Redakcija Knjiga Zapisi iz Rožaja je izbor raznovrsnih književnih formi (putopis, reportaža, zapis…) o Rožajama iz 19. i početkom 20. vijeka. Rožaje su od davnina posjećivali mnogobrojni putnici koji su ostavili pisane tragove o samom gradu ili obližnoj okolini. Ovi zapisi nam mogu poslužiti, bolje nego ijedna druga vrsta izvora, kao predstava o opštoj atmosferi i društvenoj klimi koja je vladala u određenom vremenu na rožajskim prostorima.
Razlozi putovanja ovih ljudi su mnogobrojni: diplomatski, ekonomski i vjerske prirode. Imalo je i onih koji su svoja putovanja stavljali u službu nauke, tako nije rijedak slučaj da su pored istraživanja rijetkih primjeraka flore i faune, ispitavanja ruda i sastava zemljišta i posmatranja reljefa, usput posmatrali život oko sebe. Opisivali su same ljude, njihov izgled, način življenja, običaje, nošnju, oružije, nakit… Bilo je i onih koji su koristili svoje putovanje u promovisanju novih ideja i aktivnosti kao što je bio cilj grupi studenata fizičke kulture iz Beograda da promovišu skijanje kao novu i do tada nepoznatu, u ovim krajevima, sportsku aktivnost.
Ovu zbirku zapisa i reportaža o Rožajama započećemo odlomkom iz knjige Zbirka putopisa u Evropsku Tursku (Recueil d’Itinaires dans La Turquie d’Europe – tom II),a čiji je autor Ami Boue, doktor medicine i geolog, jedan od najvećih istraživača i poznavalaca Balkana u XIX vijeku. Porijeklom je Francuz, rođen u Hamburgu 1794. godine. Školovao se u Ženevi, Parizu i Edinburgu. Jedan je od osnivača Francuskog geološkog društva. Drugo njegovo djelo je Evropska Turska (La Turquie d’Europe), u četiri toma, prestavlja pravu enciklopediju o Balkanu gdje je dao podatke o flori, fauni, stanovništvu, načinu života, načinu stanovanja, kućama, običajima, spomenicima, privredi, trgovini, državnoj administraciji, istoriji…[1] Ami Boue je kroz Rožaje prolazio dva puta (1836. i 1838.) i tu se zadržao po nekoliko dana. Prva njegova posjeta je bila prilikom putavanja iz Đakovice i Peći preko Rožaja i Sjenice za Sarajevo, i druga prilikom putovanja iz Novog Pazara preko Rožaja i Gusinja za Skadar.
Engleskinje Georgina Muir Mackenzie i Adeline Pauline Irby započinju svoje putovanje po Evropi. Bile su posebno zainteresovane za evropske oblasti pod turskom vlašću (današnji Balkan) i stanje slovenskih naroda koji tamo žive. Noseći sa sobom sultanov Ferman naredne tri godine pet puta prelaze Balkan uzduž i poprijeko. Za to vrijeme proučavaju istoriju Južnih Slovena uče srpski, bosanski, bugarski jezik. Druže se podjednako sa državnicima i seljacima, putuju na konjima ili konjskim zapregama, često u pratnji naoružanih čuvara. Posećuju škole, crkve i džamije. Tokom te tri godine obišle su Bugarsku, Bosnu, Srbiju, Kosovo, Albaniju, Crnu Goru, Grčku i Makedoniju. Vrativši se u Englesku 1864. godine njih dve pišu drugu putopisnu knjigu Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi (Travels in the Slavonic Provinces of Turkey-in-Europe) koju objavljuju u Londonu 1867. godine. Na putu od Novog Pazara prema Peći 1863. godine, ove dvije Engleskinje prošle su i kroz Rožaje i tu se zadržale nekoliko dana. Svoj boravak u Rožajama opisale su u pomenutoj knjizi na str. 353-366. Istu knjigu, na srpski jezik preveo je Č. Mijatović, a objavljena je u Beogradu 1868. godine.
Nisu baš svi sa oduševljenjem opisivali Rožaje i njegovo stanovništvo. Tako turski novinar, dopisnik časopisa Tanin, Ahmet Šerif je 1910. godine, pored opisa Trgovišta (Rožaje), opisao i aljkavost i nemarnost državne gradske administracije, aljkavost trgovaca… Rožaje je opisao kao kasabu punu prljavštinebez kanalizacije i odvoda otpadnih voda, kao mjesto gdje „sokake briše vjetar i kvasi kiša“.
U ovoj knjizi najviše zapisa o Rožajama i rožajskom kraju čine novinarske reportaže nastale između dva svjetska rata gdje su autori željeli da svojim prilozima, koje su objavljivali u dnevnim novinama Politika, Vreme, Zetski glasnik, Pravda, da prikažu jedan novi kraj, prirodna bogatstva kao i ljude koji tamo žive, do tada nepoznat široj javnosti. Tako S. Ivezić piše o rožajskoj džamiji čije je minare nakrivljeno kao toranj u Pizi, a Dmitar R. Đukić o kulturnom progresu Rožaja…
Iz ovog perioda posebno treba istaknuti putopise srpskog književnika Grigorija Božovića koji je opisao Rožaje upoređujući ga sa Trebinjem (Vlastelinsko Gnijezdo), životni put Šemsi paše (Šemsi paša), o susretu u Biševu sa rođacima Šemsi paše (Na pašinom pragu), o rodonačelniku rožajskih kučkih bradstava Iliji – Aliji Kuču (Alija Kuč) i priču o šejh Mehmedu Užičaninu (Rožajski Gubec).
Posebno mjesto zauzimaju zapisi poznatih botaničara koji vršili istraživanja biljnog svijeta u rožajskom kraju: Fran Kušan, Karlo Bošnjak i Igor Rudski.
Kušan, Fran,(1902-1972), hrvatski botaničar, profesor farmaceutske botanike na Farmaceutskome fakultetu u Zagrebu. Istraživao je floru i vegetaciju lišajeva, ljekovito bilje i vegetaciju dinarskih planina. Osnovao je Zavod za farmaceutsku botaniku Farmaceutskoga fakulteta u Zagrebu i botanički vrt ljekovitog i otrovnoga bilja u Zagrebu (1946), koji je uz predavanja i vježbe namijenjen i znanstvenim istraživanjima. Bio je urednik časopisa Hrvatski planinar te pokretač i urednik publikacije Informationes botanicae. Opis svog istraživanja na Rožajskim planinama objavio je u radovima Na vječnom snijegu i Nalazišta runolista na sjevernoistočnim Prokletijama.
Karlo Bošnjak (1886-1952)se bavio botanikom do penzionisanja 1926. Bio profesor prirodopisa u srednjim školama. Radi florističkih istraživanja proputovao Velebitom, Kapelom, Psunjem, Prokletijama, Bijelom Stijenom, Bjelašnicom, Vranicom, gornjim Ibrom, Durmitorom i dr. Vrijedni su mu floristički zapisi o zanimljivostima u flori gornjega Ibra i Prokletija (Glasnik Hrvatskoga prirodoslovnoga društva, 1937/38). Bogat i sređen herbarijum poklonio je Botaničkom zavodu Prirodoslovno-matematičkog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu.U ovoj knjizi objavili smo dva njegova rada: Botanička ekskurzija u ProkletijeiU području gornjeg Ibra.
Igor Andrejevič Rudski (1897-1944), profesor kragujevačke gimnazije, utemeljivač fitocenologije, nauke o biljnim zajednicama u Srbiji. Ovdje smo objavili odlomke iz njegove knjige Ekskurzija na Žljeb i Mokru planinu (22. jun do 19. jul 1922), kao i rad Botaničke znamenitosti Štedima u Crnoj Gori.
Svi ovi botaničari išli su „tragovima“ čuvenih svjetskih botaničara koji su puno ranije obišli ovaj kraj: Beck von Mannageta, August von Hayek…
Iz poslijeratnog perioda, poslije 1945. godine, izdvojili smo nekoliko zapisa: prilog novinara V. Tasića, objavljenog u dnevnom listu Pobjeda 1956. Pod naslovomJasni su horizonti Rožaja; poetski opis Hajle, rožajskog književnika M. Đurovića Hajla – kamila planina i zapis o snimanju prve epizode serijala TV Beograd Karavan, režisera M. Kovačevića iz 1965.[2]
Na kraju ovog uvoda treba napomenuti i nekoliko „putnika“ čije bilješke nisu obuhvaćene u ovoj knjizi a vrijedni su pažnje: E. Spencer, A. Viquesnel, G. Gravier, K. Kostić.
U proleće 1850. godine kroz Rožaje prolazio iEdmund Spencer, engleski oficir koji je imao titulu viteza. On je svoje zapise sa putovanja po balkanskim zemljama objavio u dvotomnoj knjizi Putovanja po evropskoj Turskoj (Travels in European Turkey in 1850) objavljenoj u Londonu 1851. godine. Rožaje je bila usputna stanica E. Spencera na putu od Novog Pazara prema Gusinju. Samo mjesto imalo je osamdeset do sto kuća koje su bile grupisane radi lakše odbrane stanovništva. Za stanovnike ovih krajeva kaže „da su najfinija rasa u evropskom dijelu Turske ili možda i u Evropi…“. „i Arnauti i Sloveni su rase dobre fizičke građe, slični Herkulu…“[3] Opisao je i žene koje je često sretao u planinama „…u pratnji silnih pasa ili, nerijetko, sa bodežom ili sa pištoljem zatnutim oko pasa.“ Bile su fino građene i hitre, „… a njihova bosonoga stopala i članci, koje su pokazivale prilikom prelazaka rijeka, izazvala bi veliko divljenje i bilo kojoj evropskoj plesnoj dvorani…“[4]
Auguste Viquesnel je bio u pratnji Ami Buea 1838. godine i svoje bilješke sa putovanja objavio je u časopisu „Memoire de la Societe geologique de France“ pod naslovom Dnevnik sa puta u Evrosku Tursku (Journal d’un voyage dans La Turquie d’Europe). Pošto je A. Viquesnel bio geolog, njegove bilješke se uglavnom odnose na podatke o sastavu zemljišta. Za sve destinacije dao je detaljnu vremensku udaljenost od mjesta do mjesta. Tako put od Novog Pazara do Rožaja se može preći za 12 sati. Put od Rožaja do Gusinja prelazi se za 11 sati i 30 minuta. Zabilježio je da je bilo dosta u julu snijega na putu preko Smiljevice, jer je zima 1837/38. godine, za rožajski kraj bila karakteristična po obilnim padavinama.
Francuski lektor u Beogradu Gaston Gravier je površno doticao Rožaje i rožajski kraj u knizi Novopazarski sandžak (Le Sandžak de Novi Pazar) koja je objavljena u časopisu Annales de geographie 1913. godine u Parizu. Kosta N. Kostić je u knjizi Naši novi gradovi na jugu objavljenoj 1922. u Beogradu, dao kratak opis Rožaja, porijeklo imena i kratak istorijat Rožaja u XVIII vijeku. I za jednog i za drugog može se, zasigurno tvrditi da nijesu posjetili Rožaje.
[1]O. Kurpejović: Rožaje u djelima zapodnoevropskih naučnika i putopisaca. Rožajski zbornik br. 15, Rožaje (2011), str. 153-158.
[2]Ova emisija je bila posvećena posljednjem karavanu u Evropi i nosila je naslov „Rožajski karavan“ po kojem je čitav serijal dobio ime.
[3] E. Spencer, Travels in European Turkey in 1850, vol. I, London 1851. str. 377.
[4]E. Spencer, Travels… str. 378.; O. Kurpejović, Rožaje u djelima zapodnoevropskih naučnika i putopisaca. Rožajski zbornik br. 15, Rožaje (2011), str. 153-158.
