Istorijski spomenik “Maragha – 150”
Piše: Fuad Huseynzadeh
Početkom 19. vijeka, desetine hiljada Jermena iz Irana i Turske preselilo se u planinsko područje regiona Karabah u Azerbejdžanu. Istoričarka Turkan Gasimova ukazala je na to da je Turkmenčajski sporazum potpisan 10. februara 1828. godine između Rusije i Irana kada je i započela masovna imigracija Jermena na teritorije Azerbejdžana. Članom 15. Turkmenčajskog sporazuma propisuje se da Jermeni koji žive u Iranu u roku od godinu dana nakon potpisivanja ovog sporazuma mogu se preseliti sjeverno od rijeke Araz, a kasnije naseliti mjesta koja žele.
Od 1828. do 1829. godine oko četrdeset do pedeset hiljada Jermena iz Irana i oko devedeset hiljada iz Turske migriralo je u Azerbejdžan. Preseljavanje Jermena iz Turske počelo je poslije tursko-ruskog rata i potpisivanja Edirneskog mirovnog ugovora. Ova migracija spominje se u mnogim pisanim izvorima. Takođe to su više puta priznali i Jermeni koji su podigli spomenik “Maragha – 150” povodom njihovog dolaska u Karabah regiju. Spomenik “Maragha – 150” u naselju Šikharkh Terterskog regiona sagrađen je 1978. godine povodom 150. godišnjice preseljenja prvih dvesta jermenskih porodica u Karabah. Na spomeniku, izgrađenom od običnog riječnog kamenja, na jermenskom jeziku napisano je “Maragha – 150”. Spomenik u 1991. godine uništili su Jermeni, jer je taj spomenik potvrđivao vrijeme doseljavanja Jermena u Karabah.
1978. godine Jermeni su održali svečanu ceremoniju povodom otvaranja spomenika “Maragha – 150”. Orijentalista i istoričar, akademik Zija Bunjadov u svom članku „Mitovi i proizvođači mitova“ navodi da je o otvaranje spomenika “Maragha – 150” 1978. i 1979. godine pisala tadašnja štampa u Karabahu.
Jedan od onih koji se sjećao otvaranja spomenika “Maragha – 150” 1978. godine je lokalac iz Terterske oblasti Ilgar Gasimov. Prisjećajući se događaja tog dana Ilgar Gasimov je rekao: “Tada sam imao 16 godina. Moj otac i ja smo išli u selo Umudlu kad smo vidjeli da Jermeni otvaraju spomenik. Spomenik se sastojao od običnog riječnog kamenja, na površini od oko 30 kvadratnih metara sa mozaičnom kompozicijom “Devojke na proljeću”. Centralni spomenik bio je široko ko 1,5 metara i visok 3 metra, a sa desne i lijeve strane su bile poređane mermerne opruge. Obije kolone su imale vertikalne zapise, najednoj je pisalo 1828, a u drugoj 1978”. Prema riječima stanovniku Terterskog regiona, slični spomenici koji simbolizuju dolazak Jermena u Karabah izgrađeni su u selima Khankendi i Čajli u Terteru.
2016. godine, šef Visokog komesarijata UN-a za izbjeglice u Azerbejdžanu, Furio de Angelisi, posjetio je spomenik “Maragha – 150” u selu Šikharkhitom prilikom fotografisao spomenik.
Ostaci spomenika “Maragha – 150” sada se nalaze u selu Šikharkh koje se nalazi nekoliko kilometara od Tertera. Uzimajući u obzir istorijski i politički značaj ovog spomenika, državni komitet za izbjeglice i interno raseljena lica izveli su popravke u okolini, pod je pokriven pločicama, prostor je ograđen i postavljeno je osvjetljenje. Takođe, Državni komitet je prikupio i arhivirao istorijske dokumente, informacije i fotografije povezane sa spomenikom “Maragha – 150”. Ova dokumentacija i fotografije bili su postavljeni na štandovima na azerbejdžanskom, ruskom i engleskom jeziku.
Autor je predsjednik javnog sindikata za aktivnosti dijaspore i podršku novinarima