35 godina od smrti Josipa Broza Tita

Rođen je 7. maja 1892. godine u zagorskom selu Kumrovec na reci Sutli, kao sedmo dijete (od petnaestoro) u porodici Franje Broza, siromašnog seljaka, i Marije, rođene Javoršek, Slovenke iz susedne zemlje Habzburškog carstva. Osnovnu školu je završio u Kumrovcu 1907., a bravarski zanat 1910. godine u radionici Šašek i Karas u Sisku, gdje je istovremeno pohađao šegrtsku školu.

Čim je postao kvalifikovani radnik u septembru 1910. odlazi u Zagreb gdje se zaposlio u bravarskoj radionici Isidora Haramine i u oktobru 1910. godine je postao član Saveza metalskih radnika i Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije. Učestvovao je u štrajkovima i u nacionalnim manifestacijama protiv ugarskog hegemonizma. Ubrzo je ostao bez posla. Od1911. do 1913. radio je u fabrikama u Austrougarskoj i Njemačkoj.

Prvi svjetski rat

Od jeseni 1913. godine je služio vojni rok u Beču a zatim u Zagrebu, u 25. domobranskoj pukovniji, gdje je 1914. završio podoficirsku školu sa činom vodnika. U avgustu 1914. godine, nakon izbijanja Prvog svjetskog rata, poslat je na srpski front. Zbog antiratnih stavova zatvoren je u Petrovaradinsku tvrđavu.

Godine 1915. prebačen je na ruski front prvo u Galiciju, a zatim na Karpate gdje je u aprilu iste godine ranjen i i sa čitavim bataljonom zarobljen.Trinaest mjeseci se oporavljao u Svijažsku. U proljeće 1916. odveden je u zarobljenički logor u grad Agatit na rijeci Suri, zatim u Ardatov, a u jesen u logor Kungur (Permska gubernija), gdje su ga zarobljenici iz Austrougarske izabrali za starješinu. Radio je kao prevodilac na željeznici i došao u dodir sa boljševičkom litetaturom. Štitio je prava zarobljenika pa se sukobio s organima vlasti: pretučen je i bačenu tamnicu, odakle su ga oslobodili naoružani radnici prvih dana februarske revolucije 1917.

U julu 1917. godine učestvovao je u boljševičkim demonstracijama, prihvatio lenjinizam kao svoju političku orijentaciju i 1920. godine u Omsku je postao član Jugoslovenske sekcije Ruske komunističke partije (boljševika).

Decenijama je jugoslovenska službena komunistička istorija izlazila s podacima o velikom i aktivnom učestvovanju Broza u Boljševičkoj revoluciji, ali, izgleda da je najbliži istini bio njegov lični iskaz, dat u televizijskim memoarima sredinom70-ih u kojima je ocijenio svoje učestvovanje kao marginalno.

Rad u Komunističkoj partiji

U jesen 1920. godine je napustio SSSR i zaposlio se u Zagrebu, gdje je postao član Komunističke partije Jugoslavije. Radio je u Velikom Trojstvu kod Bjelovara od 1921. do 1925; brodogradilištu u Kraljevici od 1925. do 1926. i fabrici vagona u Smederevskoj Palanci od 1926. do 1927. godine, odakle je otpušten kao komunistički agitator.

U Zagrebu je maja 1927. izabran za sekretara Oblasnog odbora Saveza metalaca, a u julu te godine za organizacijskog sekretara Gradskog komiteta KPJ za Zagreb. Tu se nametnuo kao vođa antifrakcijske politike (političke struje među komunistima koja je zahtijevala prekid ideoloških sporova), a tu njegovu politiku je u aprilu 1928. podržala i Kominterna.

Krajem juna 1928. vodio je protivrežimske demonstracije povodom ubistva vođa HSS-a u Skupštini Kraljevine Jugoslavije. Uhapšen je u avgustu te godine kao potencijalni komunistički terorista i od Suda za zaštitu države osuđen na pet godina robije, koju je izdržavao u Lepoglavi i Mariboru.

U julu 1934. je otišao u Beč, gdje je uključen u CK KPJ; tada je uzeo pseudonim Tito. Od februara 1935. je boravio u Moskvi, radio u Kominterni (koristio se pseudonimom Valter). Krajem 1936. se vratio u Jugoslaviju i upravljao djelovanjem partije u zemlji; 1937. osnovao jeKP Slovenije i KP Hrvatske kako bi u stvarnosti uozbiljio politiku Kominterne o spoju klasnog i nacionalnog.

Nakon hapšenja Milana Gorkića, generalnog sekretara KPJ, iste godine preuzeo je vođenje KPJ. Početkom 1938. godine Kominterna je i formalno potvrdila njegov izbor za generalnog sekretara KPJ. Broz je po povratku u zemlju proveo još snažniju boljševizaciju KPJ insistirajući na ideološkoj monolitnosti, vojno-partijskoj stezi, uz širenje mreže partijskih ćelija. Izveo je ideološki obračun s revizionistima okupljenim okoMiroslava Krleže i časopisa Pečat. Takođe, smijenio je vođstvo KP Hrvatske jer je na izborima 1938. podržala listu HSS-a i Vlatka Mačeka, što je ocijenjeno kao buržoasko skretanje.

Na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagrebu, oktobra 1940. godine, sastavio je novo vođstvo KPJ i izložio strategiju djelovanja, temeljenu na oružanom ustanku kao načinu osvajanja vlasti i sovjetskom tipu federacije kao modelu organizacije države. Nakon napada Njemačke na Jugoslaviju u Zagrebu 10. aprila 1941. godine je osnovao Vojni komitet za pružanje otpora silama Osovine. Poslije višemjesečnih priprema, Politbiro CK KPJ je 4. jula 1941. godine u Beogradu donio odluku o dizanju oružanog ustanka protiv okupatora.

Drugi svjetski rat (Narodno oslobodilačka borba)

Tokom Drugog svjetskog rata Josip Broz Tito je bio vođa Narodnooslobodilačkog partizanskog pokreta otpora i glavni organizator strategije i taktike partizanskog tipa ratovanja, kao i političkih odluka koje su oblikovale socijalističku Jugoslaviju.

Okupacija Kraljevine Jugoslavije zatekla ga je u Zagrebu. U drugoj polovini maja 1941. godine otišao je u Beograd, odakle je usmjeravao pripreme za dizanje ustanka. Poslije napada Njemačke na SSSR, 22. juna, Politbiro CK KPJ je ocijenio da je nastupio trenutak za početak oružanog ustanka protiv okupatora.

Glavni štab Narodnooslobodilačkih i partizanskih odreda Jugoslavije (NOPOJ) formiran je 27. juna, a Tito je postao Vrhovni komandant NOPOJ-a.

Ustanak protiv njemačkog i italijanskog okupatora izbio je tokom jula i avgusta 1941. godine na području Srbije, Crne Gore, Bosanske krajine,Like, Banije, Korduna i Dalmacije.

Tito je Beograd napustio 16. septembra u pratnji Jaše Rajtera, popa Dragoljuba Milutinovića, Davorjanke Paunović i Veselinke Malinske i otišao na oslobođenu teritoriju u zapadnoj Srbiji, gdje su premješteni i Glavni štab i CK KPJ.

Tito se u Struganiku 19. septembra sreo sa Dragoljubom Mihailovićem da razgovaraju o savezu partizana i četnika, ali su pregovori propali zbog veliki razlike u ciljevima njihovih pokreta što je sprečavalo bilo kakav stvaran dogovor.Tito je zagovarao široku zajedničku ofanzivu, dok je Mihailović smatrao da je ustanak opasan i prerano počeo i plašio se da će pokrenuti velike odmazde.

Osim toga, Titov cilj je bio da spriječi četnički napad na partizane iz pozadine, pošto je bio ubijeđen da Mihailović igra dvostruku igru, održavajući vezu sa Njemcima preko Nedićeve vlade. Sa druge strane, Mihailović je želio da spriječi Tita da preuzme vođstvo u pokretu otpora,jer su Titovi ciljevi bili suprotvni njegovom cilju obnove Kraljevine Jugoslavije i osnivanju Velike Srbije u okviru nje.

Na savjetovanju u Stolicama, koje je održano 26. i 27. septembra donesene su direktive za dalji razvoj ustanka pod jedinstvenim vođstvom Vrhovnog štaba NOPOJ i glavnih štabova po zemljama i pokrajinama Jugoslavije.

Tito i Mihailović su se ponovo sreli 27. oktobra u Brajićima blizu Ravne gore da još jednom pokušaju da postignu sporazum, ali su se složili samo oko sekundarnih pitanja.

Ustanak u Srbiji je slomljen snažnom njemačko-italijanskom ofanzivom, tokom novembra 1941. godine, nakon koje su uslijedile teške represalije, kao i rat između partizana i četnika. Otada, sve do 1944. godine, Srbija i veći dio Crne Gore su ostali pod kontrolom četnika i pripadnika kvislinškog režima Milana Nedića.

Narodnooslobodilačka borba se prenijela na područje Bosne i Hercegovine i Hrvatske, gdje su se od 1942. do 1944. godine vodile presudne borbe koje su odredile budućnost Jugoslavije u sljedećim decenijama. Najveće bitke dogodile su se u dolinama rijeke Neretve (mart 1943) i Sutjeske (maj 1943). Partizanske snage su pobjednički izašle iz obje bitke, uprkos brojnim i jačim njemačkim i kvislinškim snagama. Osim toga, veliki obračun je u tom periodu uslijedio između partizana i četnika, dok su kvislinški režimi i vojna postrojenja (ustaše, domobrani, nedićevci, ljotićevci, lokalni četnici poput Đurišićevih i Pećančevih, balisti, razne lokalne milicije) ionako bili osuđeni na poraz zajedno sa silama Osovine. Poraz četnika u bici na Neretvi (marta 1943) izbacio ih je s istorijske pozornice kao moguće gospodare u budućoj Jugoslaviji.

Novembra 1942. godine u Bihaću je formirano Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), a na njegovom Drugom zasijedanju u Jajcu, 29. i 30. novembra 1943. donesene su politički najvažnije odlike kojima je: zabranjen povratak kralja Petra II Karađorđevića u Jugoslaviju, osnovan Nacionalni komitet narodnog oslobođenja (NKOJ), zacrtana budućnost Jugoslavije kao države sastavljene od federalnih republika, a Tito proglašen za maršala i izbran za predsjednika NKOJ-a.

Vještom politikom, Tito je uvukao dio predstavnika građanskih stranaka u svoj pokret, pridobio povierenjeBritanaca i Amerikanaca (kao i poštovanje Sovjetskog Saveza) koji su uskratili pomoć četnicima i slomili otpor izbiegličke vlade u Londonu, prisilivši je na nevoljnu saradnju (zapravo potčinjavanje) Titovom pokretu.

Poslije neuspjelog njemačkog desanta na Drvar, 25. maja 1944. godine, Tito je otišao na ostrvo Vis. U avgustu 1944. godine susreo se u Napuljusa predsjednikom britanske vlade Vinstonom Čerčilom gdje mu je potvrđeno da će na područje Jugoslavije umjesto savezničkih trupa ući Crvena armija. U septembru je bio u Moskvi gdje se susreo sa Josifom Staljinom. Predveče 23. oktobra 1944. je stigao u oslobođeni Beograd, odakle je nastavio da rukovodi završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije.

Josip Broz Tito je bio jedini Vrhovni komandant u Drugom svjetskom ratu koji je lično predvodio svoje borce, a tokom bitke na Sutjesci 9. juna 1943. godine bio je ranjen. Predsedništvo AVNOJ-a je, na prijedlog ASNO Srbije, 18. novembra 1944. godine odlikovalo je Tita Orednom narodnog heroja.

Tito – državnik

Josip Broz Tito je iz rata izašao kao priznati državnik, vođa u antifašističkom ratu, zaslužan za vraćanje Hrvatskoj Istre, Rijeke i ostrva, kao i proširenje Slovenije. Po završetku rata zauzimao je ključne državne i političke položaje: predsjednik privremene vlade Demokratske federativne Jugoslavije, vrhovni komandant Jugoslovenske armije i ministar odbrane i generalni sekretar KPJ.

Vladao je Jugoslavijom 35 godina balansirajući među svjetskim političkim polovima koje je češće potiskivao, a katkad im dopuštao veći razmah, naročito u razdobljima veće liberalizacije režima: komunistički centralizam i proklamovana nacionalna ravnopravnost, nezavisnost Jugoslavije i uklopljenost u hladnoratovski poredak, jednopartijski totalitarizam i popuštanje stege zbog sve veće ekonomske zavisnosti Jugoslavije od zapada, te postupnu liberalizaciju zbog rastuće populacije gastarbajtera ili radnika na privremenom raduu zemljama zapadne Evrope.

U početnim godinama njegova vladavina se odlikovala doktrinarnom rigidnošću, radikalizmom i eliminacijom ostataka građanskog društva koje je smatrao preprekom za ostvarenje totalnog samovlašća. U tom sklopu treba gledati na sukob s katoličkom crkvom, proces nadbiskupu Alojziju Stepincu, marginalizaciju građanskih političara poput Ivana Šubašića ili Milana Grola, te suđenje i likvidaciju vojno-političkog protivnika, Dragoljuba Draže Mihailovića.

Rezolucija Informbiroa

Svojim samosvjesnim nastupom i ličnim političkim projektima, kao što su: pomoć grčkim komunističkim partizanima, inicijativa za stvaranje balkanske federacije Jugoslavije i Bugarske (uz značajan pristup Albanije i Grčke), kao i insistiranjem na državnoj samostalnosti Jugoslavije, Tito je izazvao nepovjerenje Josifa Staljina.

Juna 1948. godine dolazi do objave Rezolucije Informbiroa (nasljednika u ratu raspuštene Kominterne) u kojoj je, rječnikom poznatim iz doba moskovskih procesa i masovnih čistki u 30-im godinama, Tito i njegovo najuže rukovodstvo proglašeno za bandu demonskih urotnika, špijuna i ideoloških jeretika.

U tim je trenucima Tito je pokazao zavidnu hrabrost (nije u momentu raskida mogao računati na pomoć zapada i SAD-a) i odlučnost, ne dozvoljavajujući da bude upleten u ideološke sporove i insistirajući na državnoj samostalnosti kao načelu odnosa među suverenim zemljama.

Ali to je sve bilo praćeno masovnim progonima informbiroovaca, kao i političkim obračunima koji su smjerali da potisnu samostalnost republika. Smatra se da je preko 40.000 staljinista (ili onih koji su optuženi za staljinizam) podvrgnuto represalijama u razdoblju od 1948. do ranih 50-ih godina.

Radničko samoupravljanje

Na planu unutrašnje politike Tito je 1950. godine inicirao uvođenje radničkog samoupravljanja kao pokušaja sprečavanja dalje birokratizacije jednopartijskog sistema, a kasnije, u 60-im, niz privrednih i političkih reformi koje su išle na redukovanje nasilja državnog aparata nad seljacima i inteligencijom, jačanje prava republika naspram državnog centralizma i uvođenje elementarne tržišne privrede.

Smjena Rankovića i Ustav iz 1974.

Dalja demokratizacija jugoslovenskog društva od sredine 60-ih godina praćena je smjenom nekih od vodećih komunista stare, centralističko-sovjetske garde (npr. Aleksandra Rankovića) na Brionskom plenumu CK SKJ, juna 1966. godine.

Nakon sovjetske okupacije Čehoslovačke 1968. godine ubrzalo se ostvarivanje koncepcije opštenarodne odbrane koja je ojačavala odbrambene funkcije republika. Nakon pada Rankovića, Tito je podržao Kardeljev koncept uređenja zemlje, koji je predviđao davanje većih nadležnosti republikama i pokrajinama nauštrb saveznih organa vlasti, smatrajući da je on u suštini dobar. Tako je 1970. godine počela temeljna reforma federacije radi prenošenja njenih ovlašćena na republike, što se ostvarilo najprije ustavnim amandmanima 1971, a zatim je krunisano usvajanjem Ustava iz 1974. godine.

Na vrhuncu sukoba zagovornika i protivnika demokratskih reformi iz 1971. godine, na temelju procjene da su reforme ugrozile ideološki i politički monopol Partije, kao i pod pritiskom iz inostranstva (sovjetske demonstracije vojne sile na granicama prema Mađarskoj i Bugarskoj), stao je na stranu partijskih konzervativaca i podupro slamanje nacionalno-reformskog pokreta u SR Hrvatskoj (Hrvatsko proljeće). Nakon obračuna s hrvatskim rukovodstvom, uslijedila je smjena liberalnih političara u Srbiji, Sloveniji i Makedoniji.

Skupština SFRJ ga je 16. maja 1974. izabrala za doživotnog predsjednika Republike, a na Desetom kongresu SKJ, od 27. do 30. maja, i doživotnog predsjednika Saveza komunista Jugoslavije.

Donošenja Ustava iz 1974. i inicijativom za uvođenje kolektivnih rukovodstava s ograničenjem mandata čelnih dužnosnika na jednu godinu, pokušao je da uspostavi ravnotežu među republikama i spreijči borbu za vlast nakon svoje smrti.

Spoljna politika

U januaru 1953. godine Tito je izabran za predsjednika Republike. U tom razdoblju Jugoslavija je počela da dobija i vojnu i ekonomsku pomoć zapada, kao prepreku daljem širenju sovjetskog uticaja. Godine 1955, nakon Staljinove smrti i mlake sovjetske liberalizacije pod Hruščovim, normalizovali su se odnosi sa SSSR-om.

Najznačajniji preokret u spoljnoj politici dogodio se 1956. godine: zahvaljujući putovanjima i vezama s vođama novooslobođenih zemalja poput Indije i Egipta, Tito je postao jedan od osnivača i najuticajniji državnik Pokreta nesvrstanosti – skupom izvanblokovskih zemalja koje su politikom aktivne miroljubive koegzistencije djelovale (bar djelimično) kao činilac smanjenja tenzija između zemalja NATO-a i Varšavskog pakta. Prva je konferencija šefova država i vlada nesvrstanih zemalja održana je 1961. gofine u Beogradu, a Tito je učestvovao kao najvažniji političar koji oblikuje globalnu politiku pokreta nesvrstanosti (koji je uključivao veliki broj država Azije, Afrike i Južne Amerike na svim kasnijim konferencijama. Politikom mira i međunarodne saradnje stekao je svjetski ugled i svrstao se među ključne ličnosti svjetske politike.

Predvodio je jugoslovensku državnu delegaciju na Konferenciji o evropskoj bezbjednosti i saradnji u Helsinkiju 1975, i učestvovao je na Devetoj konferenciji nesvrstanih u Havani 1979. godine, na kojoj mu je posebnom poveljom odato priznanje kao glavnom protagonisti Pokreta nesvrstanih.

Smrt Josipa Broza Tita

Josip Broz Tito, doživotni predsjednik SFR Jugoslavije i Saveza komunista Jugoslavije, preminuo je 4. maja 1980. godine u Ljubljani.

Sljedećeg dana, 5. maja, Plavim vozom je iz Ljubljane u Beograd stigao kovčeg sa njegovim posmrtnim ostacima. Smješten je u aulu Skupštine Jugoslavije, gdje su državni funkcioneri i građani u mimohodu odavali počast jugoslovenskom šefu države. Dana 7. maja, preko 200 stranih delegacija poklonilo se kovčegu Josipu Broza u saveznom parlamentu.

Sahranjen je 8. maja, po sopstvenoj želji u Kući cvijeća na Dedinju uz prisustvo 209 delegacija iz 127 zemalja, i 700.000 ljudi.

Istaknuta slika: Božidar Jakac crta Tita

(Izvor: CdM)