Akademik Alija Džogović: Torbeši su Besi (Bošnjaci)

U jednom prethodnom tekstu izlagao sam mišljenje o etničkom imenu Torbeš//Torbeši, elaborirajući morfeme tor – beš i razmatrajući njihov mogući semantički sadržaj. U ovom diskursu, čitajući najnoviju knjigu akademika prof. dr. Ibrahima Pašića Predslavenski korijeni Bošnjaka,  knjiga III, Tračko ime Bosna i Tračani u Bosni (rukopis), uz poštovano pisanje recenzije, otkrio sam u poglavljima Hipoteza o imenu Bosna nastalom od imena tračkog plemena Besi i Ime Bosna nastalo je od imena tračkog plemena Basanisa (Basanisai) vrlo indikativne argumente i o etničkom imenu Torbeš//Torbeši, kojim se približava i moje  tumačenje i elaboriranje. Ovdje ću izložiti Pašićevo mišljenje i elaboraciju, koje prihvatam u cjelosti kao najbolje historijsko-onomastičke argumente i za pravo porijeklo, morfološke likove i značenje ove stoljećima diskutovane, i sporne,  etničke semanteme.

*

Problem etnogeneze šarplaninske populacje vrlo je zatamnjen. To je bio razlog da susjedi ovaj narodni subjekat svojataju i uklapaju u svoje populacione projekte sa krajnjim ciljem da izvrše potpunu asimilaciju ili etničko čišćenje. To je bio i razlog, pored onog ekonomskog, da se veliki broj ove populacije iseli u susjedne regione, ode na pečalbu negdje daleko, ili se sasvim iseli sa Balkana i nestane u tuđini kao da je to bila vjekovna sudbina ovoga staroga naroda na Balkanu. Mnogi se žitelji ovih krajeva interesuju  ko su porijeklom i ko je izazvao njihovu sudbinu da im tuđina bude domovina. Jesu li oni torbeši ili Torbeši i šta sve to znači. Da li je kvalifikativ torbeš//Torbeš nekakav zlonamjerni pežorativ, ili je to sem njihove etnogeneze? O ovoj dilemi pokušaćemo da damo uslovan odgovor, utemeljen na onomastičkim istraživanjima, kao i na svim drugim relevantnim potvrdama koje bi mogle da objasne etnogenezu ove stare i autohtone šarske alpske populacije.

Leksička odrednica Torbeš upotrebljava se kao etnik za ime jednoga brojnog naroda. Uglavnom se shvata i upotrebljava kao odrednica socijalne semiotike. Mi, ipak, smatramo da je to pogrešno značenje i da apelativ torbeš u prvobitnoj funkciji ima drugačije značenje, zapravo etničko, a onaj socijalni predznak nastajao je kasnije, kao pogrešna atribucija. Konsultovali smo mnoge stanovnike ovih alpskih naseobina, i zaključak je da se ne ljute ako ih neko tako oslovi, da i sami tumače da su Torbeši, ali nisu uvijek mogli dati odgovor na pitanje šta to znači. Sve je ostajalo zatamnjeno.

Neki istraživači su utvrđivali da je apelativna struktura torbeš neka bogumilska riječ, da su je upotrebljavali bogumili ovih krajeva, te da su i sami sebe nazivali Torbešima.

Tražili smo ovu leksemu, ili njoj sličnu strukturu, u  više rječnika, prvenstveno  u rječnicima klasičnih jezika. Komparativna metoda može dati rezultate od kojih se dalje može elaborirati i stići do rezultata ili do pretpostavke za rješavanje ovoga lingvističkoga i etničkoga problema. U rječniku grčkog jezika nalazimo odrednicu torn-evo, -os (= okretati), koja može biti  značajna morfema u strukturi  tor-beš.  Morfemu tor nalazimo i u nekim drugim balkanskim toponimskim strukturama, kao naprimjer: Visi-tor, Durmi-tor, Pirli- tor, Ko- tor, dakle kao jedan od kompozita u oronimskim strukturama. U sintagmi Toro di pende  (Krivi toranj//kula, u Pizi, u Italiji), gdje je morfološki lik toro latinskog porijekla. Posmatrajući stratigrafiju i strukturu ovoga morfema, može se pretpostaviti da je i u odrednici torbeš prisutan ovaj grecizam//latinizam. U toponimskoj funkciji, figurativno, označava visoke planinske vrhove, oko kojih se okreću magle i oblaci, po jednoj verziji. Ovaj morfem može upućivati i na pretpostavku da se planinski vrhovi i predjeli nalaze oko rijeka i planiskih vrela, po drugoj verziji. Razlog za ovu drugu pretpostavku nalazimo u daljoj analizi odrednice tor-beš. U alb. jeziku imamo leksemu bjesh-ka, pa se može pretpostaviti da je kompozit bjesh (bješ//beš), po zakonu simbioze srastao sa grecizmom//latinizmom tor (tor-beš). Može se ponuditi i treća varijanta, koja takođe upućuje na slične semantičke sadržaje. Morfema bin vrlo je frekventna u balkanskoj toponomastici, kao naprimjer:  Lju-bin-je, Tre-bin-je, Tru-bin-a,  Bi-oč-a, Bi-ča… Ova morfema nalazi se u toponimskim strukturama koje označavaju mjesta na kojima je potvrđeno prisustvo vode (rijeka, potok, izvor, vrelo). Cijeli planinski sistem Šar-planine bogat je vodom.

Finalna morfema –eš  je nastavak potvrđen i u strukturama  mnogih drugih toponima. Naprimjer: Milj-eš-i (selo kod Prijepolja), Milj-eš-evac (šuma i potok na Prokletijama, zapadno od Peći),  Tikv-eš  i dr.

Iz ove morfološko-semantičke diskusije slijedi sljedeći zaključak:

Leksička struktura torbeš mogla je nastati simbiozom i supstituciom morfoloških elemenata: tor-bin-eš = tor-beš; tor-beš = torbeš. Ovaj apelativ je, u narodnoj govornoj komunikaciji, zatim preuzeo i funkciju etnika. Prema ovoj etimološkoj pretpostavci, Torbeši su populacija koja živi na  šarplaninskoj regiji od Prizrenske Bistrice do Strumice i na zapadu do Koritnika. Nekada je u ovaj korpus ulazila i populacija Opolja.

U ovom kontekstu, može biti od komparativnog interesa i druga varijanta elaboracije spornog etnonima Torbeš//Torbeši kojim se naziva populacija šarplaninske geografske oblasti, one između Prizrena, Tetova, Strumice i Kuksa. Jedna skupina tračkih Besa mogla se je uputiti prema jugu i locirati se na alpskoj šarskoj regiji, za razliku od one grupacije koja je stigla na teritoriju današnje Srednje Bosne. Pravci seobe Besa mogli su biti višesmjerni. Moguće je da se svi Besi nisu iselili iz Trakije i da su njihovi potomci danas oni Pomaci u Bugarskoj, kao i oni Karagači u grčkom dijelu Trakije.

Leksički (etnički) lik Torbeši sa sigurnošću se može elaborirati iz kompozitne strukture Tor-besi (= Torbeši). Formant tor– prepoznatljiv je i u mnogim drugim toponimskim  strukturama

Potvrdu za prijelaz foneme  s u š  nalazimo i kod I. Pašića u knjizi ”Predslavenski korijeni Bošnjaka, knj. III”.  Pašić kaže: ”Glasovna promjena  s  u  š  ukazuje na mlađu posuđenicu u bosanskome jeziku” (str. 111). 

 Još jedan onomastički argument može biti od značaja za ovu diskusiju. Naime, na Kosovu se, sjeveroistočno od Prištine, nalazi grad čije je sekundarno ime ”Besijana”,  što upućuje na pretpostavku da se na ovim geografskim prostorima nalazio//nalazi nekakav veći lokalitet sa ovim ili sličnim imenom.

U diskursu ovih onomastičkih argumenata, pouzdano se može reći da su tračkog (gotsko-beskog) porijekla i neke toponimske jedinice, koje smo evidentirali u oblasti Šar-planine,  naprimjer: Orgost i Orešek (sela), Kuks (gradski naselje), Galaič (planina) – u alb. dijelu Gore;  Orćuša i Skorobište (sela), Krakošta (staro naselje u Dragašu), Viljan (šuma), Barbula (planina) – u kosovskom dijelu Gore; Debar//Dibra (gradsko naselje), Radika (planina i rijeka) i Mavrovo (planinski predjeli) –  u makedonskom dijelu Gore. Za ovu pretpostavku, motivisani smo diskusijom Ibrahima Pašića u svojem Rukopisu na str. 85, u vezi sa sufiksom –ost, koji je gotskog porijekla. Morfološke i semantičke etimone ovih onomastičkih jedinica mogli su donijeti Besi i Goti u vrijeme preseljenja iz Trakije u ove visokogorske balkanske krajeve (Vidi: I. Pašić, Tračko ime Bosna i Tračani u Bosni, rukopis). Do sada su poznati pravci besko-gotskih kretanja: jedan prema centralnoj Bosni (oblast Visokog) i drugi prema široj oblasti šarplaninskog geografskog sistema.

U ovom diskursu je i Pašićeva diskusija o tračkom naselju na Dojranu, te da bi to ”značilo da se prvobitna domovina Basanisa nalazila uz Dojransko jezero – odakle su preseljeni na tle današnje Bosne”,  što je u ”primarnoj vezi s njihovom šizmatičkom vjerom”.   

Pretpostavka da bi Torbeši mogli biti potomci Besa, može se pretočiti u formulaciju da su Torbeši i Bosanci potekli iz istog etničkog tračkog korijena, te da su s razlogom i jedni i drugi Bošnjaci. Ovo ne treba smatrati ”svojatanjem” Torbeša već motivacijom za dalja naučna istraživanja. A Ibrahim Pašić je ovdje kvalifikovan da ponudi pravu riječ.

Za oblast šarplaninske geografske regije vezuje se i tzv. boškački govor. To je oblast istočno od Prizrena i oko Tetova. Navodno ga govore majstori (zidari), kao svoj tajni govor. Napisan je i jedan manji rječnik. Ovo upućuje na pretpostavku da bi taj govor, danas žargon, mogao biti ostatak govora tračkih Besa. Populaciju koja još ”zna” da se služi ovim žargonom, nazivaju Božjacima a njihov ”tajni govor” boškačkim. Sličnu informaciju nalazimo i kod Pašića, na str. 39. On navodi dio iz rasprave fra Anta Kneževića iz godine 1886: ”Veliki bješe ogranak trački-tirački velikoga stabla slavjanskoga,  kojeg je najodličnija grančica ‘Bezi’… Oko dvadesetak godina posli Isusa, veli spisatelj Strabo, da su se širili po Bugarskoj, većim dijelom Balkana (Ild’ma), Crne rijeke (Kara–su) te dopiralo do Ilirije i Panonije. Narod bio sasvim pobožan te imao svoje sveštenike i proročišta. Zato jih njeki  i zvali ‘Bozi’  a njeki opet ‘Boznjaci’ kao ‘Božji’ i ‘Bož – Bosi–Bosy’, a neki opet ‘Bezi’ – vjerni, pobožni, uzvišeninjaci…(…).”  Istina, fra Anto ovaj ”ogranak” smatra ”velikim stablom slavjanskim”, što je u nauci naravno pod znakom pitanja. Pašić svojom naučnom erudicijom i za ova pitanja ima ključ.

Na str. 42. ove nove knjige Pašić kaže: ”Hipoteza o imenu Bosna nastalom od tračkog imena Besi historijski je utemeljena ali lingvistički neodrživa. Najstariji pisani oblik imena zemlje Bosne je Bosona, što je daleko od etnonima Besi”.  Na sljedećoj,  43. str., Pašić navodi mišljenja šestorice historičara i hroničara, i kaže: ”… smatrali su da je zemlja i rijeka Bosna dobila ime od imena naroda, i to je tačno”.  Ovo svoje mišljenje, poslije niza historijskih i onomastičkih analiza i elaboracija, Pašić je sažeo u naslovu ”Ime Bosna nastalo je od imena tračkog plemena Basanisa (Basanisai).

U komparativnom diskursu može biti zanimljiv i latinski formant ter– (campester, silvester =  poljski, gorski; kao i Pelister – ime planine u Makedoniji) kao moguća alternacija formantu  tor-, odnosno kao fonološka supstitucija u strukturi ovih formanata. Tako bi se uslovno moglo razumjeti da je leksička struktura torbeš//terbeš ilirsko-latinska (moguće i ilirsko-grčka) simbioza u čijem se semantičkom polju nalaze sadržaji vodnih tokova i alpskih reljefa. (Potvrdu za ovo vidi u: Stjepan Ivšić, Slavenska poredbena gramatika, Zagreb 1970, str. 322). I  prema ovome, odrednica Torbeš označavala bi, u etničkom smislu, narod planine, populaciju oko rijeka na planinskoj regiji Skardusa (Šar-planine). Poznato je da i danas na ovoj planini postoji oblast Reka  i da se populacija ovog dijela šire šarplaninske regije naziva Rečani//Rekanci.

Ničim nije potvrđena teza o slavenskom porijeklu ove populacije. Naravno, u srednjem vijeku grecizacija, latinizacija i  slavizacija  bile su vrlo radikalne socijalno-kulturne promjene i u ovoj alpaskoj oblasti, kao i na širim prostorima Balkana. U ovom historijskom kontekstu su hristijanizacija i islamizacija.

Ipak, u narodnoj svijesti, ovaj etnik se više odnosi na populaciju koja je danas u granicama države Makedonije, dok je za populaciju  u granicama Kosova i Albanije više u funkciji etnički kvalifikativ Goranac//Goranin, Župljanin. Etnik Šop (Šopovi) alternirao je sa etnikom Župljanin, ali je on danas u sporadičnoj funkciji i više se odnosi na mještane u selima prema Prevalcu i na mještane velikog sela Štrpce, istočno od Župe.

Iz ovog diskutabilnog konteksta proizilazi zaključak da etnički kvalifikativ Torbeš nema pežorativno značanje već, naprotiv, pozitivno kojim se imenuje planinac, čovjek planine, mještanin  Reke (regija na Šar-planini).

Dosta zatamnjeno, u sporadičnoj govornoj komunikaciji mogu se čuti i sekundarni etnički oblici Gogari //Goge, Dibrani, ali se oni odnose na uže regije. Neki mještani kazuju da su im, po porijeklu, bliski Pomaci u Bugarskoj i Karagači u Grčkoj.

Indikativna je i tzv. daljinska asocijacija o hipotetičkoj vezi ove šarplaninske populacije sa Hazarima – narodom koji je živio u oblastima između Azovskog i Kaspijskog mora. U Gori i Župi postoje mnoge, zatamnjene, legende i predanja o hazarskom putu prema zapadu. Pripovijeda se da je neka nedefinisana populacija dolazila u ove šarplaninske krajeve ”na severna vrata Balkana”. Takođe je indikativno da je u antropološkom sistemu šarplaninske populacije vrlo frekventno muško ime Azar//Hazar i hipokoristik ‘zo (sa poluglasnikom u početnoj poziciji, ali i poluvokalizovano A’zo//H’zo), što može biti jedan od značajnih elemenata za dalju diskusiju o etničkom etimonu ovoga naroda.

Indikativna je egzistencijalna antropološka kultura ove balkanske populacije sa onom koja danas živi na kavkaskom podnožju, i u Turskoj oko Crnog mora, dakle na putu seobe naroda i na nekadašnjim hetitskim oblastima. Naravno, ova sličnost se temelji na antropološkoj, folklornoj i mitološkoj analogiji i kulturi. Istraživački naučni rad u ovoj oblasti bio bi vrlo produktivan.

Od pojave bogumila na Balkanu, ova populacija je prihvatila njihovo vjersko učenje, najvjerovatnije iz socijalnih motiva, ali i kao oponenciju vizantijskom hrišćanstvu i njegovim dogmama. Svakako, prije prisilnog i agresivnog pokrštavanja, ova populacija je blila politeistička, zato su se vjerski politeistički obredi vrlo lako mogli uklopiti u bogumilsko učenje i stvoriti jednu socijalnu kulturu s konceptom vjerske simbioze. Za ove pretpostavke ima i danas još prepoznatljivih argumenata, a među primarnim je vrlo tolerantno primanje islama čije se učenje, a posebno socijalna kultura,  takođe uklapalo u socijalnu bogumilsku dogmu.

Poznato je da se bogumilstvo preko srednje Bugarske, pravcem od Dragovice, širilo preko Makedonije, i dalje preko Šar-planine, prema dinaridima – prema Hercegovini i Bosni, te prema hrvatskom Primorju. Na ovom bogumilskom putu nastajala su naselja, od  Dragovice prema zapadu, Dragaš, Dragobija (u sjevernoj Albaniji), Dragoban (kod Prištine), Dragačevo (u Srbiji)… Ove strukture imaju zajedničku bazu Drag– koja svojim semantičkim sadržajem pokazuje da su na ovim mjestima bila značajnija bogumilska kultna mjesta. Indikativno je, da se staro naselje u Dragašu naziva Krakošta, a jedno visoko brdo kod Varaždina naziva se Krakoštan. Na njma su mogli biti obavljani slični stari kultovi.

Bogumilskih znamenja ima na cijeloj regiji šarplaninskog sistema. To su razne humke (mogile//gomile), ostaci bogumilskih obreda i običaja; kultovi posvećeni vodi, zemlji i vatri; kultovi posvećeni suncu, cvijeću, proljeću (Đuren), ljetu, jeseni;  kultovi posvećeni žrtvovanju životinja; ostaci bogumilskih poetskih i retoričnih vrsta i oblika; međuljudski odnosi koji proističu iz bogumilskog učenja, kao i još mnogi sadržaji bogumilske kulture. Za ovaj diskurs vrlo je indikativna jedna bakarna pločica nađena u jednom selu kod Kuksa a koja se danas čuva u Muzeju u Kuksu. O njoj je pisao vrijedni lingvista (leksikolog)  i pjesnik  Nazif Doklje, Goranac iz Kuksa. Na njoj je izgravirana kompozicija oborenog bika (ili jelena) na kojem sjedi onaj koji žrtvu prinosi nekom božanstvu, držeći u rukama knjigu sa pisaljkom  (najvjerovatnije simbol molitve upućene božanstvu).  Ovakva se pločica sa motivom žrtvovanja nalazi i na jednom mazdaistčkom eksponatu na kojem je prikazano kako bog Mitra žrtvuje bika. Ovaj  eksponat prikazan je u knjizi ”Sve religije sveta” (grupa autora, Beograd 2006, str. 239). Oba eksponata su mitraističkog sadržaja i funkcije. Mitraizam je posredstvom Grka prenijet u rimsku religiju, a tako i u stare balkanske kulture. Bogumili (Manihejci) širili su ovu dogmu po cijelom Balkanu. Otuda i mnogi nazivi mjesta sa ovom teonimskom strukturom (Mitrova – selo kod Tutina, Mitrovica, x 4 – na Kosovu, u Vojvodini, u Bihoru, u Mačvi).

Takođe, postoje indicije da je onaj tzv. boškački govor bio tajni govor bogumila. 

(Ovo je jedan od šest posljednjih radova koje je rahmetli akademik Alija Džogović poslao redakciji časopisa Avlija)

Alija Džogović je rođen 1929.  godine u Laholu kod Bijelog Polja, u Crnoj Gori.  Osnovnu školu završio je u Zatonu a gimnaziju u Peċi.

Prve stihove je objavio je kao srednjoškolac, 1950. godine. Iste godine dobio je Prvu nagradu za poeziju na konkursu mladih pisaca Kosova.

Na Filozofskom fakultetu u Beogradu studirao je književnost i jugoslovenske jezike. Diplomirao je 1955. godine.

Od 1979. godine se intezivno bavi naučnim radom, uglavnom iz oblasti lingvističkih disciplina i narodne književnosti.

Od 1994. godine, a posebno poslije 2000, radio je na afirmaciji književne tradicije, jezika i kulture svih Bošnjaka Kosova, na projektima reforme školstva i izrade novih nastavnih planova i programa za bošnjačku nacionalnu zajednicu, kao i na iniciranju stvaralaštva kosovskih bošnjačkih pisaca nove generacije.

Alija Džogoviċ je prvi promovisao bosanski jezik u Sjevernom Sandžaku. U Osnovnoj školi u selu Ljeskova kod Tutina 2005. godine  održao je čas Bosanski jezik je moj maternji jezik.

Alija Džogović je uradio i nastavne planove za sve razrede srednjih škola u nastavi na bosanskom jeziku na Kosovu za predmet Bosanski jezik i književnost.

Na Internacionalnom univerzitetu u Novom Pazaru,  9. 6. 2011. godine Alija Džogoviċ je promovisan u akademika – člana i utemeljivača Bošnjačke akademije nauka i umjetnosti, čije je sjedište u Sarajevu i Novom Pazaru.

Akademik Alija Džogoviċ je živio i radio u Peċi.

Doprinos razvoju jezika

Džogoviċ je s  nemjerljivim istraživačkim nervom i stvaralačkom upornošċu prikupljao i publikovao mnoge dijalekatske karakteristike lokalnih i regionalnih govora o kojima su lingvisti malo pisali ili nisu uopšte pisali. Kao stvaralac dao je ogroman doprinos ličnim terenskim istraživanjima onomastike, kojom prilikom je decidno utvrdio mnoge nazive toponima i antroponima.

Alija Džogoviċ je dao veliki doprinos u prezentaciji bosanskog jezika u njegovoj pisanoj i govornoj formi, kao jezika kojega su mnogi iskusni i svjetski  lingvisti (Rešetar, Kopitar, Jagiċ,…) okarakterisali kao urnek po kvalitetu i kvantitetu za sve druge slavenske jezike.

Alija Džogoviċ je bio sakupljač, istraživač, kreativni stvaralac brojnih radova, projekata i knjiga u i o bosanskom jeziku.

Rijetko ima pisaca u čijim su djelima tako korjenito ostvareni narodni govorni tipovi (lokalni govori) kao u knjigama Alije Džogoviċa. Džogoviċ je uspio da čuje gotovo sve od starih znalaca, da čuje i izuči usmene knjige starostavne, da zapamti i da onaj prastari bošnjački palimpsest izvuče iz zaborava, da mu skine tuđi sloj prašine i da pročita njegove ispise i poruke. Njegova poezija i njegovi radovi iz oblasti jezika izvanredni su primjeri poetike bosanskoga jezika i njegove umjetničke ljepote

Džogović je godinama prikupljao, bilježio i tragao za literaturom i izvorima, konsultovao brojne informatore na terenu, obilazio i najudaljenija mjesta, ukratko istraživao, sistematizirao i objelodanjivao dijalektološku i onomastičku građu za pojedine zone, sve to bilježio da bi sačuvao od zaborava.

Objavljene knjige i udžbenici:

Knjige poezije:Cvjet i rana, Materidža, Aragonitski nakit, Sarajevo Guernica, Porijeklo pjesme, Gdje je ta otadžbina, (rukopis), Bijel behar (antologija bošnjačke književnosti Kosova i Sandžaka), Narodne lirske pjesme Metohije.

Onomastika i dijalektologija: Toponmija jugoslovenskog dijela Prokletija (prvi dio), Onomatološkiprilozi, IV; Onomastika Dečana i okolnih sela, Onomatološki prilozi, VI;       

Onomastika sjeveroistočnih ogranaka Prokletija (Planinski predjeli sjeverno od Metohije i Srednje Poibarije), Onomatološki prilozi, VII; Onomastika Đakovice i susjednih sela,Onomatološki prilozi, VIII; Onomastika Gore, Bošnjaci Vitomirice, Onomastika Župe i Prizrenskog Podgora,  Onomastika plavsko-gusinjske dijalekatske oblasti, Atlas dijalekatskih izoglosa u Sandžaku.

Udžbenici:

BOSANSKI JEZIK sa elementima nacionalne kulture, za prvi razred osnovne škole;

BOSANSKI JEZIK sa elementima nacionalne kulture, za drugi razrd osnovne škole;

BOSANSKI JEZIK sa elementima nacionalne kulture, za treċi razred osnovne škole;

MOSTOVI – Čitanka deveti orijentacioni razred;

MODRA RIJEKA – Čitanka za trinaesti razred;

ZLATNE RUKE – Čitanka za sedmi razred;

ŠTIT OD ZLATA – Čitanka za deseti razred;

BOSNA PRKOSNA – Čitanka za osmi razred.

Biografija akademika Alije Džogovića prenijeta sa portala Gorapress.net, autor Dr Sadik Idrizi