i politički život Rusije od prve polovine 18. stoljeća do danas. Diplomatskim aktualiziranjem i postavljanjem “Istočnog pitanja” Rusija je dobila historijsku šansu da pod okriljem zaštite slavenstva i njegovog pravoslavlja izrazi svoje imperijalističke težnje i projekcije, da učestvuje u međusobnim diplomatskim dogovaranjima zapadnih sila o tome šta ko treba i može preuzeti nakon faktičkognestanka „bolesnika na Bosforu“. Rusija tada, kao i danas, vidi sebe historijskim nasljednikom nekadašnjeg Istočno Vizantijskog hrišćanskog carstva čija teritorija obuhvata i Bosnu. Prvi doktrinarni oblik ruske ideologije kojom se Rusija usredsređuje na Balkan bila je pravoslavno slavenofilstvo. Pravoslavno slavenofilstvo ima nekoliko historijskih oblika i sadržaja.
Rano slavenofilstvo je izvorno ruska ideologija, uslovno kazano politička doktrina, pogled na svijet koji se temelji na postavci da je slavenstvo ne samo posebna, već i vrijednosno nadmoćna civilizacija. Zemlja rođenja političke ideje pravoslavnog slavenofilstva je Rusija. Historijski posmatrano u doktrinarno političkom smislu, slavenofilstvo[2] je nastalo tridesetih godina XIX stoljeća. Prvu konceptualnu formulaciju dobilo je 1839. u članku A. S. Homjakova “O starom i novom” na kojeg je iste godine Ivan Kirejevski napisao “Odgovor A. S. Homjakovu”. Značajan broj ranih ruskih slavenofila zastupali su stanovište da su Istok i Zapad, Rusija i Evropa dva, ne samo različita, već suprotna svijeta među kojima vlada stalna međusobna borba: vjerski, kulturno, ekonomski, nacionalno.
Ideje pravoslavnog slavenofilstva kao duhovnog i kulturološkog modela shvatanja i tumačenja historije i kulture u carskoj Rusiji i „istočno pitanje“ uspostavili su međusobni dijalog i postigli međusobno u nakon što Otomansko carstvo nije uspjelo da osvoji Beč. Multietnički i multivjerski kolorit Balkana postao je interesno polje raznih ratnih sukoba i diplomatskih igara naprijed navedenih evropskih sila i Otomanskog carstva. Da je svako igrao protiv svakog vidljivo je po činjenici da zapadne sile, posebno Velika Britanija i Austro-Ugarska nisu bile zadovoljne San- Stefanskim mirovnim sporazumom sklopljenim u martu 1878. između Rusije i Otomanskog carstva, jer Rusija nije održala dogovore s Austro-Ugarskom postignut u Rajhštatu i Budimpešti te je na insistiranje i drugih tadašnjih evropskih sila održan Berlinski kongres (od 13. juna do 13. jula) 1878. da bi se izvršila revizija San-Stefanskog sporazuma s kojim bi one bile zadovoljne. Fundamentalne karakteristikeruske doktrine pravoslavnog slavenofilstva su slavenstvo i pravoslavlje. Prema ruskim slavenofilima, odlike pravoslavnog slavenstva su: pravoslavlje, općina, narodna država. One su temelj pravoslavne slavenske civilizacije, ali među njima primarna karakteristika slavenstva je pravoslavlje. Brojni ruski, kako rani tako i današnji slavenofili identificiraju slavenstvo i pravoslavlje. Ruski pristup „istočnom pitanju“ bio je u tom znaku.
Slavenstvo je bilo duhovni okvir ideologije carske Rusije. Njegova ograničenja u svakodnevnoj društveno historijskoj praksi bila su Otomansko carstvo i Zapad. Svi ruski ratovi sa Otomanskim carstvom bili su politički motivirani pravoslavnim slovenstvom i njegovim potrebama i interesima.
U diplomatskom, naučnom, političkom, vojnom smislu “Istočno pitanje” je postavljeno u vrijeme realne procjene propasti Otomanskog carstva. Rusija je bila u skoro neprestanom ratu, što direktno i samostalno što uvijek i onda kada je neka slavenska pravoslavna zajednica ili država bila u ratu s njim Nesporno je da je Rusija bila isfrustrirana činjenicom da je poglavar Pravoslavne patrijaršije bio pod osmansko muslimanskom vlašću u Carigradu koji je bio osmanska administrativna, kulturna, duhovna i politička prijestonica, ali je važnija od toga bila činjenica da je Otomansko carstvo upravljalo velikim brojem pravoslavnih slavenskih naroda i njihovim teritorijem. Vojno i u svakom drugom smislu moćna slavenska pravoslavna država Rusija je sebe smatrala pozvanom i historijski odgovornom da zaštiti sve svoje saplemenike i istovjernike pod sultanovom vlašću i upravom.
Neka novija tumačenja „Istočnog pitanja“ stavljaju u drugi plan pitanja religijske i civilizacije razlike Otomanskog carstva, s jedne, i ondašnjih sila evrope i Rusije, s druge strane, te u prvi plan stavljaju strukturalne probleme Otomanskog carstva i nacionalne pokrete njegovih neturskih naroda. Međutim, cijela historija tih odnosa ipak pokazuje obrnuto. Vrlo ilustrativan pokazatelj begraunda tih odnosa nisu samo brojne ratno diplomatskie aktivnosti evropskih sila i Rusije, već i njihov glavni politički rezultat poznatog Rusko-otomanskog mirovnog ugovora u Kučuk-Kajnardžiluku 1744. godine s kojim je „rješavanje istočnog pitanja otvoreno“.[3] Po ovom mirovnom ugovoru „Rusiji je priznat status sile zaštitnice pravoslavnog stanovništva u Otomanskom carstvu, što joj je omogućilo da se otvoreno upliće u njegove unutrašnje stvari.“ Isti status je dobilo Otomansko carstvo u odnosu na muslimane gdje je „uspostavljena hrišćanska vlast“. Taj model rješavanja „Istočnog pitanja“ bio je „primijenjen u Bosni i Hercegovini, u vrijeme austrougarske olupacije“. Taj model rješavanja „Istočnog pitanja“ bio je „primijenjen u Bosni i Hercegovini, u vrijeme austrougarske olupacije“. Da stvar bude još zanimljivija, Republika Turska je nastojala da po tom istom modelu riješi pitanje Islamske zajednice u Sandžaku tokom druge dekate dvadesetprvog stoljeća. Naime, nakon što je, uz svesrdnu režiju i asistenciju Srbijanskog režima, formirana Islamska zajednica Srbije sa sjedištem u Beogradu, što je izazvalo duboke podjele među vjernicima i vjerskim institucijama u Sandžaku i u Srbiji, a time proizvedena potreba IZ Sandžaka da vrati svoje jedinstvo, u sve to se uključila, najprije kroz nevladine organizacije a kasnije i službena Turska, njen ministar vanjskih poslova i njena ambasada u Beogradu, prijedlogom da se Islamska zajednica Sandžaka stavi pod vjersku jurisdikciju Turske tako što će muftiju Sandžačkog imenovati Agencija Republike Turske a ne Rijaset islamske zajednice Bosne i Hercegovine. Pitanje IZ u Srbiji i Sandžaku još nije riješeno, u Srbiji i Sandžaku i dalje funkcioniraju dvije islamske zajednice Bošnjaka, muftiju Medžlisa IZ Sandžaka sa sjedištem u Novom Pazaru imenuje Reis IZ u Bosni i Hercegovini, a muftiju tzv. IZ Srbije sa sjedištem u Beogradu faktički imenuje establišment imama koji priznaju IZ Srbije, uz sveukupnu podršku srbijanskog režima.
Ako se posmatraju ratovi bilo kojeg od pravoslavnih naroda s Otomanskom državom zapaža se činjenica da je Rusija uvijek bila manje ili više, otvoreno ili prikriveno na strani tih naroda. Tako gledano moglo bi se kazati da su pravoslavni narodi Juzne i jugoistocne Evrope vodili nacionalne ratove sa Otomanskim carstvom uz veliku pomoć Rusije, da čak nisu ni imali samostalne nacionalne ratove.[4]
Pravoslavno slavenstvo je veoma jak duhovno politički osnov vanjske politike ne samo carske Rusije, već i savremene Ruske Federacije. U tom kontekstu mogu se posmatrati savremeni odnosi RF i Balkana, odnos RF prema otvorenim političkim pitanjima na Balkanu, prema Bosni i Hercegovini, Kosovu, Makedoniji, ali i pitanjima ulaska država Zapadnog Balkana u evroatlanske integracije i NATO, posebno Srbije.
Ideja slavenstva u Ruskoj Federaciji ojačala je i dobila status građanstva već u prvom mandatu predsjednika V. Putina, kako u diplomatskom tako i u ekonomskom pogledu. Dobra ilustracija za to je trasa naftovoda i gasovoda kroz države Zapadnog Balkana prema Zapadnoj Evropi, koja, pored finansijskog ima i političku dimenziju. Nije to samo i primarno najkraći put koji je zbog toga i finansijski najisplatitiviji za njegovu gradnju, već je i način „namicanja“ prihoda državama kroz koje prolazi, s tim što im se uz to daje i međunarodno sigurnosni značaj.
Iako Istocno carstvo u vremenu nastanka i postavljanja “Istočnog pitanja” nije faktički, društveno historijski postojalo, tadašnje moćno Rusko carstvo je sebe smatralo zaštitnikom i čuvarom Istočno Vizantijkog carstva hrišćanstva.
Krajnja tacka Vizantijskog carstva, Istočnog hrišćanstva na zapadu je zapadna granica BiH. U okrilju “Istočnog pitanja” Rusija je iskazala svoj interes za političku budućnost pravoslavnih slavena na krajnjoj tački zapadne granice Otomanskog carstva. Smatrajući to svojim kulturnim, etničkim, vjerskim prostorom iskazala je intes za njegovu budućnost nakon smrti „bolesnika na Bosforu“.
2. Otomansko očuvanje pravoslavlja Južnih slavena na Balkanu
Poznati ruski slovenofil Nikolaj J. Danilevski[5] shvata “Istočno pitanje” kao pitanje odnosa slavenskog svijeta i zapadnoevropske civilizacije. Ono se postavljalo u svakom historijskom momentu značajnom za taj odnos. Ovaj slavenofil čije su ideje uticale posebnom jačinom na vođu Radikalne stranke Srbije Nikolu Pašica i ondašnju Naprednu stranku Srbije[6] razlikuje četiri perioda historije “Istočnog pitanja”.
Prvi period “Istočnog pitanja” bio je od Filipa Makedonskog do Karla Velikog; drugi period je od Karla Velikog do ruske carice Katarine Velike. To je, smatra Danilevski najteži period slavenstva u historiji njegovog odnosa sa zapadnoevropskom civilizacijom. U tom periodu značajan dio slavenskog naroda je pod snažnim pritiskom romansko-germanske kulture napustio pravoslavlje i primio katoličanstvo. Pravoslavni slaveni na prostoru od Jadranskog mora i srednjeg Dunava do obala Baltičkog mora, i od Laba do Dvine i Dnjepra nisu uspjeli da odbrane svoje pravoslavlje te su pod germanskim pritiskom latinizirani. U to vrijeme nije postojao moćan centar slavenstva. „Bez duhovnog uporišta latinizacija i germanizacija zapadnih Slovena bila je neizbežna“. Rusija tada nije bila tako moćna sila da bi ih zaštitila. Opstalo je slavenstvo i pravoslavlje pod upravom Otomanskog carstva. “Opšta ideja, suštinski smisao muhamedanstva sadrži se, dakle, u toj nehotičnoj i nesvjesnoj usluzi koju je ono učinilo pravoslavlju i slovenstvu, ograđujući ga prvo od pritiska latinstva, spašavajući ga, i drugo, od proždrljivosti romano-germanstva u vremenu kada su njegovi direktni i prirodni zastitnici ležali na odru staračke iznemoglosti ili u dječjim pelenama.“[7]
Tu misao da je Otomansko carstvo sačuvalo i spasilo slavenstvo i pravoslavlje južnih i istočnih Slavena od zapadnog latinizma izrekao je među prvima konstantinopoljski patrijarh Anfimije u vrijeme „Grčkog plana Katarine Velike“ protiv Otomanskog carstva. “Grčkim planom” se naziva ideja Katarine da protjera osmanlije iz Evrope, da evropski prostor Otomanskog carstva podijeli s Austrijom, i da postavi na presto obnovljenog istočnog vizantijskog hrišćanskog carstva svog unuka Konstantina Pavloviča. Katarina Velika procijenila je tada da je pravi trenutak da se na ruševinama Otomanskog carstva sagradi i obnovi grčko Vizantijsko carstvo, jer je Engleska tada bila oslabljena ratom protiv nezavisnosti SAD, s jedne, a Austrija i Pruska su iscrpljene u međusobnom ratu oko Bavarske.
„Grčki plan Katarine Velike“ nije podržavao konstantinopoljski patrijarh Anfimije, ne zato što mu se ideja obnove Vizantijske imperijeje nije dopadala, već zato što je, s jedne strane imao drugačiju procjenu odnosa snaga između tadašnjih moćnih zapadnoevropskih država, Rusije i Otomanskog carstva, nesigurnost predviđanja njihovih međusobnih političkih interesa i različitih kombinacija vojnih saveza, a s druge strane zato što, kako on kaže „proviđenje je izabralo vladavinu osmanlija radi zamene pokolebanog pravoslavlja u vizantinskoj imperiji (upravo bi trebalo reći imperatorstvu) kao zaštitu protiv zapadne jeresi“.
Treći period “Istočnog pitanja” počinje rađanjem ruske misli o obnovi Istočne imperije poznate kao „Grčki plan Katarine Velike“. Plan je izložen (1782) u dva Katarinina pisma austrijskom vladaru Josifu II u vidu ideje o međusobnoj podjeli Turske[8]. To je vrijeme, kako kaže Danilevski, otpora Istoka Zapadu, otpora slaveno-grčkog germanskom svijetu, ali i borbe protiv Otomanskog carstva. Krimskim ratom (1854-1856) završava se treći period Istočnog pitanja.
Četvrti period “Istočnog pitanja” je period rješenja “Istočnog pitanja” nastao u vrijeme početka raspada Otomanskog carstva.
“Istočno pitanje” je postalo realna historijska činjenica onog momenta kada je postao jasan i evidentan kraj Otomanskog carstva. Sasvim izvjesna činjenica njegovog kraja bio je Krimski rat. U isto vrijeme kada je Otomansko carstvo bilo na zalasku Rusija je bila na vrhuncu svoje moći i na osnovu toga vidjela svoju historijsku šansu da „oslobodi slovenske narode i grke“. U vrijeme Katarine Velike Rusija se teritorijalno veoma uvećala, osvojila je Krim, Ukrajinu, Gruziju i polovinu Poljske.
Rusija se postavila prema „Istočnom pitanju“ na dva načina: vojnički i diplomatski; vojnički ulaskom u Krimski rat i vojnom logistikom nacionalnih ratova slavenskih naroda, Bugara, Srba, Crnogoraca, a diplomatski političkim zalaganjem za pravo ovih slavenskih naroda na nacionalnu političku slobodu.
Imajući u vidu obimnu i izdašnu viševrsnu direktnu i logističku podršk ratova slavenskih pravoslavnih naroda za oslobođenjem od osmanske vlasti, kao i široko i intenzivno političko i diplomatskim lobiranjem kod zapadno-evropskih država za njihovu borbu za političku nacionalnu slobodu stiče se utisakda su nacionalni pokreti naroda bili veoma zavisni od ruske podrške. Ruski san o obnovi Istočnog rimskog carstva činio se tada realno mogućim. Tada Rusija ulazi u česte i direktne sukobe s Otomanskim carstvom, ali i sa drugim državama.
Rusko uključenje u rješavanje “Istočnog pitanja” nastupilo je sa vlašću ruske carice Katarine Velike, Mudre, Mati Otadžbine[9]. „Ona je zavela korporativnu organizaciju društvenih staleža, dajući im pravo da slobodno rukovode poslovima svoga staleža i izvesno učešće u mesnoj upravi. Ona je od plemstva načinila najvažniji stalež isto toliko u ekonomskoj oblasti koliko i u javnom životu“.[10] Imala je vrlo aktivnu spoljnju politiku i veoma uvećala teritorij Rusije.U njeno doba Rusija postaje zaštitnicom pravoslavlja i slavenstva. S njenom vladavinom završava se viševjekovni pritisak latinizma, romansko-germanskog, katoličkog i protestantskog svijeta na pravoslavno-grčki svijet koji je trajao sve od vremena Karla Velikog. Od vremena Katarine Velike započinje aktivan odbrambeni otpor Istoka Zapadu, slaveno-grčkog romano-germanskom svijetu. Kraj Otomanskog carstva Rusija je vidjela kao priliku i vrijeme definitivnog rješenja svog sna o stavljanju pod svoju kontrolu cijelog slavenskog pravoslavnog stanovništva.
Rusija je imala nekoliko scenaria rješenja državnosti južnoslavenskih pravoslavnih naroda koji su bili pod osmanskom vlašću. Prvo rješenje bilo je podjela slavenskog etničkog prostora između Rusije i Austrije. S takvom opcijom ovog pitanja nastao je savez ruske carice Katarine Velike sa Josifom II. Drugo rješenje bilo je formaranje saveza slavenskih država osmanskog prostora na čelu s Rusijom. Treće je bilo oslobađanje tih naroda i uspostava njihovih samostalnih nacionalnih država. Četvrto bilo je formiranje saveza južnoslavenskih države na čelu sa Bugarskom.
Zaključak
Najteži period slavenstva u historiji njegovog odnosa sa zapadnoevropskom civilizacijom bio je period od Karla Velikog do ruske carice Katarine Velike.Tada je značajan dio slavenskog naroda pod snažnim pritiskom romansko-germanske kulture napustio pravoslavlje i primio katoličanstvo. Pravoslavni slaveni na prostoru od Jadranskog mora i srednjeg Dunava do obala Baltičkog mora, i od Laba do Dvine i Dnjepra nisu uspjeli da se odbrane te su pod germanskim pritiskom latinizirani. U to vrijeme nije postojao moćan centar slavenstva. „Bez duhovnog uporišta latinizacija i germanizacija zapadnih Slovena bila je neizbežna“. Rusija tada nije bila regionalna sila da bi ih zaštitila. Opstalo je slavenstvo i pravoslavlje pod upravom Otomanskog carstva. Ono je nenamjerno i nesvjesno sačuvalo i spasilo Slavensko pravoslavlje od latinizma, romanizma i germanizma u svojim državnim granicamau „vremenu kada su njegovi direktni i prirodni zaštitnici ležali na odru staračke iznemoglosti ili u dječjim pelenama.“ Od nestanka Otomanskog carstva pa do danas međunarodni politički zaštitnik pravoslavnog slavenstva na Zapadnom Balkanu je Rusija, na ovaj ili onaj način.U doba Otomanskog carstva na Balkanu takav status Rusko carstvo je legitimiralo Rusko-otomanskim ratom i mirovnim ugovorom zaključenim u Kučuk-Kajnardžiluku 1744. godine. Danas, kao i u Otomansko doba Zapadni Balkan je prostor na kojem dominiraju pretežno pravoslavlje i islama tene isključujem nasojanja današnje Ruske Federacije i Republike Turske da svojim dogovorima uređuju ne samo odnos vjerskih zajednica i država, već i cjelokupnih društveno-političkih i ekonomskih odnosa na prostoru Zapadnog Balkana. Međutim, za države Zapada i Istoka, kao i države samog Zapadnog Balkana Zapadni Balkan je pozvan da sam rješava svoje odnose kao samosvojan prostor na„putu svile“, međukontinentalnog, međucivilizacijskog koridora, vrlo povoljan za provjeru i provedbu svih oblika savremene globalizacije.
Ključne riječi: istočno pitanje, pravoslavno slavenstvo, Globalni Balkan, Grčki plan Katarine Velike
______________________
[1] Safet Bandžović, Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci, Sarajevo, 2013. str.34.
[2]Ruska Federacija obnovila je glavne geopolitičke ideje Carske Rusije:slavenstvo, zapadnjaštvo i evroazijstvo. Vidi knjigu: Enver Halilović, Postsovjetski geopolitički prostor i Balkan, „Dobra knjiga“, Sarajevo 2012.
[3]David Đ. Dašić, Istorija diplomatije, Beograd, 2012, str.163.
[4]Vidi: C. A. Рoмaнeнкo, Югoславиja, Росия, и “С лавянскaя идея”, Втoрaя пoлoвинa XIX – нaчaлo XXI вeкa, M oсквa, 2002
[5] Nikolaj J. Danilevski, Rusija i Evropa, Dosije, Beograd, 2007.
[6] Vidi: Latinka Perović, Rusija i Evropa N.J. Danilevskog i njeni odjeci u Srbiji, Republika, Beograd, god. VI (1994), januar, tematski broj 8: Sloveni i Zapad.
[7] N.J. Danilevski, Evropa i Rusija, str. 246.
[8] Austrijsko-Ruski savez i međusobna podrška u borbi protiv osmanske vlasti tada je funkcionirao i potvrdio se u ruskoj aneksiji Krima (1780-1783)
[9] Ove zvučne titule nuđene su Katarini za života, ali nijednu nije prihvatila. Tim povodom i u momentu kad su joj nuđene kazala je “Ostavljam naraštajima koji dolaze da nepristrano sude o onome što sam učinila.”
[10] Pavle Miljukov, Šarl Senjobos, Luj Ezenman, Istorija Rusije, „Narodna kultura“, Beograd, 1939., ponovljeno izdanje Zagreb, 2009. str. 350.
