Redakcija Tekst napisan u Sarajevu, 10. marta 1992.
Avgusta 1991, u 76 godini života, nenadno je u Novom Pazaru preminuo Muhamed Abdagić, iz Sarajeva a zavičajno iz Sjenice. Bio je jedan od utemeljivača Matice Bošnjaka. Kao čovjek intelektualac-humanista, revolucionar i književni stvaralac zadužio nas je da ga i na ovaj način sačuvamo od zaborava.
U Sjenici su između dva rata bila samo pet intelektualaca iz redova muslimanske nacionalnosti. Svi su oni završili Veliku medresu u Skoplju i svi su studirali na Beogradskom univerzitetu. Sve ono što je sjenička muslimanska omladina iz tog vremena stvorila i ostavila nam u naslijeđe iz oblasti kulture i društveno-političkih akrivnosti, kako u Sjenici tako i van nje, vezano je prvenstveno za ime Muhameda Abdagića.
Sin je Abdulaha Abdagića, sjeničkog imama i majke Nurije, rođene Hasanagić. Imao je još tri brata i dvije sestre,
U svom životu Muhamed je imao značajne zapažene uspjehe, uspone i radosti a i teške lomove i progone koji su čak težili njegovom fizičkom uništenju, a prvenstveno da skrhaju njegov ponos i intelektualni talenat. Na sreću i nakon svega toga, nalazio je volje i snage da ponovo probudi, makar djelimično svoje stvaralačke snage i mogućnosti i da ponovo zablista u prvom redu kao intelektualac i humanista. Bio je jedini među braćom i sestrama kojeg je otac smogao snage da školuje. Pohađao je Veliku medresu u Skoplju od septembra 1927. do 5. februara 1935 godine. Kada je zajedno sa Ćamilom Sijarićem i Rašidom Dedovićem isključen iz ove škole, pa je maturu završio u gimnaziji u Vranju (Rašid Dedović je na Kosovu poznat kao Rašid Deda. Pošta u Vučitrnu nosi tako njegovo ime, tako nosi ime spomenik u Vučitrnu i pjesme njemu posvećene u školskoj lektiri. Inače je zavičajno iz Foče, a otac mu je kao imam radio u Vučitrnu).
Velika medresa je bila specifična škola koja se po mnogo čemu razlikovala od svih drugih srednjih škola u zemlji, kako po svom programu tako i prvenstveno po svojem društveno-političkom uticaju koji je odigrala na širokim prostorima na jugu zemlje. Školovala se u njoj muslimanska omladina koja je velikim dijelom nosila teško breme siromaštva i potlačenosti naroda iz kojeg je poticala i istovremeno svijesti o ekonomskoj, prosvjetnoj i kulturnoj zaostalosti i nacionalnoj obespravljenosti sredine iz koje je poticala o surovoj nepravdi koju je samovoljni politički sistem činio nad njima a koja je u njima sazrijevala znatno prije nego što je to uobičajeno za mladiće njihovog doba života. Pored jednog sveobuhvatnog programa srednjoškolske nastave u ovoj medresi je bila kombinacija klasične gimnazije i duhova akademije. Muhamed i njegovi školski drugovi puno su drugovali sa modernom i posebnom socijalnom literaturom. Još od 1932. godine organizovali su svoje marksističke kružoke i u dodiru sa knjigom mnoge su iznenađivali koliko su pokazivali interesovanja za literaturu i koliko su čitali i oduševljavali se. Stičući znanja i šire predstave o jednom novom životu, živeći u gradu sa viševjekovnom orijentalnom tradicijom i kulturom, u njima su se sve više otvarali vidici i kontrasti prema stazama društvenog progresa.
Iz onoga što je Abdagić pisao o tom dijelu svog života, upečatljivo provijava uticaj koji je na njega imao i ostavio njegov školski drug i zemljak Rifat Burdžević, kasnije poznat kao’’TRŠO’’. Sjećajući se toga Abdagić je pisao i ’’Gdje on, tu jednom i ja, ali onda on dalje, tako mi je uvijek uzmicao, ko Ahil i kornjača, s tim što je ovdje Ahil bio izmakao, stalno sam ga dostizao, ali ga nikad nisam stizao. U fudbalu, u poeziji, u političkoj snazi, u partijjskim položajima. Kad sam ja stigao da igram utakmice škole on bijaše fudbal već ostavio, dao se na pisanje poezije; kada sam ja počeo da pišem (jedan kriminalistički roman), on bijaše poeziju ostavio, dao se na politiku; a kada ja počeh da se miješam u politiku (zbog koje me izbaciše iz škole), on već davno bijaše završio srednju školu i stigao na Univerzitet u Beograd. E da, u školskom orkestru on je svirao violončelo, a ja bio samo običan član hora.’’
’’Tršo’’ ga nije zaboravio ni kad je stigao na Univerzitet.
’’Bilo je to jedne večeri kada mi je Rifat prišao, pisao je Abdagić i saopšio mu. Večeras budi na Slaviji tačno u šest, pazi da ne zakasniš, tamo će te čekati jedan drug, u džepu će držati novine, ti ćeš ga upitati ‘Gdje je Kalemegdan?’, a on će ti odgovoriti: ‘Na Slaviji ‘ (…) Ako ti tako ne odgovori, ti samo razmini, jer takav odgovor ti ne može niko dati osim onaj s kojim treba da se sastaneš. Tamo me sačekao Mojsije Stefanović (poginuo u Španiji).’’ Tako je Muhamed uspostavio vezu sa komunistima na Beogradskom univerzitetu. ’’Kad sam ja ušao u Partiju,” – piše dalje Abdagić – ’’Tršo je već bio u univerzitetskom rukovodstvu, on opet bijaše otišao dalje, postigao više, izašao iz granica Univerziteta i postao član Mjesnog komiteta Beograda… On me je , naravno, uveo u Partiju’’
Najljepše dane i najveći uspon u svom životu Abdagić je upravo doživeo kao student Beogradskog univerziteta na kojem je studirao pravne nauke od septembra 1936. do aprila 1941. i o tome se uvijek sa zadovoljstvom prisjećao. Bile su to burne godine u kojima je studentski pokret uopšte, a na Beogradskom univerzitetu posebno, izrastao kao značajan društveni činilac i pokretač brojnih veoma značajnih aktivnosti koje su bile od uticaja za sudbinu zemlje. U tom pokretu, Abdagić je od 1938. godine rukovodio organizacijom narodnih studenata na Pravnom fakultetu, a 22. novembra 1939. godine bio je izabran i u najuže rukovodstvo studenata Beogradskog univerziteta koje je rukovodilo organizacijom od oko četiri hiljade narodnih studenata, a ovi su bili pokretači i udarni odred svih akcija dvadesetak hiljada studenata ovog Univerziteta. Bio je član Univerzitetskog komiteta KPJ i sekretar Kulturnog odbora studenata Beogradskog univerziteta.
Pišući o Jurici Ribaru, koji je sa Avdom Humom i Muhamedom Abdagićem i sa još tri devojke, inače kćerke ondašnjih ministara (Olga Ninčić, Vukosava Gavrilović i Ivana Tupanjin) bili nosioci svih aktivnosti ovog studentskog odbora, Abdagić je objasio:
’’Radili smo zajedno, na istom sektoru studentskog pokreta, nekih dobrih pet godina, u kulturnom odboru. To je bio odbor sastavljen od po jednog delegata, prije svega iz kulturnih studentskih udruženja, iz sportskih a zatim i iz ostalih, stručnih i ekonomskih, oko šezdesetak delegata. Predsjednik odbora je bio Avdo Humo, urednik našeg književnog časopisa ‘Mlada kultura’. Djelatnost ove strukture studentskog pokreta bila je široka, od čega je posebno mjesto zauzimalo organizovanje predavanja i priredbi za studente, ali i za građane na Kolarčevom univerzitetu. I naravno, prenošenje ovog i ovakvog rada, preko delegata u svoja udruženja, pa i u svoje krajeve iz kojih su studenti poticali.’’
Muhamed Abdagić je zabiležio da je ovaj Odbor uspijevao da angažuje i brojne javne kulturne radnike Beograda i da su putem posebnog odbora održavali stalnu saradnju, naročito sa rektorom Univerziteta doktorom Dragoslavom Jovanovićem, te sa više profesora istog univerziteta.
Kao sekretaru Kulturnog odbora Abdagiću je pripala i uloga saradnje i koordiniranja rada sa zavičajem studentskim udruženjima koja su onda bila dosta brojna. (’’Petar Kočić’’ iz Bosne, ’’Neretve’’ iz Hercegovine, ’’Vardar’’ iz Makedonije, ’’Stjepan Mitrov Ljubiša’’ 1 ’’Njegoš’’ iz Crne Gore, Udruženje Kosovara, Mađarsko kulturno društvo ’’Boljaji Farkeš’’, ’’Zlatar’’ iz Sandžaka, ’’ Uzajamnost iz Čačka, Klub akademičara iz Banjaluke, te zavičajna društva iz Niša i Požarevca. Putem Kulturnog odbora koordinirana je i aktivnost i drugih sudentskih udruženja, kao onog za borbu protiv tuberkoloze, studentska ’’samopomoć’’, Studentski ljetovališni savez, Akademsko apstinetsko društvo ’’Istina.’’
Abdagić je, uz Rifata Burdževića Trša i drugih studenata iz Sandžaka bio jedan od onih koji je značajno doprineo da narodni studenti na Beogradskom univerzitetu, zavičajnog Sandžaka, u predvečerju i početkom Drugog svjetskog rata, zauzmu nekoliko značajnih stavova i pokrenu neke akcije koje su odigrale istorijsku ulogu na afirmaciji Muslimana u Sandžaku kojima su se studenti Sandžaka prvi javno obratili i pozvali da zajedno sa Srbima i Crnogorcima pridruže se u pripremama za obnovu zemlje i protivu ovdašnjih nenarodnih režima u ondašnjoj Kraljevini Jugoslaviji.
Jedna od takvih aktivnosti bilo je i formiranje Zavičajnog udruženja Sandžaklija ’’Zlatar’’. Postojala su na Univerzitetu srpska i crnogorska udruženja. Studenti Sandžaklije, i srpske i crnogorske i muslimanske nacionalnosti, nisu pristupale ni jednim od tih udruženja, već su se opredijelili za svoje sandžačko udruženje, dajući time do znanja da oni u svojim opredjeljenjima vide Sandžak kao autonomnu jedinicu. Obraćajući se svojim Proglasom (otvorenim pismom) narodni studenti, zavičajno iz Sandžaka, suprotno praksi u Crnoj Gori i Srbiji, prvi put su se posebno javno obratili i Muslimanima Sandžaka, priznajući time i njihov subjektivitet. Ovo je obraćanje istorijskog značaja i ono je jedno od temeljnih dokumenata na kojima se kasnije razvijala autonomija Sandžaka i priznavanje Muslimana kao posebnog nacionalnog subjektiviteta. Muhamed Abdagić, ne samo da je bio jedan od potpisnika ovog obraćanja, već je bio i jedan od organizatora na njegovo pripremanje i slanje u Sandžak.
Pišući o tim događajima i o angažovanju naprednih studenata i liniji KPJ na rješavanju nacionalnog pitanja, Abdagić je kasnije pisao da je to bio najbolji dokaz koliko je ta linija bila opravdana kada su prije i u toku rata priznavali Muslimani kao posebnu narodnost i kada smo im se posebno obraćali priznavajući njihov identitet kao fakat i koliko je kobna greška bila krajem marta 1945. godine kada je ZAVNO Sandžaka ukinuto i ta politika izmijenjena.
Inicijativa Rifata Burdževića da narodni studenti Sandžaklije pokrenu i organizuju izdavanje posebnog lista koji je ozlazio pod naslovom ’’Sandžak’’ realizovao je Muhamed Abdagić kao sekretar Kulturnog odbora studenata, on je pripremio redakcijski sve članke za ovaj list, a pred vlastima je nominalno glavni i odgovorni urednik bio Hakija Zejnilović, student prava iz Novog Pazara. ’’List je, kako je pisao Abdagić, ubrzo bio zabranjen, kao što je bio slučaj sa sličnim listovima’’ pa je izlazio ilegalno preko učenika koji su završili Veliku medresu, a radili u Vakufskoj direkciji u Skoplju i štampan u ovome gradu, o čemu su sačuvani i neki izvorni dokumenti.
Očito je da je sa Humom i sa Juricom Ribarom Muhamed Abdagić na Beogradskom univerzitetu u vremenu burnih događaja koji su se zbivali u prvoj godini Drugog svjetskog rata bio u žiži brojnih kulturnih antifašističkih aktivnosti koje je Beogradski univerzitet pokretao. Jedna od tih aktivnosti bio je i Kongres studenata Jugoslavije za mir održan u Beogradu 9. aprila 1940. godine. Kongresu su prisustvovali delegati sa svih univerzitetskih i fakultetskih centara u temlji (Ljubljana, Zagreb, Beograd, Skoplje, Subotica). Kao sekretaru Kulturnog odbora beogradskih studenata, koji su organizovali i pripremali ovaj Kongres, Muhamedu Abdagiću je pripala čast da u ime Beogradskog univerziteta otvori ovaj Kongres u Sali broj 63. ondašnje fizičke sale i da bude izabran u Predsjedništvo Kongresa. Beogradsko ’’Vreme’’ od 10. aprila 1940 godine na naslovnoj strani objavilo je tekst i veliku fotografiju sa likom Muhameda Abdagića prilikom otvaranja kongresa. Bilo je to istovremeno i veliko priznanje ovom mladom Sandžakliji – Sjeničaninu za njegov samoprijegoran i uspješan rad i nadahnuće da na tom putu i dalje istraje.
Osnovne poruke ovog Kongresa bile su prožete antiratnim duhom i pobunom mladih da oni koji su na vlasti ponovo ’’ne uvuku nesrećne narode u kolo besmislenog klanja.’’ Nihov zahtjev bio je ’’da se zaustavi ludilo međusobnog ubijanja naroda i da se uspostavi mir među ljudima.
Nije ostalo nezapaženo ni angažovanje Abdagića i njegovih saboraca u svom zavičaju u Sandžaku, posebno u Sjenici. U njegovim sjećanjima neizbrisivo je ostao u sjećanjima jedan neobičan događaj, koji u njegovim shvatanjima o životu među ljudima nikako nije nalazio opravdanje i psihički ga je stalno uznemiravao. Desio se u sjeničkom selu Brnjice, u kojem se razvila ljubav između djevojke Srpkinje i mladića Muslimana. Roditelji djevojke i njeni sunarodnici, a posebno ondašnja vlast, da bi spriječili tu ljubav opredelili su se da kazne sve Muslimane toga sela i da ih nasilno rasele. Moguće da je to bio samo povod na iseljenje ljudi iz ovog mirnog i bogatog sela i da je ’’krivica’’, kakva-takva ipak pronažena. Brnjica je kako je pisao Muhamed Abdagić, ’’najpitomije selo u srezu sjeničkom (koje se) nalazi pod samom Golijom, očišćeno je tako što je žandarmerija, po naređenju srpskog načelnika, upala i naredila da se Muslimani imaju smjesta iseliti, pa kud ko zna, ostavljajući kuće i pokućstvo, sem što su mogli u ruke ponijeti. Djevojku su vratili porodici, a mladić je pobegao u Rožaje, gdje se oženio drugom i gdje i danas živi.’’ Muslimani su stradali i kolektivno kažnjavani što su pripadali drugoj vjeri još u vrijeme Osmanske vladavine (tzv. ’’Istraga poturica’’ u staroj Crnoj Gori, u Vasojevićima, masovna strijeljanja u Gusinju i Plavu zbog odbijanja da pređu u u pravoslavnu vjeru, nasilno i masovno prevođeni u pravoslavlje), pa se i ovaj događaj, koji se zbio 1912. godine, lakše shvata ako se zna da su, kako piše Abdagić, ’’poslije pobjedničkog rata (misli na 1912 i 1918, nap. M.M.) Srbi su se u Sandžaku osjećali pobjednicima, pa i živjeli kao pobjednici (drugo pitanje što srpska raja nije imala baš nikakve koristi od te pobjede)’’.
I zato se stalno osjećao dužnim prema svom zavičaju. Kao prelomna pominje se 1935. godina. Te godine, kako piše Abdagić, ’’dolaskom studenata sve se mijenja. Bili su to uglavnom sinovi hodža i imama koji su se školovali u Skoplju (Velika medresa kralja Aleksandra). Ti studenti su odmah uzeli fudbal u svoje ruke, formirali sportsko društvo ’’Sloga’’(…) ali znali su da svoj fudbalski klub iskoriste i u kulturne, odnosno kulturno-političke svrhe, organizujući pored utakmica i kulturne priredbe i zabave. Poslije završenih utakmica, naravno najprije u svom mjestu, u Sjenici, a poslije gostujući u drugim mjestima.’’ Formirali su i podružnicu ’’Gajret’’. Na priredbama su igrani razni pozorišni komadi, a priredbe su održavane širom Sandžaka: u Novom Pazaru, u Bijelom Polju, Prijepolju, Novoj Varoši pa i u nekim krajevima Srbije u susjednoj Ivanjici. Na nekim od njih prenošen je i dio programa sa Kolarčevog univerziteta u Beogradu. Tako je na akademiji u Sjenici, organizovanoj u čast Francuske, pjevana ’’Marseljeza’’. Pripremio ju je hor sjeničke radničke omladine sa osnovnim obrazovanjem, a predavači na ovoj Akademiji bili su poznati kulturni i javni radnici iz Beograda.
Za ime Muhameda Abdagića vezana je i prva ćelija KPJ u Sjenici formirana 1937. godine ili početkom 1938. godine, jedna među prvim na području čitavog Sandžaka. Istina, oni koji su kasnije učinili sve da se na tom području ime Muhameda Abdagića nije smjelo ni spomenuti, izbrisali su iz istorije radničkog pokreta ovog kraja i ovu prvu partijsku ćeliju, što bi rekli žrtvovali je da bi se ime Muhamedovo zaboravilo.
O nekim aktivnostima pred Šestoaprilski rat govori nam sačuvani izvještaj Bajrama Kurtagića koji je po direktivi Abdagića boravio na teritoriji Novog Pazara i Sjenice sa ciljem pripremanja stanovništva radi odbrane zemlje, u kojem Kurtagić objašnjava u kakvoj se situaciji našao muslimanski narod toga kraja zbog terora koji je ondašnja vlast nad njim vršila i o teškoćama koje su u takvoj situaciji javljaju da ipak i takvu Jugoslaviju treba braniti od fašizma kao većeg zla. Izvještaj Kurtagića veoma upečatljivo govori o uslovima u kojima se Muhamed Abdagić i njegovi drugovi borili se da muslimanski narod uključe u zajedničku borbu protiv zajedničkog neprijatelja.
Nakon okupacije zemlje Abdagić je iz Beograda prešao u Sarajevo. Rad sa Avdom Humom u kulturnom odboru studenata najvjerovatnije je bio presudan na takvu njegovu odluku. Radio je pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu i pošto je na Beogradskom univerzitetu sa Vladom Popovićem-Špancem neposredno sarađivao u univerzitetskom komitetu KPJ, a Popović je tada bio sekretar CK KP Hrvatske, Abdagić je u dva maha iz Sarajeva slat u Zagreb od strane Pokrajinskok komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Jula 1941. Abdagić je raspoređen na rad u Mostar. Povjerena mu je dužnost rukovodioca ilegalnog pokreta ovog revolucionarnog rada (sekretar MK KPJ) i istovremeno imenovan za člana Oblasnog komiteta KPJ Za Hercegovinu. Od oktobra 1942. godine prešao sa Slobodanom Principom ’’Seljom’’ u Crnu Goru (na Durmitoru) a odatle u Sandžak. Radio je u Agitpropu vrhovnog štaba NOP odreda u Novoj Varoši, a februara 1942. godine upćen na okupiranu teritoriju u Sjenicu gdje je otkriven i zatvoren od strane italijanske okucione vlasti. Građani Sjenice i Pešteri nisu dozvolili da se njihov najstariji intelektualac uz to sin njihovog časnog i cijenjenog imama Abdulaha, strijelja. Njih preko hiljadu potpisali su peticiju i putem izabrane delegacije predali Italijanskoj komandi i svojim životima i imovinom garantovali njegovu lojalnost. Okupator nije imao smjelosti i računa da se sa ljutim Peštercima i Sjeničanima zameće kavgu, pa je Abdagića pustio uslovno uz obavezu da će se dva puta dnevno javljati tamošnjoj karabinjeriji i pridržavati kućnog pritvora. Muhamedovi saborci napustili su Novu Varoš i Sandžak i stigli u Bosnu. On je ostao usamljen u Sjenici, nemoćan i obespravljen, trpio je dokle se moralo i vrebao prvu priliku koja mu se pružila da pobjegne i priključi se narodno-oslobodilačkom pokretu. Uz pomoć svojih školskih drugova iz Velike medrese januara 1944. godine uspijo je da pobegne u Kosovsku (sada Titovu) Mitrovicu. Tamo je okupator bio uspio da razbije ilegalni pokret, a njegovi rukovodioci bili su se razbježali. Organizaciono i teoretsko iskustvo, kao i spremnost maksimalne žrtve, oprijedelili su Muhameda da se ponovo uhvati jednog veoma opasnog zadatka. U Mitrovici su tada radili pet gestapovskih i Abverovskih punktova. To, međutim, nije spriječilo Muhameda da razbijene pripadnike NOP –a ponovo okupi i organizuje, kao i one koji su pušteni iz logora i zatvora i da u okupiranom gradu organizuje partijsku konferenciju na kojoj su prisustvovali oko pedeset članova. Izabrali su novo rukovodstvo sa Muhamedom Abdagićem na čelu. Tada nisu slutili da će oni koji su pobjegli iz grada kasnije pobjedonosno ući u njega i proglasiti saradnicima okupatora one koje su pod najtežim uslovima pripremili njihov dolazak. To je bilo logika onih koji su pobjegli Pokret ostavili na milost i nemilost Gastopola, a oni koji su se organizovali, žrtvujući svoje živote, privesti na lomaču. Ipak, kada su se Đakovačke Malesije u Sjevernoj Albaniji vratili na Kopaonik dvojica delegata KPJ za Kosmet, jedina organizovana snaga u gradu na kojoj su se mogli osloniti bio je ilegalni pokret kojim je rukovodio Muhamed Abdagić. Tada ga nisu optuživali za saradnju Gastapoom jer je on tada vodio nemilosrdnu borbu upravo sa Gastapoom u gradu, pokret kojim je rukovodio likvidirao je tri Gastapovska oficira, spriječio rušenje crkve i mosta preko Ibra u gradu, uspio da se vulnetari (dobrovoljna albanska milicija) na sektoru od Podujeva prema Kosovskoj Mitrovici povuku i na taj način omoguće lakši ulazak partizanskih jedinica u gradu, bez pružanja otpora, a u dokumentima Pokrajinskog koiteta KPJ za Kosovo i Metohiju nalazimo da je ovaj Sandžaklija tada kooptiran i za člana pokrajinskog komiteta KPJ za Kosmet.
Međutim, nakon ulaska partizanskih jedinica, u Mitrovici su se dešavale neke pojave koje su bile suprotne osnovnim elementima iz platforme narodno-oslobodilačke borbe. Muhamed Abdagić, vaspitavan kao marksista humanista, nije mogao da nađe opravdanje takvim pojavama. Bunilo ga je kada je na ulaznim vratima kuće nalazio ispise da u njima stanuju pripadnici određene nacionalnosti, te da samim tim vojska u kuće srpske i crnogorske nacionalnosti ne treba da ulazi. One su bile zaštićene ’’po rođenju’’, odnosno po nacionalnoj pripadnosti. Druge to nisu. Nije mogao da podnese kada su na ulaznim vratima njegove kancelarije padali mrtvi ljudi samo jedne nacionalnosti. I kao čovjek i kao politički rukovodilac u gradu digao je tada glas protesta. Zahtjevao je da se sa takvim pojavama prekine i krivci odmah kazne.
Egzekutori su došli. Ali nisu uzeli na odgovornost one koji su vršili zločin, već onog koji je digao glas i koji se pobunio protiv zločina. U Mitrovicu je tada došao načelnik oblasnog odjeljenja OZNE za Kosovo i Metohiju. Kada su se sreli Abdagić i on, brzo su se prepoznali. Zajedno su bili na Pravnom fakultetu u Beogradu. Muhamed mu je bio rukovodilac. Svojevremeno ga je primio u KPJ. Vjerovao je da će od njega dobiti podršku u sprečavanju zločina, jer tako ga je svojevremeno vaspitavao. Međutim, desilo se ono što Muhamed nije mogao da očekuje. Njegov’’prijatelj’’ sa Univerziteta strpao ga je u zatvor. Onaj koji je sekretara Gradskog komiteta KPJ Kosovske Mitrovice januara 1944. godine samovoljno i nezakonito zatvorio, trideset i devet godina kasnije, nakon što je napravio pustoš od učesnika boračkog kadra Narodno-oslobodilačkog rata albanske narodnosti na Kosovu, u svojoj knjizi ’’Sukobi na Kosovu’’, nije zaboravio ni Muhameda Abdagića, već piše:
’’Abdagić je bio partijski rukovodilac još 1938. godine u Beogradu, član Univerzitetskog komiteta. Znao sam, ili je pukovnik ili pokojnik’’. Pošto nije bio ni pokojnik ni pukovnik, ondanašnji načelnik OZNE za Kosovo, kasnije zamjenik javnog tužioca SFRJ, piše: ’’naredio sam da se uhapsi’’.
Citirali smo ove redove da bi se shvatilo koliko je tadašnji načelnik OZNE za Kosmet brzo i lahko se opredjeljivao na jednog istaknutog revolucionara strpa u haps i unušti njegov život, i ako nije u cijelosti iskren, jer izbjegava da kaže kako je Muhamed skrenuo pažnju na sebe svojim neslaganjem sa nehumanim i nezakonitim ponašanjem prema Albancima. U prvoj godini nakon oslobađanja, ne govori ko je Abdagića prijavio u vezi njegovog neslaganja i koji su sandžački rukovodioci dolazili na Kosovo i insistirali da se protiv Abdagića pokrene proces i on kako–tako makar politički devalvira.
Osnovni grijeh Muhameda Abdagića bio je što je on već bio dovoljno poznat kao istaknuti organizator, teoretičar i rukovodilac borbe za nove društvene odnose i što je kao takav smetao jednom broju sandžačkih rukovodioca koji su u mnogo čemu zaostajali u odnosu na njega. On se, osim toga, slijedeći put Rifata Burdževića zalagao za afirmaciju humanih metoda u narodnooslobodilačkoj borbi i revoluciji. Zbog toga se suprostavio nasilju nad Albancima u prvim mjesecima nakon oslobađanja zemlje koje su pojedinci i pojedine grupacije sprovodili. Podsjetićemo da je početkom 1942. godine u dva maha takođe dovodio sebe u neprijatne situacije zbog svojih shvatanja i zalaganja za humane odnose.
Tako je januara 1942. godine kao politički rukovodilac Kalinovačkog partizanskog odreda, kada je odlazio za Sandzak, ponio sa sobom i karakteristike u kojima je pisalo da je oportunista. Tu kvalifikaciju pripisao mu je ondašnji delegat Vrhovnog štaba NOP odreda i CK KPJ Svetozar Vukmanović-Tempo zbog toga što se Abdagić na sastanku Oblasnog komiteta za Hercegovinu nije složio sa kažnjavanjem doktora Safeta Mujića samo zato što se on kao ranjenik nije vratio iz Mostara u određeno vrijeme koje mu je Tempo odredio. Na tom sastanku Tempo je insistirao da se doktor Mujić isključi iz KPJ, a Abdagić se suprostavio, smatrajući da se to ne može uraditi dok se doktor Mujić ne vrati i ne objasni razloge zašto se nije vratio, te da osim toga treba pretpostaviti da su mogle nastupiti i vanredne smetnje da se on iz okupiranog grada izvuče. Temo je bio neumoljiv. Muhamed Abdagić je proglašen oportunistom.
Kratko vrijeme nakon toga Abdagić je stigao u Novu Varoš i bio je raspoređen u Agitprop pri Vrhovnom štabu. Međutim, neki od tadašnjih rukovodioca u Novoj Varoši opredjelili su se da strijeljaju oko 50 građana muslimanske i srpske nacionalnosti, trgovaca i bogatijih seljaka, kao navodno potencijalnih neprijatelja. Abdagić se suprostavio i objasnio da su oni u Kalinovačkom partizanskom odredu, u Bosni, u takvim slučajevima uvjek formirali narodni sud i suđenje organizovali javno a kažnjavali one za koje se utvrdi krivica, te da se likvidacija bez suđenja ne može vršiti. Politički Komesar glavnog štaba NOP odreda za Sandžak Voja Leković cinično je tada zamjerio Abdagiću da on, navodno, sažaljeva ’’fesonje’’, iako je, kako se Abdagić sjećao, dosta bilo i onih sa šajkačama i šubarama. Ipak, protiv njega pokrenut je postupak i formirana komisija koju je vodio politički komesar Voja Leković. Na sreću, tada je u Novu Varoš stigao Rifat Burdžević ’’Tršo’’ i kada je saznao o čemu se radi, brzo je okončao taj postupak i Abdagića oslobodio odgovornosti. Nekoliko dana kasnije, kada su partizani već napuštali Novu Varoš, kada se već znalo da nema objektivnih uslova i mogućnosti da se u tom vremenu u nju ponovo vrate, Milovan Đilas je 4. februara 1942. godine uputio Muhameda Abdagića sa Kamene Gore na okupiranu teritoriju, navodno samo petnaestak dana, da tamo politički djeluje i da se vrati na oslobođenu teritoriju, koja je odmah zatim izgubljena na čitavoj desnoj obali Lima. Tako je Abdagić otišao da se više ne vrati i tako se rastao sa glavninom partizanskih snaga, dosta usamljen i izolovan kao u mišolovci, na milost i nemilost okupatoru, da bi kasnije bio optužen za saradnju sa okupatorom.
Nakon zatvaranja u Kosovskoj Mitrovici, Muhamedu je organizovan montirani sudski proces pred Vojnim sudom u Beogradu. Suđenje je obavljeno bez ikakvih dokumenata. U sudskom procesu se spominju svjedoci – poznati kriminalci koji su kasnije izjavljivali da su svjedočili po nagovoru policije, a jedan veći broj su napisali izjave u kojima tvrde da uopšte nisu ni saslušavani, niti su pristupali pred istražnim sudijom niti pred redovni sud, te da nikada ništa nisu svjedočili protiv Muhameda Abdagića. Izjave su ovjerili kod suda i ustupili ih Muhamedu Abdagiću na upotrebu, drugostepeno rješenje nije nikad saopšteno, niti uručeno, a u sudu je konstatovano da je presuda izvršna. Abdagić je optužen da je formirao ilegalnu organizaciju KPJ u Kosovskoj Mitrovici po zadatku Gestapoa, iako ni jedan od pripadnika te organizacije nije pao u zatvor, a većina njih su nosioci ’’Partizanske spomenice 1941 godine’’, svi su nakon oslobođenja zemlje na visokim položajima, samo je njihov sekretar Muhamed Abdagić proglašen izdajnikom i čamio u zatvoru u Sremskoj Mitrovici, gdje su ga kasnije proglasili i ludim, jer je iritiran postupkom prema sebi, prkoseći onima koji su se u zatvoru neljudski ponašali počeo i da klanja.
U Monografiji ’’Kosovska Mitrovica i okolina’’ objavljena 1949. godine, iako je spominjanje Muhameda Abdagića još bilo tabu tema, istorijski događaji nisu mogli da se objasne, a da se ne spomene,
– Da su poslije hapšenja i policijskih provala ’’bile prekinute veze sa rukovodstvima’’ (koja su se sklonila u Albaniju)
– Da su se pripadnici NOP-a ’’dogovorili da obrazuju pet ćelija, sa oko 40 članova KPJ i odredili sekretara.’’
– Da su uspostavljene veze sa Kopaonikom i formirane ćelije u Vučetrnu, Prvom Tunelu i Starom Trgu, a posebno je bilo zapaženo rasturanje letaka povodom oslobađanja Beograda:
– Da se na čelu ovog pokreta nalazio Muhamed Abdagić, za kojeg se kaže ’’Istaknuti predratni komunista, veoma inteligentan, dobar govornik i poznavalac partiskog rada’’.
Međutim, kasnije se tvrdi da, navodno, ’’ovo rukovodstvo nije nikada ozvaničeno, niti je bilo bar formalno priznato od bilo kog višeg partijskog rukovodstva, da bi se ipak zatim priznalo da su ’’dva predstavnika ovog rukovodstva išla i na Kopaonik, dogovarali su se sa dva delegata Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo Milijom Kovačevićem i Ali Šukrijom, njima podnosili izvještaje, od njih primali direktive. U Monografiji se tvrdi da je Abdagić zatvoren zato što se, navodno, ogriješio dok je živio u Sjenici, a u presudi Vojnog suda osuđen je zbog neprijateljske aktivnosti u Kosovskoj Mitrovici.
Veselin Cvetković, najbliži saradnik Abdagića u Mjesnom komitetu, inače nosilac ’’Partizanske spomenice 1941.’’ i nakon oslobođenja zemlje šef Opunomoćstva OZNE na Kosovu, u službenoj izjavi, objašnjavajući sadržaj njihovog rada, pored onog organizacionog, političkog i propagandnog spominje upućivanje 30 vozača ruskih zarobljenika na Kopaonik u partizane, prikupljanje i slanje znatnih zaliha oružija i ilegalaca iz grada u partizanske jedinice, a u vezi pregovora sa ondašnjim načelnikom okruga mitrovačkog radi spasavanja rudnika, mosta na Ibru i povlačenje vojnih snaga na sektoru prema Podujevu, istakao je:
’’Za neke političke poteze kao što je bio sporazum sa vulnetarima-tadašnjom balističkom vojnom silom, kako bi se rasteretio naš front, povlačenjem njihovih jedinica, spasavanje Trepče od potapanja i od rušenja poslije povlačenja Nemaca, s tim da ćemo posle oslobađanja s naše strane primiti njihova tri predstavnika u Oblasni odbor i drugo-imali smo izričito odobrenje od Sreskog komiteta na Kopaoniku na ovu nagodbu sprovedemo u delo kako bi sačuvali što više naših ljudi, i to od Ali Šukrije i Milije Kovačević. Za sve to vreme ni jednog čoveka nismo izgubili’’.
Očito je da su pregovori koje je Muhamed Abdagić vodio sa ondašnjim načelnikom kosovsko-mitrovačkog okruga Ibrahimom Lutfićem sa ciljem da se sačuvaju vitalni privredni i saobraćajni objekti i da se grad oslobodi sa što manje gubitaka, mogao je da vodi samo čovek širokih političkih pogleda, te da su ti pregovori obezbijedili sve ono što je bilo u interesu NOP-a i grada u cjelini. Samo politički idioti koji ne respektuju razum i objektivnu analizu, mogli su takvu analizu proglasiti saradnjom sa njemačkim Gestapoom i uništiti prekaljene i čestite kadrove koji su se borili za ljudski progres. Tako je postupljeno prema čovjeku koji je pored samog sebe ugradio u temelje društvenog progresa i dva rođena brata (Ahmeta 1941. i Šefćeta 1944. godine) čiji je i otac, stari imam, u starim godinama otišao stopama svojih sinova, a majka, pod zarom i u dimijama prihvatila ulogu prve predsjednice Antifašističkog fronta žena.
Nakon pet provedenih godina na robiji pušten je Muhamed Abdagić kao bolesnik, jer su njegovi progonitelji valjda shvatili da od njega više ne treba da strepe.
Ipak, Muhamed je našao snage i uspio da se kao feniks ponovo pojavi, ali od tada samo kao literalni stvaralac. Uz pomoć nekih svojih saboraca iz Bosne i Hercegovine uspio je da dobije stan u Sarajevu, svo vrijeme od aprila 1941. do maja 1945., pa i ono što je bio u zatvoru, priznato mu je kao učesniku NOR-a u dvostrukom trajanju. Priznat mu je radni staž i revolucionarni rad od 1936-1941. godine. Kao vanredni student položio je ispite koji su mu ostali od 6. aprila 1941. godine i diplomirao na Pravnom fakultetu u Beogradu. Nije se zadovoljio da vodi pravni referat u jednom građevinskom preduzeću već se opredijelio da se profesionalno bavi književnim stvaralaštvom. Ono što je naučio u Velikoj medresi, vođen dvojicom vrhunskih strućnjaka iz oblasti literature – doktorom Perom Slijepčevićem i doktorom Vidom Latkovićem, njegovo angažovanje u kulturno – literalnim udruženjima škole i na zajedničkim literalnim skupovima svih srednjih škola u Skoplju, kao i veoma brojna literatura koju je do tada uspijevao da prati, njegove individualne sklonosti i sposobnosti, posebno velika ljubav i volja da istraje kao književni stvaralac, omogućili su u da se, iako u poznim godinama, uspješno probije sa svojim književnim djelima. Rijedak je to literalni stvaralac koji je tek u 59. godini života doživio da je pobudio interesovanje književne kritike i da je od tada čitavo vrijeme do svoje smrti bio prisutan kao uspješni književni stvaralac.
Veoma je širok diapazon njegovog književnog djelovanja. Pisao je pjesme, pripovjetke, drame, eseje, putopise, sjećanja, basne, memoare, romane (istoriske i savremene), a sakupljao je i narodne izreke iz Sandžaka i Bosne. U početku nečujno, inkognito, da ne saznaju njegovi ’’dušebrižnici’’ i vječni pratioci, koji su imali stotine načine da ga onemoguće i u ovom njegovom djelovanju. Zato je u prvo vrijeme neke svoje radove objavljivao ’’M. A. Aljinović’’. Nije ni pomišljao da bi neki od njegovih radova prihvatila neka od izdavačkih kuća i objavila, jer su pipci tajne policije sugdje bili razgranati. A njegovo ime i prezime svugdje je bilo prezentovano tako da se javno nije moglo objavljivati. Zato je prvih šest svojih knjiga Abdagić ’’štampao o vlastitom trošku, vršeći sam lekture i korekture, provodeći mjesecima među štamparskim radnicima i na kraju ih sam rasturajući’’. To je uticalo da su te knjige ’’prošle potpuno nezapaženo, van vidnog polja stručne kritike’’, pa je zbog toga Abdagić dosta dugo ostao malo poznat široj književnoj javnosti, jer se sve doskora na knjige u ’’vlastitim izdanjima’’ unaprijed gledalo sa neodgovarajućom pažnjom, što je bilo odraz iskrivljenog shvatanja da je vrijedno samo ono što je prošlo kroz ’’sito’’ Agitropa ili ideoloških komisija, odnosno redakcija koje su bile pod njihovim nadzorom.
Prvi njegovi radovi, kao što je objašnjeno, bili su posvećeni ulozi velikih žena u historiji islama koji su objavljeni u indijskom časopisu ’’Islamska svijest’’ (1935. godina), na srpsko-hrvatskom jeziku.
Trideset godina kasnije – 1965. objavio je prvu zbirku svojih pjesama pod naslovom ’’Tužni Dabiživ’’, posvećujući Babiživu, bogumilu, kao da je time želio da podsjeti na stradanja dobroćudnih i pravičnih bogumila, koji su zbog svojih shvatanja surovo proganjani od strane vlastodržaoca sa Istoka i Zapada.
Naredne 1966. godine objavio je još jednu zbirku pjesama pod naslovom ’’Feniks’’ i tri pripovjetke koje je uspeo da objavi u Osjeku.
Prvi manji roman ’’Zvučni zid’’, tri dame (’’Zamka’’) i ’’Lutajući brod’’ (poezija) objavio je 1967. godine.
Prva veća značajnija djela objavio je 1970. i 1971. godine. Bili su to romani ’’Feniks I’’ i ’’ Feniks II’’, sa preko 1200 stranica, koje je posvetio poginuloj braći u narodnooslobodilačkoj borbi – Ahmetu i Šefćetu (Ahmet je poginuo decembra 1941. u borbama za oslobođenje Sjenice, a Šefćet na Kamenoj Gori 1944. godine). Roman je istorijski i filozofski, a obrađuje tri istorijska perioda poslednje godine osmanske vladavine, period između 1918., 1941. i narodnooslobodilački rat.
U vremenskim razmacima od po dvije godine (1973-1975) Abdagić je objacio još dva svoja romana, ’’Tvrdi grad’’ i ’’Zamka’’.
Dva su romana: ’’Zemlja’’, objavljen 1975. i ’’Duge studene zime’’, objavljen 1981. godine, bili predmet posebne pažnje književne kritike, koja je o Abdagićevom književnom djelu saopštila:
– da su Abdagićeva djela, kako ona ’’kratka’’, tako i ’’ i ona proširena’’, ’’opsednuta zatvorima, prinudama, progonstvima, cevima prislonjenim uz leđa u potiljak, saslušanjima’’:
– kritika je uočila talenat pisca i njegovi ’’izvornu autentičnu imaginaciju’’, pripisujući mu sanarski dan i sposobnosti ’’graditelja likova i fabula’’, zaključujući da ’’maestralni pasaži, fragmentarnost zdravog, neraspričanog teksta, odlomci zemljotresne ekspresije, te ključne vrednosti naših oprobanih pisaca kao što su Marinković, Selimović ili Bulatović, odlikuju i Abdagićeve knjige’’:
– ’’da pripovjetke otkrivaju Abdagića kao pisca neobičnog slikarskog dara u dočaravanju agresivnosti ljudskih strasti, nostalgije, straha, ljudskog vitaliteta u strašnim kušnjama koje i sam život traži kao zalog’’:
– da Abdagić svoje likove ’’daje u međusobnom dijalogu širokog tematskog raspona, koji je živ, iskričav, pun društvenih boja i mentalnih crta našeg podneblja, psihološki i tipski uvjerljiv’’:
– da u njegovom romanu naročito zapaženo poglavlje u kojem ’’poziva jednog po jednog svoje junake na saslušanje, preispitujući u dijalogu sa njima svoj vlastiti odnos i kritiku prema njima, prema moralu, idejama i stvarnosti, koje preko njih želi ostvariti’’:
– da prve priče Abdagića pripadaju istorijskom ciklusu Bosne u vrijeme osmanske carevine ’’i nešto bliže našem vremenu’’ uz ocjenu da se u nekima ’’prepoznaje nešto od problematike Suđićevih Pilavija, ali kod Abdagića uoštrenije, mjestimice čak i dublje’’:
– da je knjigom ’’Zemlja’’ Abdagić ’’kao pisac, iz potpune anonimnosti izranja u punom svjetlu svog nesvakidašnjeg iznenađujućeg dara. Po idejama koje njome saopštava, po dubini iskustva i mudrosti koja iz nje zrači, po snazi izraza – on je, kao potpuno novo, nenajavljeno ime upravo POJAVA. Snažan, izvoran, zamišljiv, zreo pisac, pun otkrivajućih sadržaja. Za ovaj roman se dalje kaže da je ’’savremen, polemičan, takođe sa moralnim zadatkom i pod tekstom (…) da je originalan kao zamisao, na mjesto britko satiričan i groteksan, te u svakom slučaju najviši domen i doseg Abdićeve proze (…) da je roman zanimljiv, kontrapunktan, pisan visokim književnim stilom, krcat delima, zapažanjima, aktualijama, misaono-naponski, kritičan i spram raznih promašaja ili nedomašaja, ali stalno oslonjen na teško dokučivu ideju humanosti za koju se čovjek i čovječanstvo opredeljuje i bori uprkos svih zastranjivanja, zabluda…’’. Sa puno opravdanja ovaj roman uvršten među šest najboljih objavljenih u 1975. godini na području SFRJ koji su konkurisali za nagradu ’’NIN’’.
Roman ’’Duge studene zime’’ objavljen 1981. godine u Sarajevu preveden je na ruski jezik i objavljen u izdanju Sovjetske izdavačke kuće ’’Raduga’’ – Moskva, a u okviru edicije ’’Savremena Jugoslovenska povijest osamdesetih godina’’ i dobila nagradu ove izdavačke kuće. To je realističan roman sa, kako se kaže, ’’veristički vernim preslikavanjem konkretnog grada i konkretne sudbine’’. U roman se govori ’’o svakidašnjici onako kako se u svakodnevnom životu govori danas i ovdje’’. Za Abdagića se kaže da ’’ume da dozira informacije, tako da čitalac polako ulazi u njegovu igru, brzo shvata pravila i manje-više im se lako pokorava’’.
Značajno priznanje za svoju poeziju Abdagić je dobio time što je ušao u Antologiju posljeratne muslimanske poezije koju je priredio doktor Enes Duraković.
Doajen Jugoslovenske savremene književnosti Miroslav Krleža, obraćajući se Muhamedu Abdagiću u svom pismu od 28/6-1974 godine, piše: ’’Vi ste uložili svakako ogroman napor u vaše dijelo, jer iz iskustva znam da napisati nekoliko stotina stranica jedne knjige nije manji od od gradnje jedne kuće’’.
Među romanima koji su ostali neobjavljeni spomenut ćemo nekoliko onih koji su posvećeni tematici Narodnooslobodilačkog rata (’’Protiv sudbine’’, ’’Cvijeće rata’’, ’’More bez obale’’), zatim romane iz savremenog života: ’’Onaj drugi’’, ’’Infarkt’’, ’’Zabranjeni regioni’’, ’’Pasivno rošenje’’, ’’Bjekstvo u svemir’’, ’’Mađije’’, ’’Život je čekrk’’ i ’’Novi horizonti’’. ’’Crna jama’’ je filozofski roman, a ’’Duvarine’’ roman iz posljednjih godina osmanske vladavine. Iz savremene društvene stvarnosti Abdagić je ostavio neobjavljene romane: ’’Na vrelima slobode’’, u kojima opisuje razočarenje koje je nastalo nakon ujedinjenja 1918 i ’’Olupine komunizma’’, čiji naslov dovoljno govori sam po sebi i o sadržaju romana.
Kao pisac drama Abdagić je ostao malo poznat sve do svoje smrti. U poslednjoj godini njegovog života Kulturno-umjetničko društvo iz Sjenice, u novim društvenim uslovima, prevazišlo je dosadašnje pravilo i tabue vezane za ime prvog intelektualca i revolucionara, čije se ime u njegovom zavičaju nije smjelo pominjati, pa jednu malu dramu, pronađenu na tavanu Opštinskog komiteta SK Srbije u Sjenici, pod naslovom ’’Ramiza’’ pripremilo i prikazalojavnosti. Iznenadili su se koliko je bilo interesovanje publike i uspjehom koji su postigli, pa su odlučili da se ovom dramom obiđu i sva mjesta u Sandžaku. Tako se, eto, poslije smrti Muhameda Abdagića počelo da saznaje da je postojala takva ličnost, da je djelovao i kao revolucionar i kao književnik, a da je od svog zavičaja bila otrgnuta.
Pisao je Abdagić i svoje historijsko viđenje o položaja i razvoju Sandžaka, prateći njegov razvoj od najstarijih vremena, o naseljavanju Vlaha, pisao je o Muslimani u Bosni i Hercegovini, o bosanskom jeziku, o Bošnjacima ili Bosancima, veoma opširno je napisao svoje memoare, a u Sandžaku od njegovih radova nalazi se i posebna Edicija pod naslovom ’’MOJI UZORI’’, veoma impresivno, duboko prožeto humanizmom napisao je svoja sjećanja o jednom broju svojih boraca sa Beogradskog univerziteta, od kojih posebno vrijedi spomenuti sjećanja na: Rifata Burdževića ’’Tršu’’, Ivu Lola Ribara, Juriju Ribara, Mahmuta Bušatliju, Slobodana Principa ’’Selju’’, Jovana Popovića, Osmana Sabitovića ’’Begu’’ (iz Prozora), Zenuna Haskovića iz Novog Pazara, Slobodana Tuzlića – Batuna, Ratka Mitrovića, doktora Vojislava Vučkovića, Dobrivoja Radosavljevića ’’Bobija’’, Hakija Zejnilovića iz Novog Pazara, koji je nakon oslobođenja zemlje strijeljan, Andru Petronijevića iz Sjenice, Bajrama Kurtagića iz Novog Pazara i druge. Za Burdžovića i braći Ribar ’’Odjek’’ Sarajevo objavio je napisane priloge i oni su od čitalačke publike veoma pozitivno prihvaćeni. Međutim, redakcija ’’Odjeka’’ prekinula je daljnje izdavanje ovih priloga na osnovu intervencija službenih organa i time uskratila čitalačkoj publici da upozna, kako se u narodu kaže, ’’dušu’’ ovih velikana, jer je Abdagić o njima pisao onako kako ih je doživljavao u neposrednom radu, intimno, ljudski i veoma humano. O svom saborcu iz Velike medrese Dedoviću, sa kojim je isključen iz osmog razreda 5. februara 1936. godine, napisao je svoje sjećanje ’’Rašid među zvijezdama’’, asocirajući svoja sjećanja da je Rašid uvijek maštao o zvijezdama i poginuo je u Sjevernoj Albaniji na tvrđavi Kale, u Peškopiji, kao rukovodilac Agitropa Oblasnog komiteta KPJ za Kosmet.
Ostali smo bez Muhameda Abdagića u sjećanjima i sa poštovanjem prema njemu kao velikom čovjeku i humanisti, a on nam je ostavio njegova djela koja će nas podsjećati na njega.
Mustafa Memić, jedan od najpoznatijih bošnjačkih historičara porijeklom iz Sandžaka rođen je 24. avgusta 1924. godine u Gusinju, gdje je 1935. godine završio četvorogodišnje osnovno školovanje. Od septembra 1935. do kraja marta 1941. godine učio je u Velikoj medresi kralja Aleksandra u Skoplju. Rat ga je zatekao u VI razredu. Pripadao je organizovanoj antifašističkoj omladini (SKOJ). Bio je jedan od organizatora i rukovodilaca učešća učenika ove škole na demonstracijama 26. i manifestacijama 27. marta 1941. godine, kada je škola ukinuta.
Od aprila do jula 1941. godine organizovano je radio u ilegalnoj antifašističkoj organizaciji u Gusinju (SKOJ), a od jula 1941. do maja 1945. učesnik je NOB-a (od decembra 1942. do septembra 1943. bio je u političkim zatvorima u Peći, Draču i Tirani). Nosilac je ‘‘Partizanske spomenice 1941’’, više ratnih i poslijeratnih odlikovanja i javnih priznanja. U državnu službu stupio je jula 1945. godine u barskom i ulcinjskom srezu. Tokom 1945. i 1955. godine završio je Ekonomsku školu u Sarajevu, a od 1955. do 1961. Ekonomski fakultet u Beogradu. Doktorirao je 24. juna 1994. godine na Filozofskom fakultetu u Ljubljani.
Septembra 1949. godine lišen je slobode jer se posumnjalo da inklinira Rezoluciju IB-a i da se nedovoljno odlučno bori protivu nje. Tri mjeseca je proveo u istražnim zatvorima na Cetinju i Kotoru, a potom interniran na Goli otok, gdje je ostao do juna 1950., a potom ponovo vraćen u Istražni zatvor na Cetinju, sa obrazloženjem ‘‘radi obnove istrage’’, koja je ponovo vršena u cetinjskom i kotorskom zatvoru. Obnova istrage trajala je oko sedam mjeseci, a onda je, početkom februara 1951. godine pušten na slobodu bez definisane (utvrđene) krivice i bez rješenja ili pisanog traga da je bio pod istragom.
Radio je brojne poslove u mnogim gradovima SFR Jugoslavije. Sa mjesta direktora Zavoda za društveno-ekonomsko planiranje u Skupštini grada Sarajeva je penzionisan, na lični zahtjev, novembra 1973. godine. Kao penzioner permanentno je živio u Sarajevu.
Mustafa Memić je izdao brojne knjige od kojih su najpoznatije: Velika medresa i njeni učenici u revolucionarnom pokretu, Skoplje 1984; Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd 1989; Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996; Poznati Bošnjaci Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1998; Kad iz staračkih grudi prikrivena se zavist i zloba probudi, Sarajevo 2001; Korjeni zla i nasilja, Sarajevo 2002; Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Sarajevo 2003; Pojave prozilitizma u plavsko-gusinjskom kraju 1913. i 1919. godine, Sarajevo 2004. i dr.
Mustafa Memić je umro 2. jula 2007. godine u Sarajevu.
