Mr Sead Ibrić
TRGOVIŠTE 1910. GODINE U OPISU TURSKOG NOVINARA AHMED ŠERIFA
Trgovište, današnje Rožaje[1], za vrijeme osmanske vladavine bilo je kaza ili kajmakamluk, odnosno srez ili opština.[2]
U određenim periodima XIX stoljeća ovaj srez bio je sastavni dio Bosanskog vilajeta, odnosno, Novopazarskog sandžaka ili Kosovskog vilajeta, odnosno, Pećkog sandžaka. Šemsettin Sami je u svom Kâmûsu’l-a’lâmu ovaj srez krajem XIX stoljeća ovako opisao: ‘’Trgovište (Rožaje) se nalazi u Kosovskom vilajetu u Pećkom sandžaku. To je mala kasaba i centar istoimene kaze, koja se nalazi na sjeveroistočnoj strani od Peći sa ukupno, oko, 3.000 stanovnika. Kaza Trgovište se nalazi sjeverno od Novopazarskog sandžaka, zapadno od Berana, na jugozapadnoj strani od Peći. Istočno je još iz mitrovačkih kaza ovde konačište i zajednica od 62 sela. Predio (tlo) je krševit. Zbog obilja pašnjaka razvijeno je stočarstvo, pa se proizvodi izvrstan maslac, sir i ostali ovčiji proizvodi za izvoz. Tu su, također, izvrsne količine drvene građe iz njihovih šuma. Broj stanovnika se povećao na 25.000 duša, pretežno, islamskog i ostalog hrišćanskog življa. Stanovnici su arnautskog i bošnjačkog govornog jezika. Unutar postojeće kaze je 6 časnih džamija, 150 magaza i dućana, 6 mekteba, 1 crkva. Klima je vrlo hladna, zime su duge i jake.’’[3]
Godine 1910. uredništvo časopisa Tanin šalje svog ‘’jakog’’ novinara Ahmeda Šerifa, kako tada kažu u ‘’Arnavudluk’’, odnosno Albaniju. Prvi svoj telegraf poslao je iz Ferizovika (Uroševca) 27. maja. Odatle odlazi u Prizren, Đakovicu, Peć, pa zatim Mitrovicu. Iz Kosovske Mitrovice 22. juna 1910. godine, preko Banjske dolazi u Novi Pazar. Odatle odlazi u Sjenicu, Novu Varoš, Prijepolje, Tašlidžu (Pljevlja), Kolašin-Šahoviće, Akovu (Bijelo Polje), Berane i na kraju oko 5 sati (po današnjem 12.00 h) 24. jula 1910. godine smjestio se u jednom hanu u Trgovištu (Rožaje). Njegov novinski članak o Trgovištu, koji je ovdje u potpunosti naveden, objavljen je 1. ramazana 1328. hidžretske godine ili 23. avgusta 1326. godine, odnosno 5. septembra 1910. godine pod rednim brojem 723.[4]
Prijevod teksta naveden je u cjelosti, a u fusnotama je naveden originalni tekst na osmanskom jeziku svih pasusa, koji sačinjavaju članak o Trgovištu.
‘’Što se tiče generalnog opisa i prikaza Trgovišta[5], ono što možemo odmah kazati je da nama znanom Kolašinu dodajte još stotinu ili dvijestotine kuća i pet-deset dućana, može se reći da ste vidjeli Trgovište. Međutim, ovo ne bi bio ispavan i nepristrasan zaključak. Jer, dva sreska centra, pored toga što je s jedne strane jedan mali a drugi malo veći, oblikom i izgledom jedan na drugi liče, pored toga što u mnogim tačkama imaju zajedničkog, neke linije i nevidljive i nečujne male razlike duhovno ih veoma mnogo odvaja. Zbog toga, koliko se može vidjeti, zapostaviti detaljno navođenje podataka, apsolutno nije ispravan postupak. Sreski centri, po mom mišljenju, znače izvor našeg društvenog života.’’[6] U uvodnom djelu teksta o Trgovištu Ahmed Šerif objašnjava važnost shvatanja društvenog života u srezovima.[7] U nastavku kaže:
‘‘Kaza (srez) Trgovište nema više od 300 kuća i njeno stanovništvo u potpunosti se sastoji od Bošnjaka. A srez je podijeljen na 72 sela i 3 kola (plemena) i jedan dio njegovog stanovništva sačinjavaju kršćani Srbi. Što se tiče stanovništva većina su Bošnjaci, samo se nalaze i albanska sela koja su od plemena Rugova.[8] Jedan sahat hoda iznad Trgovišta izvire rijeka Ibar, koja teče sredinom grada, curi prema Mitrovici i svojom čistom vodom koja tek izlazi iz njenog legla, naspram svih uzroka koji škode zdravlju, čuva i štiti prijatno stanje i spokoj kod ljudi. Iako im svakoga dana želi prirediti gozbu veoma ukusnim i prijatnim ribama, koje odgaja i njeguje u sebi, a čija je jedna oka[9] sto para, doradama koje se prodaju po tri kuruša, narod koji nije sklon i ne voli ništa drugo osim meso od koze, daleko stoji od ove gozbe.[10]
Ibar, Trgovište dijeli na dva dijela. Ova dva dijela veže jedna jadna i slaba ćuprija. Oblik izgradnje kuća, pokrivenih drvetom, isti je kao i kod kuća u ostalim mjestima ove oblasti i već uglavnom, njihova vrata i prozori su zatvoreni za posjetu svjetlu i zraku. Dijelovi kasabe (varoši) i uređenje je u prirodnom stanju, ruka čovjeka se u to nije miješala, tako da nije narušena jednostavnost. Što se tiče uređenja sokaka (ulica) i čistoće, nema potrebe govoriti o opštini, jer, u suštini takve aktivnosti ne postoje. Opština je mašta koja je tema razgovora (ep na jezicima) i jedna mitska bajka. Ova opština ima godišnji prihod od 600 kuruša. A sa tim može da održava samo dvije ulične lampe. I eto, postojanje opštine, njen rad i njen život shvata se na osnovu slabog i žutog svjetla koje na svoje okruženje šire ove dvije petrolne baklje. U vezi generalne čistoće i pažnje zdravlja, ovo opažanje je dovoljno da bi dalo jednu ideju o tome. Ispred očiju i na dnu ušiju upravne zgrade sreza nalaze se dućani mesara (kasapina). Njihova klanica je jedno malo mjesto pored zida upravne zgrade. Kasapin ovdje zakolje kozu, prolije joj krv, odere je, kožu joj odnese u dućan i tu je okačenu suši i odrađuje.[11]
Zajedničkih i privatnih odvodnih kanala (kanalizacije) nema nimalo. Na gornjim spratovima kuća žive ljudi, a na donjim spratovima životinje. Sokake briše vjetar, kvasi kiša, ukratko ne postoji ništa a da nije uzrok koji radi na narušavanju zdravlja Trgovištu. Kada čovjek to vidi dođe do zaključka da je ovo mjesto izvor bolesti i mjesto koje je mikrobima bolesti najprostranije i odgovarajuće mjesto za šetnju, rad i napade. Međutim, suprotno tome, narod je, mimo povreda, u potpunosti zdrav, čak su to ljudi koji su puni krvi i živahni. Što se tiče groznice i sličnih nametljivih bolesti, koje se žele svugdje uvući, čak ni traga nema. Čovjek se čudi kako ovi ljudi opstaju protiv bolesti između ove nečistoće, načina života i neuređenog načina opstanka. Jer, zdravlje je prema ovim uslovima života u potpunosti suprotan rezultat. Međutim, živjeti u gradu samo nekoliko sati ve preispitati situaciju, ova tajna koja izgleda kao zagonetka, shvatit će se da je veoma jasna i na vidjelu. Njih čuva priroda i od bolesti štiti čista voda Ibra i dobri i zdravi vazduh zelenih planina i šuma. Inače žene koje su zarobljene da ne izlaze ni na vrata vani, koje čak imaju sve uslove, kaže se da ih, uglavnom, uhvati reuma, u mjestu kao što je Trgovište ove vrste bolesti prizivaju se samo na silu.[12]
Narod radi koliko da obezbjedi namirnica koje će im biti dovoljne da ne umru. Ovdje mimo krompira, kukuruza i nekoliko vrsta proizvoda, drugo ništa se ne odgaja.. Priča se da je oštra klima prepreka uzgajivanju pšenice. Zemljište je više u stanju livada, nego njiva, te prema tome razumije se da životinje imaju veću važnost od ljudi i da se više za njih radi. Čaršija Trgovišta, sastoji se od 20-30 malih dućana. Stvari i roba za prodaju koja se nalazi u njima, sa aspekta kvantiteta i kvaliteta, veoma su proste. Dućani se izjutra kasno otvaraju i poslije tri (po današnjem računanju vremena 11.00 h) se ponovo zatvaraju tako da se veliki trgovci umorni od pretjeranog rada povlače na odmor tri-četiri sahata. U ovim časovima u čaršiji nema otvorenog dućana. Mala kasaba, i tri-četiri sahata koje je ukrala od dana, dodala je tmini i uronila u san. Sklonost Bošnjaka mirovanju i rahatluku i ovdje apsolutno preovladava životom.[13]
U ostalim mjestima, dobro ili loše, heftično jednom se organizuje pijaca, gdje dođu seljani i manje-više trguju, a Trgovište nema ni toga. Za seljane i za njihove životinje, so je namirnica koja se obavezno najviše upotrebljava, a nabavlja se s vani. Međutim u Trgovištu so se ne prodaje. Tim povodom sav narod sreza, naročito radi kupovine soli, prinuđen je da jednom heftično ide u Berane gdje se nalazi skladište Državnih dugova (Düyun-ı Umumiyye). Ovakvo stanje je najveća prepreka za osnivanje i otvaranje jedne pijace u Trgovištu. Uprava državnih dugova, pored svoje zarade, kada bi razmišljajući da olakša i bude od koristi narodu i u Trgovištu otvorila jedno skladište soli, ovom srezu bi učinila jednu dobru uslugu. Ujedno, u suštini, ukoliko u centru jednog sreza nema Uprave državnih dugova to biva uzrok velikim teškoćama. Od trenutka kada neko iz naroda jednu molbu želi napisati ili se obratiti vlastima za neki posao, počinju poteškoće. Najprije, taj čovjek ne može naći nekoga ko bi mu napisao tu molbu i da je neki obični posao u pitanju, prinuđen je da za pisanje molbe plati 10 ili 15 kuruša jedinom pisaru (sastavljaču) molbi, koji je sreski matičar-pisar. Zatim, normalno, treba da zalijepi poštansku marku, koju je mnogo puta veoma teško naći. Jer, nema Uprave državnih dugova, nema prodavca poštanski maraka, ukratko, nikakvim sredstvom se ne moži doći do poštanske marke. Šta će biti, seljak će se prošetati i lutati, a možda, da bi kupio poštansku marku i da bude prinuđen otići do Berana, tako da će to trajati danima. Naspram toga, nepravedno je razmišljati da je u redu da uprava bezdušno kaže: ‘‘Ništa mu ne fali’’. U najmanju ruku, ovdje treba da se nađe jedan prodavac poštanskih maraka. Ovu dužnost, iako su željeli dati direktoru pošte, direktor se s pravom pobunio i to nije prihvatio.[14]
Ne može se kazati da danas u srezu nema sigurnosti, mira i bezbjednosti. Čak su pohapšeni najveći zlikovci bjegunci koji su uvijek prijetili opasnošću tišini i miru u srezu i učestvovali u mnogim događajima i zločinima. Njihovo hapšenje mnogo je utjecalo da se poboljša situacija u srezu. Što se tiče ove teme nemoguće je negirati utjecaj i pomoć stanja i poduhvata u Albaniji. Žandarmerija je toliko bila uvjerena da ne može uhvatiti ove zlikovce, da se sada, pored toga što se oni nalaze u zatvoru i pod kontrolom, još uvijek čude, toliko kao da su naspram nekog nadprirodnog događaja. Neizlječiva i hronična bolest provincija krađa stoke i ovaj srez uznemirava. Službenici čuvari reda i žandarmerija su veoma ostarjeli ljudi. Iako se priča da je poručnik čovjek koji je hrabar, koji zna lokalno stanje i koji radi koliko može, i on sam je nepismen i neznalica. Vide ga kako sa svojim ljudima i žandarmerijom, u njegovoj sobi sjede jedni naspram drugih te puše cigarete i piju kahvu. Treba zamisliti kakva je poslušnost narednika kod njegovih ljudi koji su toliko ravnodušni prema njemu i donijeti zaključak zamišljajući granicu koju mogu postići izvršavajući naredbe nadležnog.[15]
Zgrada uprave Trgovišta je u stanju da se u njoj ne može boraviti. Među svim zgradama i kućama tražili su najstariju i najporušeniju i nju su prihvatili za zgradu uprave. Kada ulazi u nju čovjek pomisli da ulazi u neku ruševinu, a ne u neku zvaničnu zgradu. Zgrada je sa jedne strane iskrivila, merdivene su polomljene, raspale se, tavani su ispucali i zidovi su puni izbušotina. Tek što se uđe na vrata, izgled zgrade stare sto godina, čovjeku daje osjećaj straha i kolebljivosti te se treba čuditi hrabrosti i smjelosti onih koji u njoj borave. Naročito se tu ispod nje nalazi jedna mala, tijesna i tamna soba, koja je prihvaćena kao zatvor, u dnu čijih zidova teče kanalizacija i nečistoća. Vidjeti ovo a ne rastužiti se, ne zaplakati radi čovječanstva, neophodno je da srce i savjest budu od kamena. Otvori za vazduh i svjetlo u zatvoru su dvije rupe koje nisu šire od po deset centimetara i nisu duge. Oko koje pogleda kroz njih unutra će vidjeti duboku tminu i 15-20 ljudskih skeleta. Ružni mirisi kvare vazduh i ovaj prizor čovjeka natjera da zamrzi to što je čovjek. Zatvori naše domovine svi su ovakvi i posljednji koji vidite uvijek vas navede da za one prijašnje kažete da su milost. Šta da radimo sada, u najmanju ruku, postoji utjeha da razmišljanje o tome će jednoga dana sigurno poboljšati stanje tako što će ovo biti sredstvo da mnogi ljudi duhovno i materijalno isprave svoje stanje, a ne da im ubrza zaostajanja. I ovo je jedan vid napretka.[16]
Nemoj da se nađu uvrijeđeni, ali i državnim službenicima je dojadio ovaj svijet i dosadilo im je te sjedeći na ovome svijetu, vremenom su se udaljili od života i rada. Vidjeti njihovo razbacano, nesređeno i haotično stanje u kancelarijama gdje ih je po 3-5, dovoljno je da bi se shvatilo njihovo duhovno stanje. Iako želi raditi koliko mu za to dozvoljavaju mogućnosti, kajmakamu svi faktori koji bi trebalo da mu pruže pomoć, uglavnom su, po jedna prepreka i negacija, prilikom njegovih odluka i njegovog rada.[17]
Sudska zgrada je u drugoj kući. Ovjde se može reći da je, naspram upravne zgrade sreza, novije i urednije. Pored toga što sud nema mnogo posla, priča se da radi povremeno kada treba. Vlast za svaku prostoriju mjesečno daje kiriju od sedamdeset do stočetrdeset kuruša, ali ovim kurušima koji toliko mnogo godina naplaćuju u Trgovištu, računaju da su se mogle sagraditi jedna ili dvije uredne zgrade. Iako voda Ibra i čisti vazduh, opštinu koja ima budžet šest stotina kuruša, spašavaju da ne koristi usluge doktora, sudu ponekad treba doktor, naravno, ne mogu ga naći, gdje god da pošalju dopis ili čak da zakažu preglede, ne obraća se pažnja i ne šalje se. Sudije bivaju i ljekari. Hajde da kažemo odlukama koje se oslanjaju na dokument kao što je ovaj, navikli su se opšti sudovi, neće da obrate pažnju. Da li možda, ovakva dokumenta uopšte stižu u apelacioni sud? Da li možda, takvo nešto i apelaci oni sud odobrava?[18]
Sa aspekta prosvjete srez je veoma siromašan. Zajedno sa onim u centru, broj svih škola ne prelazi deset. Od škola na selima, u sadašnjem stanju, pored toga što se ne može niko okoristiti, čak iako se seljani podstiču na izgradnju novih škola, postoji jedna gorka nemaštinja kao što je nemoć da se pronađe učitelj. U centru sreza nema rušdije, a postojeća ibtidaija ima do sto učenika, koji su ostavljeni obrazovanju i podučavanju jednom učitelju, koji mjesečno prima dvije stotine kuruša. Prema njihovom nastavnom programu, kada bi se podijelilo sedmično vrijeme učitelju, shvatit će se da za svaki održani čas ne pada ni jedna četvrtina (čejrek). Jedan čovjek, koliko god da je vrijedan i da se trudi, nemoguće je da izađe na kraj sa ovolikim poslom. Pored toga, na različitim mjestima sam čuo da učitelj radi onoliko koliko može raditi jedan čovjek i da djeca pokazuju rezultate napredovanja u školi. Danas, u Trgovištu ima oko četrdesetoro-pedesetoro djece koja su željna sticanja nauke i učenja, a koja čekaju izgovarajući: škola, škola. Njihovi roditelji ili su siromašni da ih ne mogu poslati u drugo mjesto ili su tolike neznalice koje ne mogu shvatiti potrebu i koristi školovanja. Zbog toga su, ova jadna pametna djeca osuđena da se ugase u nemaštinji zatvorenog ambijenta Trgovišta.[19]
Što se tiče puteva srez nije u dobrom stanju. Pored toga što nema nimalo makadama (posutog puta), zimi, zbog jake hladnoće, realnost je da mjesecima postojeći putevi budu zatvoreni i da Trgovište nema potpuno nikakve veze sa svijetom. Kajmakam se dogovorio sa narodom, da koliko mogu, makar koliko da nadoknade osnovne potrepštine, sami grade puteve, što su oni prihvatili. Kajmakam je, u najmanju ruku, poslao dopis da mu pošalju nekoliko stotina motika i lopata, međutim, ne ili da, još nije dobio nikakav odgovor. Primjetio sam da su stanovnici Trgovišta, naspram susjednih srezova, sa aspekta morala iskreniji i radikalniji, naročito mi je bilo drago kada sam saznao da nisu odani šljivovači[20] i da je pije samo njih trojica-petorica, te da zbog toga ne zauzimaju dobar položaj u narodu.[21]
Uzimajući u obzir da se radi o jednom kritičnom periodu za Osmansku državu na Balkanu, a to je period uoči balkanskih ratova, kada se Turci Osmanlije povlače sa Balkana ovakva situacija u Trgovištu, pa uglavnom i u ostalim gradovima na Balkan sasvim je realna i očekivana. Nadat se je da će ovaj rad osvijetliti historiju Rožaja i društvene prilike ovog kraja prije sto godina, onima koji se bave naučnim istraživanjima.
_________________________
[1] Rožaje se po prvi put spominje u jednom tahrir defteru 1585. godine, ali na tlu ovog grada pronađeni su tragovi naselja iz ranijeg perioda. Što se tiče Trgovišta, koje se spominje prije XIX vijeka, da li je to zapravo današnje Rožaje ili neko drugo mjesto u blizini Rožaja ne zna se pouzdano i tačno. Ali za XIX vijek treba reći da se radi o istom mjestu.
[2] Ami Bue koji je prošao kroz Trgovište 1837. godine, navodi da tu ima 1 džamija, 60 kuća i nekoliko hanova. Dok godine 1873. u kazi Trgovište ima 5 džamija i mesdžida, opštinska zgrada, 4 muslimanska mekteb-i sibjana, 4 hana, 1.233 kuće i 39 dućana. Kaza Trgovište 1879. godine ima ukupno 5.472 stanovnika, od toga broja njih 4.218 su muslimani, a 1.254 kršćani. Kroz 4 godine (1883.), u ovoj kazi živi 5.425 stanovnika (muškaraca). Od toga 4.547 su muslimani, a 878 gajr-i muslimi. Te iste godine u ovoj kazi ima 7 džamija, 64 dućana, 1.135 kuća, 5 hanova i 500 česama-izvora. Trgovište kao kaza 1887/88. godine pripada Pećkom sandžaku i ima sa selima zajedno 2.640 kuća, 6 džamija, do 150 dućana, 6 mekteba i 1 crkvu. Istih godina po Th. Ippenu srez ima ukupno 10.944 stanovnika (8.436 muslimana i 2.508 kršćana). Kazu Trgovište 1892. godine sačinjava 81 selo. Jedno od tih sela je bio i današnji Tutin, kojeg G. Myur Makenzi i A. Irbijeva spominju 1868. godine, govoreći da tu ima 6 bošnjačkih i jedna srpska kuća. Jedna od zanimljivosti Trgovišta jeste i to da se 1893. godine spominje filijala Ziraat Banke (Poljoprivredne Banke), koja ima direktora, dva člana i 17.000 kuruša kapitala. Godine 1900. u kasabi Trgovište ima 200 kuća raspoređenih u 3 mahale, i to 65 u Kučanskoj mahali, 55 u Zejnel-aginoj mahali koja se nalazi na severu i 80 u Kurt-aginoj mahali koja se nalazi na zapadnoj strani. U kazi svega ukupno ima 2.640 kuća i 5.269 stanovnika, od kojih su samo 763 kršćani, a ostalih 4.506 muslimani. Od 6 džamija koje se spominju od ranije dvije su u centru a ostale četiri u selima ove kaze. Pored toga, iste godine, u kasabi-centru kaze ima telgrafhana-pošta, opštinska zgrada, 55 dućana, 2 hana i kahvehana-kafečajnica. A na teritoriji kaze ima blizu 100 dućana i 2 crkve. (Sažetak o Trgovištu (Rožaje) iz magistarskog rada ‘’Novopazarski sandžak u XIX stoljeću’’ autora ovog teksta)
[3] Škrijelj Redžep, ‘‘Rožaje u Kâmûsu’l-a’lâmu Šemsettina Samija’’, Bošnjačka riječ, Godina 3., Br. 11-12., Novi Pazar, decembar 2008., str. 102-104.
[4] Şerif Ahmet, Arnavudluk’da, Süriye’de, Trablusgarb’da Tanîn, Priredio: Mehmet Çetin Börekçi, II., TTK, Ankara, 1999., str. 95.
[5] Trgovište se navodi kao Tergovište.
[6] ‘’Tergovişte’nin, genel olarak ta’rîfi ve tasvîri konusunda, hemen söyleyebileceğimiz, bildiğimiz Kolaşin’e, bir-iki yüz ev ve beş-on dükkân daha ilâve ediniz, Tergovişte’yi görmüş olursunuz, denilebilir. Fakat, bu doğru ve insâfa uygun bir hüküm olmaz. Çünki, iki kazâ merkezi, birinin küçük, diğerinin daha büyük olması bir tarafa, şeklen ve görünüş bakımından birbirine benzer, birçok noktalarda ortaklık olmakla berâber, ba’zı çizgiler, görülmeyen ve duyulmayan küçük farklar, ma’nen, onları pek fazla ayırır. Bunun için, görülebildiği kadar, ayrıntılı bilgi vermede ihmâl, kesinlikle doğru olmaz. Kazâ merkezleri, bence, toplumsal hayâtımızın, kaynağı demektir.’’ (Şerif Ahmet, str. 95.)
[7] ‘’Onları iyi görmekle, toplumsal hayâtın iyi-kötü taraflarını, noksanlarını, üstün taraflarını, nelere muhtâç olduğumuzu incelemek mümkün olabilir. Çünki, buralarda, hayâtın çerçevesi küçülmüş, büyük ve gürültülü şehirlerdeki belirsiz tipler, örnekler, basîtleşmiş, inceleyen ve araştıran bakışlara, çıplak kalmıştır. Bunun için, eğer dürbününüz, mikroskobunuz ve diğer gözlem aletleriniz var ve mükemmel ise, bu küçük örneklerden, en büyük ve karışıklarına, bu küçük olaylardan, hayâtın en belirsiz ve düzensiz olaylarına çıkmak ve onları tamâmiyle sınıflamak, birleştirmek, inceleme ve yargılamadan geçirmek, son derece kolaylaşır. Gerçi, bir köy, onun kulübeciği de geniş bir araştırma kaynağı ve ortamıdır. Fakat, bu konu, bir âlemin, ba’zı safhaları ile sınırlıdır. Hâlbuki, bir kazâ merkezi, hem gerçek, hem toplumsal hayâtın, hem ilerleme kanûnuna bağlı olarak, zaman zaman, belirtileri ve görüntüleri değişikliğe uğrayan hayât olayları, toplum ve medeniyyet olaylarının, en uygun ve açık bir araştırma kaynağı ve ortamıdır. Dürbününüzü ve mikroskobunuzu istediğiniz tarafa, herhangi bir köşeye çeviriniz. Orada, gerçek hayâtın ve toplumsal hayatın kırıntılarının yaşamakta oluduğunu görürsünüz. Bu tatlı uğraştır.’’ (Şerif Ahmet, str. 95-96.)
[8] U tekstu stoji ‘’Rogoda’’ što je pogrešno pročitano prilikom transkripcije teksta.
[9] Stara mjera za težinu, jedna oka je 1283 grama.
[10] ‘’Tergovişte Kazâsı, 300 hâneden fazla değildir ve ahâlisi, bütünüyle Boşnaklardan ibârettir. Kazâsı da, 72 köye ve 3 kola bölünmüş ve sekenesinin bir mikdârı, Sırb Hıristiyânlardan meydâna gelmiştir. Kazânın nüfûs bakımından çoğunluğu, Boşnaklardan olup, yalnız, Rogoda Kolu’ndan, Arnavud köyleri bulunur. Tergovişte’nin bir sâat yukarısından çıkan ‘‘İbre’’ Irmağı, küçük şehrin ortasından akarak, Mitroviçe’ye doğru süzülür gider ve henüz yatağından çıkan sâf sularıyla, bütün sağlığı bozan etkenlere karşı, halkın âfiyet ve selâmetini korur ve savunur, içinde yetiştirdiği ve büyüttüğü, gayet lezzetli ve nefis, okkası yüz paraya, üç kuruşa satılan ‘‘Mercan’’ balıklarıyla, onlara hergün bir ziyâfet çekmek isterse de, keçi etinden başka bir şeye düşkün olmayan ve sevmeyen halk, bu ziyâfetten uzak durur.’’ (Şerif Ahmet, str. 96.)312
[11] ‘’İbre, Tergovişte’yi iki kısma ayırır. Bu iki kısmı, zavallı, mariz bir köprü bağlar, üzerleri tahta ile örtülü olan evlerin yapılış biçimleri, bu bölgedeki diğer yerlerin aynîdir ve hemen genellikle, ışık ve havânın ziyâretine, kapıları ve pencerelerini kapamıştır. Kasabanın bölümleri ve düzeni, tabîî durumunda olup, bir insân eli buna karışmamış, basîtliğini bozmamıştır. Sokaklarının düzeni ve temizliğiyle, belediyyesinden bahsetmeye gerek yok, çünki, bunlar, esâsen var değildir. Belediyye diye, dillere destân olan bir hayâl, efsânevî, bir masaldır. Bu belediyyenin yıllık 600 kuruş geliri vardır ki, bununla, ancak, sokaklardaki iki aded lambayı idâre edebilir ve işte, belediyyenin vücûdu, çalışması, hayâtı, bu iki petrol meş’alesinin etrâfa yaydığı hafîf ve sarı ışıktan anlaşılır. Genel temizliğe, sağlığa dikkat hakkında, şu gözlem, bir fikir vermeye yeterlidir. Hükümet dâiresinin gözü önünde, kulağı dibinde, kasab dükkânları vardır ki, bunların mezbahası, hükümetin duvarları dibindeki ufak bir yerdir. Kasab, keçiyi burada boğazlar, kanını akıtır, yüzer, derisini dükkânına götürür ve derisini orada asarak kurutur ve terbiye eder.’’ (Şerif Ahmet, str. 96.)
[12] ‘’Genel, özel lağımlar, hiç yoktur. Evlerin üst katında insânlar, alt katında hayvânlar oturur. Sokakları rüzgâr süpürür, yağmur sular, özetle, hiçbir şey yoktur ki, Tergovişte’nin sağlığını bozmak için, bir etken olmasın. İnsân, bunları görerek, burasının bir hastalık kaynağı ve hastalık mikroblarının en geniş ve uygun bir gezinme, çalışma ve saldırı yeri olduğuna hükmeder. Fakat, aksîne, halk, sakat olmadıktan başka, tam sağlıklı ve hattâ, kanlı canlı adamlardır. Sıtma ve benzeri arsız, her yere sokulmak isteyen, hastalıklardan eser bile yoktur. Bu pislikler, hayât biçimi ve geçim usûlündeki düzensizlikler ve bozukluklar arasında, bu adamların, nasıl hastalıklara karşı koyduklarına hayret eder. Çünki, sağlık, bu hayât şartlarının tamâmen aksî bir sonucudur. Fakat, şehirde birkaç sâat yaşamak ve durumu incelemekle, bir muammâ zannedilen bu sırrın, pek açık ve meydânda olduğu anlaşılır. Onları tabîat koruyor, hastalıklara karşı ‘‘İbre’’nin sâf suyu ve yeşil dağların, ormanların, iyi ve sağlam havâsı savunuyor. Yoksa, ne kendilerinde ve ne de başlarında bulunanlarda, hiçbir kerâmet yoktur. Bununla berâber, dâimâ evlerinde oturmağa, imkân uygun olduğu kadar bile, kapıdan dışarı çıkmamağa mahkûm olan kadınların, çoğunlukla, romatizmaya tutulmuş bulundukları söyleniyorken, Tergovişte gibi bir yerde, bu tür hastalıklar ancak zorla çağırılıyor.’’ (Şerif Ahmet, str. 96-97.)
[13] ‘’Halkın çalışması, ölmeyecek kadar yaşamasını sağlayacak zahîreyi sağlayacak kadardır. Burada, patates ve mısır gibi birkaç cins üründen başka bir şey yetiştirilmiyor. İklimin sertliğinin, buğday yetiştirmeye engel olduğu söyleniyor. Arâzî, tarladan çok, çayır durumundadır ve buna göre, hayvânların, insânların üstünde bir yerleri olduğu, daha çok onlar için çalışıldığı anlaşılır. Tergovişte’nin çarşısı 20-30 küçük dükkândan meydâna gelir, bunların içindeki eşyâ ve satılacak mallar, kemmiyyet ve keyfiyyet bakımından, pek basîttir. Dükkânlar sabahleyin geç vakit açılır ve sâat üçden sonra, tekrâr kapanarak, aşırı çalışmadan yorulan büyük tâcirler, üç-dört sâat, dinlenmeye çekilir. Bu sâatler içinde, çarşıda açık dükkân yoktur, küçük kasaba, gündüzden çaldığı üç-dört sâati de, geceye, karanlığına ilâve etmiş, uykuya dalmıştır. Boşnakların durgunluk ve râhatlıklarına düşkünlükleri, burada da, hayâta mutlak hâkimdir.’’ (Şerif Ahmet, str. 97.)
[14] ‘’Başka yerlerde, iyi kötü, haftada bir pazar kurularak, köylüler gelir ve az çok alış veriş olur, Tergovişte, bundan da yoksundur. Köylüleri kendileri ve hayvânları için dışarıdan sağlanan ve en çok tüketmeye mecbûr oldukları tuzdur. Hâlbuki, Tirgovişte’de tuz satılmaz. Bu sebeble, bütün kazâ halkı, özellikle tuz almak için, Düyûn-ı Umûmiyye’nin anbarı bulunan, Berâne’ye, hafta bir gitmek zorundadır. Bu durum, Tergovişte’de bir pazar kurulması ve açılmasına en büyük engeldir. Düyûn-ı Umûmiyye İdâresi, kendi çıkarıyla berâber, halka kolaylık ve fayda sağlamayı düşünerek, Tergovişte’de de, bir tuz anbarı açarsa, bu kazâya iyi bir hizmet etmiş olur. Hem aslında, kazâ merkezinde Düyûn-ı Umûmiyye idâresi olmaması, pek zorluklara sebeb vermektedir. Halktan biri, iş için, bir dilekçe ve hükümete başvurmak istediği andan itibaren, zorluk başlar. Evvela, o adam, dilekçesini yazdıracak bir kimse bulamaz ve âdî bir işi bile olsa, 10 kuruş, 15 kuruş yazma ücreti vererek, tek arz-ı hâlciye (arzuhâlcı) kazânın tahrirât kâtibine, başvurmaya mecbûr olur. Sonra, tabîî olarak, dilekçeye pul yapıştırmak gerekir ki, bulmak, çok def’a, pek zordur. Çünki, Düyûn-ı Umûmiyye İdâresi yok, pul bâyii yok, özetle, hiç bir araçla pul sağlamak imkânı yoktur. Ne olacak, köylü gezecek ve dolaşacak, belki, pul almak için, Berâne’ye gitmeye mecbûr kalacak ve günlerce sürünecektir. Buna karşı, idârenin ‘‘ne ziyânı var’’ diyecek kadar insâfsız olduğunu düşünmek, insâfsızlık olur. Hiç olmazsa, burada, bir pul bâyii bulunmalıdır. Bu görevi, posta müdürüne vermek istemişlerse de, müdür, haklı olarak, itirâz ederek, kabul etmemiştir.’’ (Şerif Ahmet, str. 97-98.)
[15] ‘‘Kazâda, bugün, emniyyet ve asâyiş yoktur denemez. Hattâ, dâimâ, kazânın sessizlik ve asâyişini tehdîd eden, birçok vukuât ve cinâyet sâhiblerinden, en şerîr firârîler yakalanmış, bunların yakalanmaları, kazâ durumunun iyileşmesine, pek büyük bir etki yapmıştır. Bu konuda, Arnavudluk’daki durum ve harekâtın etkisi ve yardımını inkâr etmek mümkün değildir. Jandarmalar, bu şerîrleri tutamayacaklarına o kadar emîn olmuşlar ki, şimdi, onlar, hapisahânede ve nezâret altında buldukları hâlde, hâlâ, hayret içindeler, olağanüstü bir olay karşısında imişler gibi, şaşkındırlar. Taşraların devâsız, müzmin bir hastalığı olan, hayvân hırsızlığı, bu kazâyı da râhatsız etmektedir, inzibât me’mûrlar, zabtiyyeler pek eskimiş adamlardır. Mülâzımın cesûr, mahallî durumu bilen ve elinden iş gelir bir kimse olduğu söyleniyor ise de, kendisi ümmî ve câhildir, maiyyetindeki, zâbtiyyelerle, odasında karşı karşıya oturarak, sigara ve kahve içtiği görülür. Birbirine bukadar lâübâlî âmir ile maiyyeti, itâati düşünmeli ve zâbitin vereceği emirlerin yürütülme sınırını düşünerek, bir hükum vermeli.’’ (Şerif Ahmet, str. 98.)
[16] ‘‘Tergovişte hükümet dâiresi, oturulamayacak bir durumdadır. Bu, bütün dâirelerin ve binâların en eski ve en harâb bir binâyı aramışlar, hükümet dâiresi kabul etmişlerdir. Buraya girerken, insân kendisini bir resmî dâirede değil, bir virânede zanneder. Binâ, bir tarafa çarpılmış, merdivenler kırlımış, dökülmüş, tavanlar çatlamış ve duvarlar da delik deşik olmuştur. Daha kapıdan girerken, yüzyıllık binânın görünüşü, insâna bir korku ve çekinme duygusunu verir ve içinde oturanların cesâretlerine, metânetlerine hayret etmek gerekir. Hele, bunun alt tarafında, duvarlarının dibinden lâğımlar, pislikler akan, küçük, dar ve karanlık bir oda vardır ki, hapishâne kabul edilmiştir. Buradakileri görüp de üzülmemek, insânlık adına ağlamamak için, kalb ve vicdânın taştan olması lâzımdır. Hapishânenin, havâ ve ışık için menfezleri, onar santimetreden fazla geniş değil ve uzunluğu olmayan, iki deliktir ki, buradan bakan göz, içeride derin bir karanlık ve 15-20 insân iskeleti görür. Pis kokular havâyı bozar ve bu manzara, insânı insânlıktan nefret ettirir. Bizim memleketteki hapishâneler, hep böyle, son gördüğünüz, dâimâ evvel gördüklerinize rahmet okutuyor. Ne yapalım, şimdi, hiç olmazsa, bunların düşünüldüğü ve bunun için, bir gün, her hâlde, düzeltilerek, bir çok insânların ve ma’nen ve mâddeten gerilemesini çabuklaştırmak değil, onların durumlarının düzeltilmesine, araç olacağı tesellisi var. Bu da bir ilerleme demektir.’’ (Şerif Ahmet, str. 98.)
[17] ‘‘Gücenmesinler ama, me’mûrlar da bu dünyâdan bıkmışlar, usanmışlar ve bu dünyâda otura otura, gittikçe, hayât ve çalışmadan uzaklaşmışlardır. Onların, üçer-beşer, odalarındaki perişân, karma karışık durumlarını görmek, rûhlarını anlamak için yeterlidir. Kaymakam, imkân uygun olduğu kadar çalışmak istiyorsa da, kendisine yardımcı olması gereken, bütün etkenler, çoğunlukla kararında ve çalışmasında, birer engel, birer inkârdır.’’ (Şerif Ahmet, str. 99.)
[18] ‘‘Adliyye, dâiresi, başka bir evdedir. Burası, hükümet konağına göre daha yeni ve düzenli sayılabilir. Adliyyenin işleri çok olmadığı gibi, vakit ve zamanıyla görüldüğü söyleniyor. Hükümet, her dâire için, ayda yetmişlerden, yüz kırk kuruş kirâ veriyor ki, pek çok senelerden beri ödenen bu kuruşlarla, Tergovişte’de, bir-iki düzenli dâire yapılması mümkün olduğunu hesâb ediyorlar ‘‘İbre’’nin suyu, sâf havâ, altı yüz kuruş bütce sâhibi belediyyeyi, doktor kullanmaktan kurtarıyorsa da, adliyyenin ba’zan doktora ihtiyâcı oluyor, tabîî, bulunamıyor, ne tarafa yazılsa ve hattâ sipâriş edilse, aldırılmıyor, gönderilmiyor. Hâkimler, hekim de oluyorlar. Haydi, bu gibi belgeye dayandırılan hükümlere ve kararlara istinâf mahkemeleri alışmışlar, aldırmıyorlar diyelim. Acaba, bunlar hiç temyîz mahkemesine uğramıyor mu? Acaba, temyîz mahkemesi de mi hoş görüyor?’’ (Şerif Ahmet, str. 99.)
[19] ‘‘Kazâ, maârif bakımından, pek fakîrdir. Merkezdekilerle berâber, bütün okulların toplamı onu bulmaz. Köylerdeki okullardan, şimdiki durumda, zâten, faydalanmak mümkün olmadığı gibi, köylüler, teşvîk edilerek, yeni okullar yapılsa bile, öğretmen bulamamak gibi, acı bir yokluk baş gösteriyor. Merkez kazâda rüşdîyye yokdur, mevcûd ibtidâiyyenin yüz kadar öğrencisi var ki, bunlar, iki yüz kuruş aylıklı bir öğretmenin eğitim ve öğretimine bırakılmıştır. Ders programlarına göre, öğretmenin, bir haftalık zamanı bölünse, her ders için, bir çeyrek bile isâbet edemiyeceği anlaşılır. Bir adam, ne kadar çalışkan ve gayretli olsa, mümkün değil, bu işi başa çıkaramaz. Bununla berâber, öğretmenin insân çalışmasının izin verdiği kadar çalıştığı ve çocukların ilerleme eseri gösterdiğini, çeşitli yerlerden işittim. Bugün, Tergovişte’de, okulu bitererek, ilim ve maârif tahsîline istekli, kırk-elli çocuk vardır ki, okul, okul diye bekliyorlar. Bunların büyükleri, ya kendilerini başka yere gönderemeyecek kadar fakîr yâhûd maârifin gereğini ve faydalarını takdîr edemeyecek kadar câhildir. Bunun için, bu zavallı zekâlar, Tergovişte’nin kapalı ortamında, yokluk içinde, sönmeye mahkûmdurlar.’’ (Şerif Ahmet, str. 99.)
[20] U tekstu stoji ‘’İşlove’’, što se odnosi na ‘’šljive’’, uzimajući u obzir da su Turci Osmanlije riječima koje počinju sa dva suglasnika, uglavnom, ispred stavljali neki, njima odgovarajući, samoglasnik. (Na primjer: Zvornik=İzvornik; Vranje=İvranye, itd.)
[21] ‘‘Kazâ, yol bakımından iyi bir durumda değildir, hiç şosesi olmadığı gibi, kışın, şiddetle hükmünü yürütmesi sebebiyle, aylarca, mevcûd yollar da kapandığı ve Tergovişte’nin Dünyâyla bütün bütün ilgisi kesildiği gerçektir. Kaymakam, halk ile anlaşmış, mümkün mertebe, ihtiyâclarını giderecek kadar yollarını kendileri yapmaya razı olmuşlar. Kaymakam, hiç olmazsa, birkaç yüz kazma, kürek gönderilmesini yazmış, fakat, hayır ve evet, hâlâ bir cevâp alamamıştır. Tergoviştelileri, komşu kazâlara göre, ahlâkça daha sâf ve mutaassıb buldum, hele, ‘‘İşlove’’ye tutkun olmadıklarını, bunu içenlerin üç-beş kişiden ibâret ve bu sebebden, iyi bir yer sâhibi bulunmadıklarını öğrenmekten, memnûn oldum.’’ (Şerif Ahmet, str. 99.)
____________________
Autor je profesor Historije islama i Islamske kulture i civilizacije
Rad je prenesen iz Rožajskog zbornika broj 15, 2011. godina