Senella Krehić-Fočak: Pregled istorije stomatologije od praistorije do drevnih civilizacija

Senella Krehić-Fočak

PREGLED ISTORIJE STOMATOLOGIJE OD PRAISTORIJE DO DREVNIH CIVILIZACIJA

UMJETNOST KAO IZVOR ZA PROUČAVANJE  ZDRAVSTVENE KULTURE

LEPENSKI VIR

Čovjekova iskonska potreba i težnja da svoje emocije i utiske iz vanjskog svijeta prenosi i materijalizuje kroz neku od formi likovnog izražavanja vremenski je datirana u njegovoj najdaljoj prošlosti, još od kad je zidove pećinskih prebivališta ukrašavao crtežima životinja (Altamira, Lascaux, etc.) ili izradjivao kultne predmete od kosti, terakote i kamena.

Zahvaljujući vrsti emocija, količini spontanosti  i kreativnosti, koju svako umjetničko djelo nosi u sebi, u mogućnosti smo da preko likovnih ostvarenja koji su nezaobilazni a nekad i jedini postojeći materijalni ostaci, pratimo razvoj ljudske istorije i uspostavljamo istrazivački odnos prema različitim aspektima humanog postojanja. Pri tome treba imati u vidu da zadatak istrazivača, koji probaju rekonstruisati pojedine komponente iz nepotpune mozaičke slike o životu čovjekovih predaka, bitno zavisi od očuvanosti eksponata, sadržajne vrijednosti i specifične namjenske upotrebljivosti istrazivačkog materijala.

Poznato je  da na našim geografskim prostorima, regionalno, postoje važna arheološka nalazišta. Nastojanje da  se kulture Butimira i Lepenskog Vira sagledaju kroz prizmu likovnih sadržaja može poslužiti kao izvorna gradja za proučavanje zdravstvene kulture. Veza koja u ovom istrazivačkom kontekstu postoji  izmedju likovnog stvaralaštva i medicine, stomatologije kao njene grane, odnosno zdravstvene kulture, sasvim je logična, ako se u vidu ima činjenica da su bolesti i njihove posljedice predstavljale, još od osvita čovječanstva,  razloge za ljudsku patnju i bol, te istovremeno postajale i inspirativni podsticaj za njihovo likovno predstavljanje. Moglo bi se  reći da je život najstarijih stanovnika cijele planete bio  povezan sa čitavim nizom različitih opasnosti medju kojima su bolesti tek jedan dio, ali zauzimaju posebno važno mjesto.

Bolesti i epidemije koje su harale kroz istoriju ostavile su nasljeđene primarne strahove za život, tako da se ne odnose  samo na recentnog čovjeka. Istraživanje i otkrivanje uzročnika bolesti, te nastojanje da se one iskorijene predstavlja jednu od osnovnih preokupacija ljudskog roda. Još u najstarijoj fazi svog duhovnog razvoja, koja se zbog crteža životinjskih scena iz lova na pećinskim zidovima naziva i  fazom umjetnosti lovaca, homo sapiens je imao odredjenu potrebu za prevencijom bolesti i povreda i eventualnom fizičkom bezbjednosti u pećinskim uslovima življenja. Njegov misaoni fond  zaokupljen je životinjama koje lovi i koje likovno oživljava, ali im daje i magijsko značenje. Kao percepcija podsvijesne želje u borbi za opstanak, one su tu posredstvom kreativnog čina u njegovom pećinskom okruženju – na zidu staništa ili pročelju ognjišta ili ih nose kao hamajlije privezane oko vrata kao zaštitu od prijetećih prirodnih pojava i bolesti. On, takodjer,  slavi kult plodnosti, te kao rezultat nastaju figurice sa istaknutim ženskim atributima. (Vilendorfska Venera slika 1 i figura iz Catalhoyuka, slika 2)

Po logičkom i istorijskom slijedu razvoja, na magijsko shvatanje bolesti nastavlja se faza animističkog shvatanja. Pri tom  na sve ono što se sudbinski zbiva oko čovjeka, uključujući i njegov život i zdravlje, utiču anima, nevidljiva duhovna bića koja u slučaju bolesti treba posebnim metodama odstraniti iz tijela bolesnika. To vjerovanje je široko rasprostranjeno u raznim kulturama i civilizacijama i potkrepljeno mnoštvom materijalnih dokaza.

Sliku razvojnog toka medicine, i njene grane stomatologije, u njenim najranijim  fazama mogu značajno dopuniti i običaji i kultni predmeti, posebno obredne maske nekih plemena i naroda čiji se duhovni razvoj sve do danas zadržao na nivou praistorijskog čovjeka. Pored toga, deformiteti lubanja, odnosno preformiranje lubanje kod beba, sa posljedično promijenjenim oblikom lubanje u odrasloj dobi,  i danas  je prisutno kod nekih naroda i plemena,

U prilogu se nalazi fotografija napravljena na izložbi Heads and Skulls in Human Culture and History, Kuala Lumpur, Malasya, 1991.

Za analizu magijske i animističke razvojne faze medicine na našim prostorima korištene su, sa ovog aspekta  još neiskorištene neolitske kulture Butmira i Lepenskog Vira. Posebnu pažnju u istraživanjima Neolitskog perioda zaslužuje kultura Butmira. Nedostatak osteološkog materijala upućuje na  analiziranje ostataka ove kulture, posebno statueta  od terakote na osnovu kojih se moglo doći do saznanja o nekim anatomskim karakteristikama i rasnim obilježjima. Ovo neolitsko naselje, rečeno je, vrijedno je nalazište većeg broja statueta od terakote. Autohtona Butmirska neolitska kultura raspolaže vrijednim primjerima antropomorfne plastike.

Figurine iz Butmira su dimenzijski manje od onih iz Lepenskog Vira i prema većini konsultovanih autora (Radmisky, Hoernes, Fiala, Korošec) označene su kao idoli. Iz ovog objašnjenja proističe  njihova magijska određenost, te uloga koju su mogle imati u mitskoj fazi razvoja medicine. Likovnom analizom ovih idola uočava se realistički koncept. Parcijalno prisutna težnja za transponovanjem oblika može se uočiti bilo da se radi o cjelovitoj figuri ili pak samo o glavi. Tako su ruke, ponekad, stilizovane u rudimentirani oblik i nalaze se u horizontalnom položaju ili priljubljene uz tijelo. Donji ekstremiteti su tek naznačeni, urezom sa donje strane, čime se dobija statičnost figure. Glave ovih statueta su najčešće realistično koncipirane ili pak stilizovne,  pa neki primjerci podsjećaju na plastike iz doba egipatskog faraona Amenhotepa IV ili nose elemente primitivne afričke umjetnosti. Dalja antrolpološka i likovna analiza ukazuje na dobro poznavanje anatomskih proporcija kao i na uravnoteženost masa i površina. Pored preciznog  proporcionalnog odnosa prezentirane su i druge fizičke dimenzije na osnovu kojih se mogu izvesti odredjeni zaključci o anatomskim karakteristikama ljudskog tijela (čak i o izvjesnim rasnim odlikama -negroidnim i armenoidnim prikazanim na nekim od figurica); zatim  o načinu češljanja ljudi  neolitskog  perioda, itd.

Plastika koja pripada jedinstvenom otkriću Lepenskog Vira sadrži 53 oblika, medju kojima za usmjereno istraživanje istorijskog razvoja zdravstvene kulture dolazi u obzir 12 različito koncipiranih skulpturalnih oblika. Skulpture se mogu indentificirati kao antropomorfne predstave mitskih životinjskih totema predaka. U okviru jedinstvenog kulta predaka, pet skulpturalnih oblika predstavlja samo glavu dok su drugih sedam samo figuralne antropomorfne ili zoomorfne forme ili pak njihovi spojevi u kojim nije učinjena oštra likovna diferencijacija. Njihovim posmatranjem se može zaključiti koliko je bio razvijen kult predaka, bilo da se radi o cijeloj figuri ili o glavi, kad je taj kult posebno razvijen, a labirintalni oblici na površini oblika  asociraju na modeliranje moždane mase  i istaknuti su na spoljašnjoj površini oblika. Ovakva realizacija skulpturalnih oblika ukazuje na genetsku uslovljenost i povezanost formi na kojima su pojedini dijelovi, trup i ekstremiteti, prema zahtjevima materijala transponovani i rudimentarni i zajedno sa glavom svedeni na jajolike forme.

U ovoj grupi domniraju predstave životinjskih predaka i glave čovjeka, kao i jedan broj falusoidnih skulptura i onih koji se odnose na ženske atribucije.  Jedna posebno zanimljiva jajolika forma asocira na vulvu pred porodjaj.

Bazu za skulpture predstavlja prirodni oblik oblutka kamena-pjesčara iz riječnog korita. Analiza mitskog sadržaja ovih primitivnih skulpturalnih oblika i položaja kojeg su zauzimali u odnosu na ognjište u prvobitnim staništima jasno ukazuje na njihovu kultnu dimenziju. Uočeno prisustvo boje na pojedinim mjestima i način pečenja pojedinih mjesta terakote jasno ukazuju na trag ritualnih radnji u okvirima kontagiozne magije. Istovremeno atributi seksualne odredjenosti odražavaju prisustvo generativne magije (kult plodnosti).

U ovaj nalaz uključeni su i veoma precizno oblikovani i obradjeni predmeti kultno magijskog karaktera pravljeni od kamena, kosti, roga i zuba divljih životinja za koje se može pretpostaviti da su imali neke funkcije u ritualu, ali da su mogli biti i sasvim utilitarnog  karaktera (ubadači, igle i svrdla sa glavom) uključujući i neke hirurške intervencije. Poznato je da su ljudi na tom stepenu razvoja instiktivno otvarali apscese i odstranjivali rasklaćene zube. Treba napomenuti,  kad se spominju ove intervencije,  da su  i karijes i parodontalna bolest veoma stare bolesti, koje  su i tada postojale (npr. karijes je nađen i na kljovama mamuta).

Gledano kroz prizmu savremenog čovjeka likovna zaostavština njegovih predaka koji su naseljavali Butmir i Lepenski Vir, impresionira svojom spontanošću, autentičnim izrazom i likovnim atributima, a ima i svoje specifično značenje za izučavanje antropoloških karakteristika i prapočetaka razvoja medicine i njoj srodnih grana.

PREGLED ISTORIJE STOMATOLOGIJE DREVNIH CIVILIZACIJA

SUMERCI  I  VAVILONCI

Hamurabijev zakonik

Asirci i Babilonci poznavali su morfologiju zuba i anatomiju usne šupljine, ali su kao i Egipćani vjerovali su da zubne bolesti nastaju zbog “zubnog crva”. Jedan sumerski  tekst pisan 5000 p.n.e opisuje “zubnog crva” kao uzročnika zubnog karijesa. Zubni crv, kao što će kasnije biti opisano,  se spominje u još nekim kulturama, kao što je Egipat, Indija, Kina i Japan.

Hamurabijev zakonik  je  zakonodavni dokument uklesan klinastim pismom na kamenim stubovima/stelama.

Ovaj  zakonik je otkriven u Suzi (Iran) prilikom arheoloških iskopavanja. Zakonik obuhvata raznovrsnu pravnu materiju i ima izrazito klasni karakter, što je u uskoj vezi sa robovlasničkim društvom, pa  prvenstveno štiti interese vladajuće klase i predviđa različite kazne za pripadnike vladajuće i potčinjene klase. Hamurabijev zakonik (1700. p.n.e.) spominje zube dva puta i to u vezi sa kažnjavanjem. Važila je primjena tzv. talionskog prava, koje je  ekvivalent biblijskog po principu  “oko za oko, zub za zub”. Kao primjer može poslužiti  smrtna kazna za graditelja čija kuća bi se srušila i ubila vlasnika.

& 200.  Ako neko izbije zube sebi ravnom čovjeku,da se

izbiju njegovi zubi.

§.  201.  Ako je izbio zube jednog muškinu, da plati jednu trećinu

mine srebra.

Što se tiče odgovornosti ljekara, sljedeći članci govore o kaznama i težini kazne koja ide do odsjecanja ruku ljekaru.

& 218. Ako ljekar bronzanim nožem nekome nanese tešku ranu

i ubije ga, ili nekome otvori oko i uništi oko, da mu

se odsjeku ruke.

§ 219.  Ako ljekar robu jednog muškinu nanese tešku ranu i

ubije ga, nadoknadiće roba za roba.

§ 220.  Ako mu bronzanim  nožem  otvori oko  i uništi mu

oko, da plati pola njegove vrijednosti.

§ 221. Ako ljekar nekome izliječi slomljenu kost ili izliječi slabe

meke dijelove, bolesnik će ljekaru dati pet sekela

srebra. 

EGIPAT

Svojim geografskim položajem na prostoru izmedju Sahare i Nubijske pustinje, u plodnoj dolini Nila, Egipat kao da je bio predodredjen da postane centar kulture Starog svijeta. Prema Egiptu su stremili i karavanski putevi iz Afrike i sa Arabijskog potkontinenta, a preko skoro cijele dužine plovnog Nila, bio je otvoren put prema Sredozemlju i njegovim lukama. U prapočecima kulturnog razvoja Egipta, animizam, kao razvojni primitivni stepen vjerovanja u natprirodna bića i njihovu moć nad ljudima, bio je uveliko zastupljen pa su se mnoga oboljenja tumačila kao posljedica uticaja natprirodnih, nevidljivih bića, a ozdravljenje bolesnika se dovodilo u vezu sa njhovom dobrom  voljom. Staroegipatski sveštenici su odigrali važnu ulogu u kulturnom razvoju i utemeljili niza naučnih disciplina, medju kojima i medicine koja je tada imala magijsko i religiozno obilježje. Da je medicina u starom Egiptu bila razvijena, osim ostataka materijalne kulture, (npr. nalazi u piramidama) govore i natpisi na stelama (stubovima) i  hijeroglifski tekstovi  na papirusima ili pak na zidovima hramova.

Na osnovu njih se može zaključiti da je ljekarska profesija bila iskazana hijeroglifskim sistemom pisma i da su se ljekari međusobno razlikovali prema pojedinim specijalnostima. Dok su se jedni bavili oboljenjima očiju drugi su bili specijalizovani za bolesti glave ili bolesti unutrašnjih organa. Medju njima se spominju i hirurzi, tako visoko obrazovani da su bili sposobni izvoditi operacije mozga,  kao i oni koji su se bavili bolestima zuba uz konstataciju da je njihov broj bio veliki i da su imali značajnu ulogu (Herodot). Postojalo je uvrježeno mišljenje da je bolest Božija kazna pa su u tom smislu postojala božanstva medju kojima se isticao Imhotep (oko 2650. p.n.e u vrijeme Starog Kraljevstva) koga su smatrali za polubožanstvo i zaštitnika svih ljekara, a koji je pored toga bio arhitekta i bilježnik. Njegov kip se nalazi u Louvreu.

Slično nekim drugim istočnim i dalekoistočnim narodima i kod starih Egipćana je smatrano  da se karijes zuba javlja kao posljedica djelovanja zubnog crva. Na osnovu podataka dobijenih dešifrovanjem hijeroglifa, a iz drugih izvora, može se zaključiti da su Egipćani imali razvijenu dijagnostiku i da se ona bazirala na nekim savremenim medicinskim principima koji se primjenjuju i danas. U tom smislu, vršena su ispitivanja pulsa, inspekcija glave, krajnika, jezika,  zuba, palpacija abdomena,  itd. Papirusi se ne vezuju za imena autora, već imaju iskustveni karakter. Oni su  nastali  kao rezultat kolektivnog i generacijskog iskustva pojedinaca čija su medicinska znanja ostala  zabilježena kroz hijeroglifski crtež. Može se pretpostaviti da je u starom Egiptu postojao odredjeni vid medicinske literature koja se odnosila na ukupna medicinska znanja tog doba. Do danas je sačuvan samo mali broj papirusa sa rukopisima od kojih su najvažniji:

1. Ebersov papirus koji se čuva u Lajpcigu

2. Herstov papirus koji se čuva na UCLA

3. Edwin-Smithov papirus koji se čuva u Bruklinskom Muzeju.

Ebersov Papirus je 1827. pronašao Georg Ebers u Tebi. Njegovo pisanje potrajalo je od 3700-1550 p.n.e. Papirus dug 21 metar sadrži 110 stranica pisanog hijeroglifskog teksta u kojem je ispisano 700 recepata za različite bolesti i objašnjenja za  terapiju pojedinih bolesti zavisno od  organa. Iz njega se može steći značajan uvid u stanje stare egipatske medicine, jer su poglavlja dobro sistematizovana i raspolažu naučno prihvatljivim objašnjenjima i uputama za liječenje bolesti. Što se tiče oboljenja zuba, na ovom papirusu je zabilježeno jedno takvo poglavlje  sa naglaskom na abrazivne promjene krunice zuba i oboljenja pulpe, i mekih tkiva t.j. dêsni (gingive). Uz opis oboljenja dodata su i uputstva za spravljanje melema, najčešće baziranih na biljkama koje su bile u upotrebi kod zaustavljanja krvarenja kod bolesti pulpe i zubnog karijesa.

Hearstov papirus je prvi objavio Georg Andrew Reisner 1905. godine. Sličan je Ebersovom i sadrži 17 stranica hijeroglifskog pisma sa 130 recepata. Medju receptima koji se odnose na bolesti zuba i primjenjuju kod krvarenja iz desni i bolova koji se javljaju kod gnojnih upala, nalazi se i recept za pripremanje paste od palminog sjemena koja se nanosila oko rasklaćenih zuba sa ciljem njihovog učvršćivanja, odnosno smanjenja stepena rasklaćenosti.

Na osnovu dentoalveolarnog nalaza mumija moglo se zaključiti da su stari Egipćani bili izloženi oboljevanju od periodontalne bolesti i karijesa. Medjutim, ne postoje pouzdani dokazi da su kariozni defekti tretirani nekim ispunom, pa se ne može tvrditi u kom obimu je bio prisutan njihov inetres za liječenje karijesa.

Tzv. Smithov papyrus pronašao  je  Edwin Smith 1862. u Luksoru. U njemu ne postoje podaci o bolestima zuba i usta, niti o lijekovima koji se primjenjuju za njihovo liječenje, nego se više odnosi na traumatske povrede I funkcionisanje aparata za žvakanje. Osim dijagnoze i prognoze pojedinih traumatskih povreda, na osnovu opservacije pojedinih slučajeva, data su uputstva za njihovu terapiju. Medju povredama regije usta i zuba, opisana su oštećenja gornje vilice (maxilla), jagodične kosti, prelomi mandibule i povrede gornje usne, regije obraza i žvačnih mišića. Obradjena je uloga žvačnih mišića u funkciji žvakanja, okluzije i artikulaciji te data uputstva o načinu tretiranja iščašene donje vilice. Slijedi citat: “Palčeve obadvije ruke treba da staviš u usta bolesnika na unutrašnju stranu mandibule, a ostala 4 prsta ispod njegove brade na taj način da mandibulu gurneš natrag da legne na svoje mjesto”.

Razmatrajući  oboljenja zuba i analizirajući ih kroz dugi vremenski period na mumijama i skeletima, moglo bi se primijetiti da nema gotovo nikakve potvrde da su se stari Egipćani bavili praktičnim radom. Nasuprot tome, postoji u Ebersovom papirusu čak 48 recepata koji se odnose na ublažavanje zubnih i gingivalnih tegoba.

Udžbenik Istorije stomatologije obično sadrži pasus o Herodotu koji izvještava o specijalistima za zube medju ovim narodom, ali pravi dokaz da su ovi specijalisti postojali, t.j. ako su uopšte postojali, mišljenje Sir Marc Ruffer-a, pionira savremene paleopatologije sa početka 20. vijeka, govori da oni nisu vježbali svoje umijeće, jer se na vilicama kraljeva i visokih funkcionera nalaze tragovi ekstenzivnih, razarajućih oboljenja koja su uništavala zube i vilice. Moglo bi se pretpostaviti da se radilo o jakom gnojenju, koje je vodilo u osteomijelitis viličnih kostiju. Da je ikakav tretman  postojao, sigurno bi bio korišten barem kod velikodostojnika, a vjerovatno bi se naišlo i na tragove da su takvi tretmani izvodjeni. Tvrdnja da su Egipćani poznavali plombiranje zuba zlatom nikada nije potvrdjena, usprkos velikom obimu istraživanja. Prema Leek-u pravo na brigu o zubima imao je samo faraon. O tom svjedoče samo dva  pronadjena primjerka praktičnog rada na zubima. Oba pripadaju periodu IV-V Dinastije.

Analiza hijeroglifa i do danas otkrivenih papirusa ne sadrži uputstva o metodama za operativne intervencije u području zubika. Pregledom osteološkog materijala iz raznih perioda zaključuje se da su intervencije u smislu trepanacije kosti, iako su postojale, bile veoma rijetke. Tako su na donjoj vilici staroj 2500 B. C. pronadjeni arteficijalni defekti za koje bi se moglo tvrditi da su nastali kao posljedica namjerno izvedene fenestracije kosti u cilju dreniranja periapikalnog procesa.

U arheološkom materijalu piramide u Sakari, u odaji za sahranjivanje, pronadjen je reljef koji prikazuje radnika koji pokreće bušilicu sličnu onoj koja se u Evropi koristila za brušenje zuba u 19. stoljeću.

Međutim, među 10.000 iskopanih lubanja ne postoji dokaz koji jasno govori u prilog da je na zubima primjenjivano brušenje zuba. Takodje, savjetovano je izbjegavanje svih pokušaja tretiranja inficiranih preloma viličnih kostiju. Ukoliko se iznad frakture kosti nalazi otvorena rana koja komunicira sa vanjskom sredinom,  što je praćeno  drhtavicom, smatrano je da se takvo stanje ne može liječiti (septično stanje). Bavljenje starih Egipćana protetikom takodje je vrlo diskutabilno mada su u arheološkom nalazu starom 25.000 godina pronađena dva zuba povezana zlatnim žičanim splintom.

Zubi su znalački povezani žičanim splintom, pa se može pretpostaviti da je to učinjeno sa ciljem da se jedan parodontičan zub poveže sa zdravim ili manje oboljelim i tako osposobi za funkciju. Na jednom nalazu iz 1928. (Junkers)  drugi i treći kutnjak su dobrim dijelom krunice i korijena, urasli u zubni kamenac i povezani  su splintom, na osnovu čega se može zaključiti da se radilo o postojanju patološkog nalaza karakterističnog za poodmakli stepen parodontalnog oboljenja sa odredjenim stepenom rasklaćenosti zuba.

I u drugom nalazu iz 1952. sjeverozapadno od Kaira, medju ostacima viličnih kostiju pronadjen je gornji desni očnjak koji na sebi nosi duplu žičanu ligature koja sa distalne strane čini omču kao i medjusobom opet preko ligature povezani centralni i lateralni sjekutić zlatnom žičanom ligaturom. U istom nalazu centralni i lateralni sjekutić bili su takodje povezani zlatnom žičanom ligaturom. Pri tome se na centralnom sjekutiću nalazi vještački načinjeno udubljenje u vidu žljeba sa žičanom ligaturom koja dobro naliježe u žljeb. Korijeni oba sjekutića su brušeni pa djeluju poput splinta ili mosta.

INDIJA

Na Indijskom poluostrvu koji se zbog svojih dimenzija s pravom naziva potkontinentom vijekovima su živjeli  narodi različitih jezika,  kultura i vjera, pa prema tome i zdravstvena kultura ima multinacionalna obilježja.

Na osnovu ostataka materijalne kulture prapočeci razvoja medicine i stomatologije mogu se pratiti od 3. ili 4. milenija p.n.e  u sklopu hinduističke kulture.  Prije svega, zadivljuju podaci koji se odnose na stepen higijenskih mjera i postojanje propisa o održavanju higijene u gusto naseljenim gradovima  Indije. U  Indiji voda se, od najstarijih vremena, smatrala svetom tekućinom, pa je prirodna ili uzeta iz svetih rijeka korištena kao ljekovito sredstvo koje je pomagalo da se kupanjem  izliječi bolest ili postigne izbavljenje od grijeha. Liječenje su provodili sveštenici pripadnici raznih kasta na osnovu odredjenih pisanih propisa na sanskritu – jeziku Veda. Najznačajnija sveštenička kasta Bramani, osim propovijedanja vjere i vršenja vjerskih obreda,  bavili su se i liječenjem i dobro poznavali recepture naročito onu koja je bila sastavljena od ljekovitih trava uvrštenih u magičnu farmakopeju. Već samom molitvenom činu, po njihovim propisima, prethodilo je pranje usne šupljine i zuba.

Širenje pojedinih vjerskih shvatanja (Budizam, Islam) uslovljavao je na indijskom tlu odredjene promjene shodno vjerskim propisima. Medjutim, izučavanje medicine u okviru njih je imalo relativno kontinuiran tok koga su karakterisali periodi usponâ,  stagnacije i padovâ. Najstariji pisani tragovi o liječenju i njezi zuba i usta datiraju iz oko 40-ih godina n.e. i sastoje se  od  šest recepata. Bazirani su na poznavanju ljekovitih trava za liječenje upalnih promjena na oralnoj i respiratornoj sluznici. Iz tog perioda potiče i sljedeći recept u vidu pilula: uzme se extrakt azijske žutike, kora chaba bibera i dugi biber i sve zamiješa tako da se dobije masa od koje se prave kuglice. Te kuglice se imale terapijski učinak kod oboljenja u području usta i grla kod stomatitisa, faringitisa i tonzilitisa.

Iz bramanske vjerske kaste, u prvih 6. stoljeća n.e., formirao se ljekarski poziv kao posebna profesija. Njihov način djelovanja je imao temelj u bramanskom vjerovanju i tradicionalnom načinu liječenja što se zadržalo do današnjeg vremena.  Pri tome se način liječenja bazirao na kolektivnom radu i prepisivanju znanja pojedinih liječničkih škola. Udžbenici iz kojih se učilo u medicinskim školama bili su koncipirani tako da su u njima postojali određeni tekstovi koji su se odnosili na patologiju i drugi koji su se odnosili na terapiju. U okviru terapije značajno mjesto je zauzimala sveopšta terapijska metoda koja se sastojala od posmatranja pacijenta i čekanja, a  u nekim slučajevima i primjene magičnih napitaka. Tako, ovaj način liječenja predstavlja nastavak empirijskog pristupa liječenju općenito, koje je zasnovano na iskustvu i opservaciji. Poznavanje anatomije od strane ljekara praktičara u ovom periodu bilo je relativno ograničeno. Interesantan je opis hirurške intervencije na nosu koji se naziva indijski metod rekonstrukcije nosa, a primjenjivao se u slučajevima kad je bilo potrebno izvršiti plastiku na nosu, koji je za kaznu bio odsječen. U tu svrhu uzimalo se tkivo nosa koje visi i režanj masnog tkiva sa čela koji su trebali da posluže kao rekonstruktivni materijal za prekrivanje svježeg defekta na nosu.

U okviru školovanja, posebna pažnja posvećivana je izboru učenika, od kojih se zahtijevalo da budu članovi više kaste, mladi i perspektivni, kao i posebno karakterni. Izbor učenika je vršio direktno učitelj, koji je učenika provodio kroz  određene rituale i ceremonijale, uključujući i zahtjev da bude poslušan i spreman da pomaže svakom bolesniku, osim lovaca i kriminalaca, moribunda i žena bez pratnje. Tokom obuke učenici su izvodili vježbe za postizanje  i jačanje manuelne spretnosti  u radu sa različitim instrumentima, vršili neke hirurške intervencije na životinjama i modelima (fantomima). Zbog svega toga, položaj starih indijskih ljekara na društvenoj hijerarhijskoj ljestvici bio je veoma visok, zavisno od ljekarske naobrazbe i praktičnog primjenjivanja stečenog znanja. Oboljenja iz oblasti interne medicine tretirana su biljnim lijekovima i mineralima, a primjenjivane su i određene dijetetske mjere.

Poznati osnivač hirurgije u drevnoj Indiji, Sushruta, koji je radio  operacije katarakte 800-te godine p. n. e., takođe je autor velikog medicinskog djela kompendiuma Sushruta Samhita. Pokazivao je poseban interes za oralnu patologiju, tako da od njega potiče opsežno djelo Zbirka Sushruta, u kome opisuje oboljenja usta i zuba. Prema Sushruti, razlikovale su se oboljenja usana (8), oboljenja korijena zuba, uključivo sa periodontalnim i bolestima gingive (15), nadalje 8 oboljenja zuba, 5 oboljenja jezika, 9 oboljenja nepca, 4 oboljenja oralne sluznice, koja opisom nalikuju na afte, i 18 oboljenja vrata.

Produžavajući učenje Sushrute, Vaghbata (650. p.n.e.) obogaćuje njegovo učenje, proširujući ga sa još 8 novih oboljenja, te je opisao ukupno 75 oralnih bolesti, opisujući kod nekih i uzroke nastanka. Njegovo objašnjenje o nastanku bolesti povezano je sa djelovanjem tri osnovna elementa: daha, žuči i sluzi, pri čemu je dah vrsta normalnog disanja. Ono je potpuno usklađeno sa shvatanjima indijske brahmanske medicine. Ovo učenje je u skladu sa istim učenjem koje je propovijedao Hipokrat o tjelesnim sokovima. Tako  bi se moglo povezati i prodiranje uticaja grčke medicine na tlo Indije preko osvajačkog pohoda Aleksandra Velikog. Na primjerku prevoda sanskritskog teksta Sushrute (tekst br.25), ljudska priroda  ima 7 osobina koje se nalaze u tjelesnim sokovima i mogu djelovati, samostalno, u dvojini ili u množini t.j. udruženo. Uzeti broj 7 se inače astrološki smatra nebeskim brojem.

Bolesti usta: U Sushruti su opisana 3 oblika upale desni (gingivitisa) i dat je njhov način liječenja postupkom razrezivanja (incizije), ignipunkcije i primjenom lokalnih lijekova i pasta, baziranih na medu i puteru. Skorbut, bolest koja nastaje usljed nedostatka vitamina C, je opisan kao oboljenje kod koga su desni promijenile boju (lako krvare na dodir), ponekad se gnoje i odaju neprijatan miris (zadah). U okviru terapije skorbuta, preporuča se da desni dovoljno iskrvare, a onda ih treba ispirati otopinom od biljnih supstanci sposobnih da djeluju na zastavljanje krvarenja i smanjenja otoka (adstringensi). Uklanjanje kamenca se izvodilo posebnim instrumentom, koji je ne vrhu zašiljen u obliku romba, uz mjere zaštite periodoncija radi mogućih povreda. Za uzrok je smatrana slaba lokalna cirkulacija, te nagomilavanje sluzi, radi čega desni postaju mekane, mlohave i sklone su ljuštenju. U slučaju gingivalnih oboljenja koja su praćena gnojenjem i spontanim krvarenjima, opet se kao uzrok smatra loša lokalna prokrvljenost.

Što se tiče fistuloznih promjena na viličnim kostima koje se pojavljuju na sluzokoži usta, kaže se da se liječe  postupkom kauterizacije, s tim što se preporuča i odstranjivanje zuba uzročnika. Bolesti zuba – nastanak karijesa u indijskoj medicini dovodi se u vezu sa zubnim crvom, koji naseljava šuplje zube ispunjene ostacima hrane i naslagama. Prisustvo crva u zubu praćeno je bolovima različitog intenziteta čije se porijeklo dovodi u vezu sa poremećajem jednog od tri ranije spomenuta tjelesna soka. Takođe je opisano da neki zubi izgube svoju pirodnu boju, a neki se rasklate.

Postojali su precizni nazivi za nalaz krvi ili gnoja u karioznom defektu.  U okviru terapije preporučano je preznojavanje kod rezanja desni, mazanje i ispiranje,  te  inhalacija nekih supstanci i hrana koja reguliše dah (vayu). Da su staroindijski ljekari poznavali  simptome oboljele zubna srži-pulpe govori u prilog opis oboljenja „dannaharsha“ jer je taj naziv označavao zube koji reaguju na toplo, ili hladno, ili na dodir. Zanimljivo je tretiranje karijesa uzimanjem otiska u vosku, tačnije  ispunjavanjem kariozne šupljine voskom, koji se zatim odstranjuje užarenom sondom. Ako ovaj postupak ne otkloni bol, pribjegava se popunjavanju lezije biljnim supstancama ili melasom, a ako ni to ne uspije, zub treba izvaditi bez obzira koliko se čvrsto drži u zubnoj čašici. Sushruta je veoma oprezan  kod ekstrakcije zuba i preporučuje ekstrakciju samo kod rasklaćenih zuba.

Oralna hirurgija: U indijskoj medicini je opisano otežano nicanje zuba (dentitio difficilis). Bol koja se javlja u tom stanju dovodi se u vezu sa otokom na površini alveolarnog grebena, koji se naziva „višak mesa“ i u tu svrhu se preporučuje njegovo uklanjanje. Taj višak mesa se odstranjuje oštrim nožem, a na ranu se stavlja melem koji se sastoji od biljaka adstringentnog djelovanja, umiješanih kao pasta sa solju (CaCo3) i medom.

Stav o ekstrakciji zuba je, dakle, različit kod dva najveća autoriteta, prema kojem, za razliku od Sushrute,  Vaghbata smatra da se mogu vaditi i zubi koji su čvrsto usadjeni u alveoli, koji su napadnuti crvima, a koje je nemoguće uništiti ljekovitim travama ili voskom. On je zagovarao ekstrakciju zuba sa posebno izrađenim kliještima čiji radni dio liči na životinjske glave. Za vađenje rasklaćenih zuba prilagodjeni su  odredjeni instrumenti. Tako su npr. pored klješta koristili poluge, nalik na šilo ili kozju nogu, koja se i danas koristi za rasklaćene zube.

Za zbrinjavanje fraktura vilica Sushruta je koristio bambusov splint, prekriven mješavinom brašna i ljepila, koja je služila kao specijalno prirodno ljepilo. U odjeljku koji se odnosi na frakture i ekstrakcije, i smješten je u poglavlju „Bolesti koje se odnose na zube“, govori se i o ekstrakcijama zuba. Ukoliko je zub bio samo raskliman, odstranjivana je krv, a zub potiskivan u alveolu, a zatim su lokalno postavljane hladne obloge i lijekovi. Pri tome se preporučuje da pacijent u ishrani koristi samo mlijeko preko lotosove trske (t.j. slamke). Stari Indijci su tretirali iščašenja vilica, pa su ih liječili posebnom metodom zagrijavanja, termo-terapijom, i vraćanja vilice u normalan položaj, a uzrokom nastanka smatrao  se  glasan govor, neumjereno zijevanje, žvakanje tvrde hrane, i sve to u okviru postojanja bolesnog daha (vayu), što bi se moglo tumačiti kao odredjena prirodna predispozicija za iščašenje.

Tjelesnoj higijeni, i higijeni usta i zuba pridavao se poseban značaj. Drevni Indijci su spravljali sredstva za njegu zuba, a kao četkicu su koristili posebnu vrstu drveta (što je nadjeno i u drugim istočnjačkim kulturama poput arapske -miswak). Od drveta koje je bilo birano u skaldu sa temperamentom vlasnika, otkidala se necrvotočna grančica, čiji se završetak izvlačio u vlakna. Koliko je bilo značajno održavati usta i zube čistim, slikovito govori početak Sushrutinog poglavlja o higijeni, u kojem se naglašava da čovjek mora prati svoje zube čim ustane iz postelje. Kao sredstvo za njegu zuba koristila se mješavina meda, ulja, bengalskog bibera, cimeta, djumbira i soli, ali se to sredstvo koristilo samo kod zdravih desni i uz potreban oprez da se desni ne oštete prilikom čišćenja zuba. Za odstranjivanje naslaga sa jezika, koristio se metalni strugač za jezik. U setovima za toaletu, nalazilo se i mjesto za čačkalice, najčešće izrađene od metala.

U vezi sa nicanjem zuba, stari indijski ljekari su dali preporuke koje su predlagali evropski hirurzi i zubari u 18. i 19. stoljeću, tačnije, znali su za uzročnu vezu izmedju izbijanja zuba i groznice, kod djece, dijareje, kašlja, povraćanja i konvulzija, ali, usprkos tome, Vaghbata je preporučivao da djeca ne treba da leže radi nicanja zuba “jer oboljenja od erupcije, postepeno iščezavaju sama od sebe“.  Lokalna terapija kod otežanog nicanja zuba prve generacije, sastojala se u postavljanju smjese odnosno melema od bibera na mjesto gdje izniče zub. Iz iskustva im je bilo poznato da u ovakvim slučajevima treba ubrzati proces (nicanja), pa su djeci davali komadiće mesa ptica jarebica ili prepelica, da žvaču na mjestu izbijanja zuba i tako omoguće brže pojavljivanje zubne krunice. Inače, stav staroindijskih liječnika da proces nicanja zuba prolazi bez posljedica i sam od sebe, prihvaćen je i u zubnoj medicini drugih naroda, a moglo bi se reći da se nije značajnije promijenio ni do danas.

FENIČANI

Sjevernu obalu afričkog kontinenta nastavnjivalo  je jedno od najstarijih plemena iz regiona Mediterana – Feničani. Za njihovu kulturnu istoriju vezana su drevna gradska središta kao Kartagena, Tir, Sidon. Da su Feničani imali veoma razvijenu opštu i zubnu medicinu svjedoče brojne arheološke iskopine, naročito one do kojih se došlo otkopavanjem drevnog grada Sidona, koji je razoren 350. godine p.n.e. (Renan, Guillardot).

Za razvoj zubne medicine značajno je otkriće dva primjerka protetskih pomagala, isprepletenih žičanih kontrukcija-splintova za koje se na osnovu analize može tvrditi da su trebala služiti kao zamjena za ekstrahirane zube. Ovakve konstrukcije načinjene kao žičane ligature, medjusobno povezuju zube u čvrstu cjelinu, pa bi se s pravom mogle nazvati prapočecima zubne protetike kao i prvim radovima koji su služili za imobilizaciju parodontičnih ili luksiranih zuba. Iskopine koje su otkrivene 1862. godine odnose se na

maksilu ženskog skeleta u kojoj su otkriveni zubi interkaninog sektora povezani zlatnom žičanom ligaturom. Dalja ispitivanja su pokazala da dva sjekutića ne pripadaju istoj osobi čija je vilica vještačena i da se u žičanoj ligaturi (splintu) zapravo nalaze dva zuba koji su zamjena prirodnih zuba te individue. Izmedju dva sjekutića, centralnog i lateralnog, nalaze se interdentalna ligatura provučena kroz centralni dio krunice iz pravca iz labijalno prema oralno (slika 14). Analiza načina kako je ligatura postavljena izmedju zuba pokazuje da je splint pravila osoba velike manuelne  spretnosti, a pored toga je poznavala tehniku brušenja zuba kao i zanatski postupak dobivanja zlatne žice. Drugi primjerak feničanskih dentalnih pomagala takodje je pronadjen u okolini grada Sidona, na osnovu čega se može tvrditi da je Sidon bio jedan od ključnih centara te vrste u cijelom Sredozemlju. Feničani  su znali izrađivali  proteze od isprepletene zlatne žice, odnosno, ono što se danas naziva splint. Prema opisu iz 1920. godine pronadjeni dentalni splint pripadao je osobi iz najvišeg društvenog staleža koja je imala puni zubni niz. Još se moglo zaključiti da je osoba bolovala od parodontalne bolesti u uznapredovalom stadiju i da su zubi bili rasklaćeni u velikom stepenu. Rasklaćenost zuba predstavljala je  indikaciju za postavljanje splinta i to produženog interdentalnog  splinta koji po svojoj idejnoj i konstruktivnoj zamisli predstavlja prapočetak  svih, pa i savremenih splintova. Žica koja je korištena kao ligatura za zube načinjena je od 24-karatnog zlata i u čitavoj svojoj dužini ima skoro isti promjer. Žica je veoma vješto provučena, počev od donjeg lijevog kaninusa  prema desnoj strani, tako da izmedju pojedinih zuba, na principu čvorova, pravi fiksne omče za pojedine zube koji se nalaze u ovoj visoko osmišljenoj i stručno izvedenoj dentalnoj konstrukciji. Izgleda kao da su pojedini zubi obuhvaćeni žičanom konstrukcijom u gingivalnoj trećini koja ga drži fiksnim u neprekinutom imobilizacijskom sistemu. Nesumnjivo da se sa ovakvom napravom mogla održavati fiziologija žvakanja ali i da je ista trebala da posluži i kao estetski nadomjestak. Oba  rada dopunjuju se kao prava remek djela zubne protetike i zanatske vještine, pa stoga ne čudi, što ih neki istoričari umjetnosti sa razlogom nazivaju i primjerima  antičke dentalne umjetnosti. Postavljanje žičanih ligatura medju sobom, kao i izmedju pojedinih zuba, bazira se na dobrom poznavanju statičkih principa. Neki istraživači, npr.  Guillardot i Renann dovode ovo otkriće u vezu sa dostignućima tehnike zubne medicine u Egiptu ili mogućim uticajima etrušćanskih zubnih tehničara  koji su takođe bili poznati po izradi protetskih naprava.

KINA

Najmnogoljudnija zemlja svijeta imala je burnu istoriju, u kojoj su posebno značajnu ulogu odigrale dinastije. Stara istorija Kine, obilježena je pojedinim vladajućim dinastijama, koje su dale svoj pečat istorijskim i kulturnim događanjima. Drevna kineska opšta kultura, a posebno nauka, razvijala se na jednom velikom geografskom prostoru Srednje i Istočne Azije, u uslovima koji su mogli obezbijediti kontinuiran razvoj kroz stoljeća. Tako, opšta medicina i stomatologija imaju sva obilježja tradicionalnog, i nisu primala značajnije uticaje spolja. Određeni uticaji na kinesku medicinu stizali su samo iz Indije, nakon prodora i prihvatanja budističke religije.

Među najstarijim podacima iz stare kineske medicine, pominju se i zubne bolesti, a najstarije medicinsko djelo „Medicinski Kanon“, čiji je autor Žuti Car, predstavlja temelj tradicionalne kineske medicine i kao takvo izučava se i danas. U njemu su bolesti usta svrstane u tri grupe: upalni procesi, oboljenja mekih dijelova i karijes zuba. Oboljenja u području usta objašnjavana su kao rezultat poremećene ravnoteže između tjelesne toplote i hladnoće, a klaćenje zuba kao posljedica upale. Pri tome i gnoj koji se nakuplja oko zuba, izaziva bol u zubu. Bolesti dēsni smatrane su posljedicom nekih drugih oboljenja kao što je skorbut, variola (velike boginje), noma  i neka konstitucionalna oboljenja. Za liječenje primenjivana je masaža i ispiranje čajevima od ljekovitog bilja..Za zube se  smatralo da imaju istu građu kao i ostali dijelovi skeleta, i da je njihov razvoj uslovljen istim činiocima, najčešće minealima, potrebnim za razvoj kosti. Protiv karijesa pripremani su posebni pripravci u obliku pilula u čiji sastav je ulazio prah bijelog luka, ili hrena i prah od slijepog miša. Ovakve prilule su postavljane u kariozni defekt ili stavljani u nosni hodnik ili spoljnji ušni kanal sa suprotne strane od oboljelog zuba.

Tradicionalno liječenje u kineskoj medicini bilo je veoma razvijeno i prvobitno su ga prakticirali dvorski liječnici koji su imali veoma nizak položaj na činovničkoj i socijalnoj ljestvici. Poznavanje anatomije i fizilogije bilo je ograničeno, obzirom na nepostojanje mogućnosti za eksperimentalna istraživanja ili pak razmjenu znanja, pa je bilo rašireno spekulativno zaključivanje.

Stara praktična medicina se oslanjala na praktična iskustva koja su se miješala sa elementima magičnog i numerologije. Smatralo se da postoji črsta veza između 5 organa: srca, jetre, slezine, pluća, bubrega i 5 elemenata koje čine: drvo, vatra, metal, zemlja, voda, kao i da oni stoje u vezi sa 5 planeta, sa godišnjim dobima, bojama i emocijama, i da je sve to bazirano na dominantnom broju „5“. Lijekovi koji su propisivani bazirali su se na generacijskim i ličnim iskustvima, a za njihovo spravljanje korištene su biljke i minerali, na način da je i u sastavu lijeka bila prisutna neka numerološka kombinacija. Kao domaća ljekovita sredstva  apotekari su koristili dijelove školjke, prah dobiven od rogova, i urin kornjače. Prilikom pregleda bolesnika, naročita pažnja je posvećivana kvalitetu pulsa i ritmu disanja, koji su i do danas ostali važni parametri u okvirima tradicionalne medicine. Ništa manje značenje imalo je stanje jezika i s tim da promjene boje i izgleda  jezika mogu biti povezane sa nekim opštim bolestima. Kinezi su vjerovali da se u karioznom zubu nalazi bijeli crv s crnom glavom, a poznavali su 26 tačaka na tijelu gdje treba zabosti akupunkturne igle u slučaju zubobolje. Slika 15. Prikazuje “zakletvu zubnog crva”.

U „Zlatnom ogledalu“, opsežnoj medicinskoj enciklopediji iz 18. stoljeća, karijes zuba se tumači kao prodiranje crva iz jednog zuba u drugi, pa su i sva nastojanja bila zasnovana na ubijanju ili odstranjivanju toga crva iz kariozne lezije. Iako su poznavali preparate arsenika, nisu ih navodili u terapiji karijesa niti  u devitalizaciji zuba, nego se bolovi koji prate karijes saniraju toplom vodom, a za tretiranje karioznog defekta koristio se prah rinocerusovog roga.

JAPAN

Kroz dugu kulturnu istoriju Japan, kao ostrvska zemlja, razvijao se pod direktnim uticajem Kine. Zapravo, širenje kineskog uticaja odigravalo se u istočnom smjeru, od Kine, preko Koreje do Japana. Taj uticaj bio je posebno izražen  kad su se dostignuća drevne kineske medicine u Japan prenosila i na tom prostoru nastavljala obogaćivati novim iskustvima.  Na osnovu zapisa iz Inshinhu, koji predstavlja najstarije  japansko djelo iz oblasti medicine, može se zaključiti da se metode u liječenju  zubnih oboljenja u drevnom Japanu  nisu suštinski razlikovale od onih u Kini. Takođe su korištene pulsna dijagnostika, akupunktura i moksibustija, sa malim varijacijama u odnosu na kinesku. Određena specifičnost liječenja japanskih zubnih ljekara, bazirala se na dobrom poznavanju osobina ljekovitih trava i na manuelnoj spretnosti. Pri tome ni liječenje pomoću vračanja, te  upotreba oređenih magijskih postupaka, nije bilo rijetkost. Tako se, na primjer, koristila metoda prenošenja zubobolje sa pacijenta na predmete kao način liječenja ili ublažavanja bola. Ovaj metod liječenja poznat je i kod drugih naroda i primitivnih plemena i svrstava se u oblike liječenja kontagioznom magijom. Postojalo je  i vjerovanje da će zubobolja prestati ili smanjiti bol ako se na papiru isrctaju zubni lukovi, zakrivljeni kao dva stopala,  a oboljeli zub označi crnom tačkom. Ovo se prikuje čavlom na dovratak, probije bolni zub, a potom crtež baci u vodu.

Da bi zubi bili dobrog kvaliteta, djeca su već krajem četvrtog mjeseca života hranjena vrstom ribe sa oštrim bodljama na leđnim perajama. Kao i u nekim drugim zemljama, u Japanu su postojali putujući zubni ljekari koji su, idući od mjesta do mjesta,  izvodili  terapijske intervencije.(slika 16) Interesantan detalj je da se pri tome nisu služili instrumentima već -prstima, te su čak i ekstrakcije izvodili bez pomoći instrumenata-samo manuelno. U toku jedne takve intervencije, terapeut je jednom rukom pridržavao vilicu, a drugom digitalno luksirao i odstranjivao zub. U tome su pokazivali izuzetnu vještinu i fizičku kondiciju, koju su stjecali posebnim vježbama  i jačali praktičnim radom. Digitalno vađenje zuba u Japanu, može se dovesti u vezu sa tradicijom, vježbama fizičke snage i duhovne koncentracije. Ovakav način vađenja zuba bio je popularan i rijetko je dopunjavan drvenim štapićima. To znači da su nekad, naročito kod vađenja kutnjaka, ipak korištena kliješta, ali ne na način kako se to danas radi, nego kao instrument koji je trebao da obezbijedi otvorena usta. Metoda vađenja zuba pomoću drvenih štapića, koja se primjenjivala u Kini u 19. stoljeću, zamijenjena je ekstrakcijom pomoću klješta, čija se primjena može dovesti u vezu sa mogućim evropskim uticajima gdje su već postojala klješta i drugi instrumenti za vađenje pojedinih zuba, poput poluga, pelikana itd. U slučajevima oboljenja mekih tkiva naročito kod upale desni, preporučivana je masaža dječijim urinom, ujutro i uveče, pa se može zapaziti prisustvo tzv. nečiste apoteke u terapeutske svrhe. Ovaj postupak primjenjivan je i kod drugih istočnih naroda, ali i na Zapadu, pa ga je primjenjivao i Fauchard početkom 18. stoljeća, što se može dovesti u vezu sa antibakterijskim djelovanjem uree.

Poznati po rezbarskim radovima, Japanci su izrađivali proteze od tvrdog drveta, na čijim su griznim površinama postavljali metalne aplikacije, u obliku čavla, dok su sa frontalne strane ugrađivane pločice od ukrasnog kamena i sedefa.

Održavanju oralne higijene posvećivana je posebna pažnja i u tu svrhu naslage su odstranjivane pomoću posebnih , specijalno napravljenih drvenih štapića. Japanci su poznati i po običaju obojavanja zuba crnom bojom. Za to postoji  poseban naziv – Ohaguro.  Posebno je bio raširen do Meiji perioda japanske istorije. Ovaj običaj je zabilježen i u Kini, na Pacifičkim ostrvima, u Jugoistočnoj Aziji. Bojenje zuba u crno, uglavnom su radile udate žene, a rijetko muškarci. To se smatralo preventivnom mjerom protiv razvoja karijesa i za zaštitu gleđi, pa bi se moglo smatrati ekvivalentom onoga što se danas zove preventivno zatvaranje fisura silerima.

Summary

OVERVIEW OF THE HISTORY OF DENTISTRY

FROM PREHHISTORY TO THE ANCIENT CIVILIZATIONS

Art works are unavoidable and sometimes the only existing material remains following the development of human history and establishes a research relationship with the various aspects of human existence.

Examination of the remains of some prehistoric sites reveals also early attempts of healing, with primitive tools, or representing through the art how their tenants were reacting to diseases. Bearing in mind this fact, it is possible to examine old archeological sites  finding important information about the origin of healing culture, as well as find links concerning medicine and its branches.

It is known that in our geographical area, regional, there are important archaeological sites. Efforts to analyze culture of Butmir(Bosnia and Herzegovina) and Lepenski Vir (Serbia) through the prism of art content can serve as a source material for the study of health culture.

Prehistoric people were preoccupied with animals that hunt and that art comes to life, and gives them a magical significance. They have been there through the creative act in the cave environment. Prehistoric people also celebrated the cult of fertility, and as a result generated figures with prominent female attributes, likeVenus of Willendorf(Austria) and figure from Çatalhöyük(Turkey).

It is well known that people on this stage instinctively opened abscesses and removed the rasklaćene teeth. It should be noted, when referred to the intervention that are caries and periodontal disease is a very old disease of human kind.

Because the teeth very sound structures in the human body, , but in the same time teeth are connected to the power, good health, they were  used as amulets or similar symbols.But in the same time, they were always connected to the pain and possible supurative processes.  at dental prosthetics and surgery.

In the research of Neolithic period, special attention is dedicated to the Butmir Culture. The lack of skeletal remains suggests analyzing other material remains of this culture, particularly of  statuettes of terracotta, showing  certain anatomical features and even racial characteristics. This Neolithic settlement, is  a worth site with a large number of terracotta statuettes. Authentic Butmir Neolithic culture has valuable examples of anthropomorphic plastic, showing head and body features, and even hairdressing details.

Plastics belonging to the unique discovery of archeological site of Lepenski Vir (Serbia) contains forms, focused on research of the historical development of health culture too. Sculptures made of sandstone,  can be identified as anthropomorphic performances of mythical, animal and totem ancestors. Within the unique cult of ancestors, some sculptural shapes representing only the head while the other representing only figural anthropomorphic or zoomorphic forms or their compounds in which sharp differentiation was not made. Observations are guiding to the direction as a cult of ancestors  was developed, whether it was the full length of the figure or the head.  The cult has been specifically developed using labyrinthine forms on the surface   associated with modeling the brain tissue and are highlighted on the outer surface shape.

Loking through the prism of a modern man, art legacy of his ancestors lived in Butmir and Lepenski Vir, impresses with its spontaneity, genuine expression and visual attributes, but has its own specific meaning for the study of anthropological characteristics and the beginnings of development of medicine and other related branches.

Development flow of medicine, dentistry and its branches, at its earliest stages can significantly supplement the customs and cult objects, especially ceremonial masks of some tribes and people whose spiritual development is kept at the level of the prehistoric man until now. In addition, the deformities of the skull, or the preformig of the skull in babies age, with consequent altered  shape of the skull in adulthood is still present in some nations and tribes.

Common to the ancient civilizations is the belief  that there is  the tooth worm that destroys teeth. Evidence of this common concept has  been found in ancient Egypt, India,  China and Japan.

Assyrians and Babylonians knew the tooth morphology and anatomy of the mouth, and as the Egyptians they also believed that dental diseases are caused by “tooth worms”. One Sumerian text written in 5000 B.C. describes “tooth worms” as the cause of dental caries. Code of Hammurabi, the first  legal document carved in cuneiform letters on stone pillars, also mentioning some articles connected to some healing and surgery procedures.

That medicine in ancient Egypt was developed,testify records remains of material culture (pyramids) and mostly inscriptions on pillars written in hieroglyphic signs as wella as  hieroglyphic texts wrote on papyrus or on the walls of temples.

Ancient Egyptians knew how to heal numerous diseases, and were performing different types of operations,using instruments. But concerning dental problems, they also believed that tooth worm causing dental problems. Apparently they knew how to open abscess, or heal wounds, but evidences about dental practice are contradictory. Ancient Egyptians were collecting collective and generational experiences of individuals whose medical knowledge remain recorded through hieroglyphic drawings. Their papyrus writings are not related to the author’s name, but they are based on experience.  The most famous are

Ebers papyrus kept in Leipzig, Hearst papyrus, which is kept at UCLA and Edwin Smith papyrus kept in the Brooklyn Museum.  The Edwin Smith Papyrus, written in the 17th century B.C. includes the treatment of some dental ailments.

The Indus Valley Civilization has yielded evidence of dentistry being practiced as far back as 7000 B.C. This earliest form of dentistry involved curing tooth related disorders with bow drills, preformed  by skilled bead craftsmen. The reconstruction of this ancient form of dentistry showed that the used methods were reliable and effective.  Famous founder of surgery in ancient India, Sushruta, who performed cataract surgery  800-years B.C., is also the author of medical works of Sushruta Samhita Compendium. He showed special interest in oral pathology, so  from Sushruta is derived extensive collection  of works  describing oral diseases. Vaghbata (650 BC) who extended learning  of Sushruta, enriches his teaching, expanding it with new diseases, and described a total of 75 oral diseases, describing some of them and pointing out the causes.

The Phoenicians had a well-developed general and dental medicine. Evidences are found at numerous archaeological sites, especially those obtained during the excavation of the ancient city of Sidon, destroyed by 350 B.C. Importance for the development of dental medicine is visible in finding of two copies of prosthetic aids, presenting intertwined wire constructions-dental splints that should serve as a substitute for extracted teeth.

These works are link of dental prosthetics and trade skills, so that is no exception to be considered by some art historians  like examples of ancient dental art.

Among the oldest data from the old Chinese medicine, are mentioned  dental diseases.  The oldest medical work “Canon of Medicine”, whose author  is Yellow Emperor, is the foundation of traditional Chinese medicine and as such is studied even today. Mouth and teeth diseases are also incorporated in Canon. Old Chinese medicine kept belief about tooth worm, giving a wider space to the methods how to destroy it.

“Inshinhu”, is the Japanese oldest work in the field of medicine. It can be concluded that the methods in the treatment of dental diseases in ancient Japan were not substantially different from those in China. But there is something that is quite interesting in Japanese dental practice-extraction  performed by fingers.  Prosthetics was also well developed. Japanese had traveling dentists who visited various parts of the country and made  necessary interventions.  In Japan, such as practiced by the ancient Chinese, special attention  has been given to oral and dental hygiene. The Japanese are known for custom staining teeth black. There is a special name for this treatment – ohaguro. It was especially widespread until the Meiji period of Japanese history. This custom is also observed  in China, the Pacific islands, in the South-East Asia etc. Its role was marked as a preventive measure.

Bilješka o autoru

Dr. mr. sci. Senella Krehić-Fočak je diplomirala na Sarajevskom Univerzitetu 1985. godine. Radila Kao Asistent na Stomatološkom fakultetu do maja 1992. Odbranila Magistarski rad na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, u julu 1992., iz oblasti Dentalne antropologije.

Od oktobra 1993., a zvanično od januara 1994. godine, uključuje se u rad na obnovi Narodne i Univerzitetske biblioteke (NUB BiH), na poslovima obnavljanja referalnog centra, iz područja biomedicinskih nauka. Završila bibliotečki kurs u Ljubljani 1996.

U okviru studijskog usavršavanja, boravila  u SAD-u (januar-mart 1996.), na Univezitetu Michigan i na Univerzitetu Urbana-Champaign/Illinois, te u nastavku edukacije boravi na Konferenciji u Budimpešti o budućim razvojnim pravcima bibliotečkih nauka. (Budapest, april 1996.).

U periodu 1997-2007, radila u nekoliko Organizacija (OSCE, Ljekari bez Granica, EU), primjenjujući stečena znanja radila na prevođenju dokumenata (OSCE) i uređivanju specijalnih biblioteka (MSF Holland), te u Administraciji EU.

Završila trogodišnji studij homeopatije u organizaciji Homeopata bez granica (HOG-Njemačka) 2006. godine. Učestvovala u edukaciji, kao predavač za medicinski dio, polaznicima  Homeopatske škole u Sarajevu, tokom 2005. godine. Prevela dvije knjige renomiranog homeopate i liječnika dr. Jana Scholtena, u izdanju izdavača Advaita (Sarajevo): Homeopatija i minerali (2005) i Homeopatija i elementi (2008).

Kao član Društva za istoriju zdravstvene kulture pri Medicinskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, od 1988. godine, radila na istoj oblasti i sarađivala u projektima (ANU BiH)i institucijama (Zemaljski muzej) u istraživanjima koja se odnose na istoriju medicine-stomatologije.

Kao autor i koautor učastvovala u izradi više radova iz oblasti stomatologije, dentalne antropologije, istorije zdravstvene kulture, komunikologije.