Na današnji dan rođen Aleksa Šantić
(27. maj 1868. – 2. februar 1924.)
SJEĆANJE NA ALEKSU ŠANTIĆA
Aleksa Šantić je rođen na današnji dan (27. maj 1868.) u Mostaru gdje je proveo veći dio svog života. Školovao se u Trstu i Ljubljani, a nakon završene trgovačke škole vraća se u rodni grad gdje učestvuje u pokretanju kulturnog lista Zora. Bio je i predsjednik Srpskog pjevačkog društva Gusle u Mostaru. Uzor su mu bili književnici Vojislav Ilić i Jovan Jovanović Zmaj, te njemački književnik Heinrich Hein. Godine 1903. izabran je za potpredsjednika Gradskog vijeća mostarske opštine.
Šantićeva ljubavna poezija razvila se pod jakim uticajem sevdalinke. Ambijent njegovih ljubavnih pjesama je ambijent bašta, behara, hamama, šedrvana… Djevojke koje se u njima pojavljuju se okićene đerdanima, bajne su i izazovne, ali ipak skrivene ljepote. U njegovim ljubavnim pjesmama najčešći motiv je čežnja.
Među najznačajnijim Šantićevim djelima su: Ne vjeruj, Ostajte ovdje, Pretprazničko veče, Što te nema?, Veče na školju, O klasje moje…
Ipak, njegova najpoznatija pjesma je Emina, inspirisana Eminom Sefić, udata Koluder. Stihove “Umro stari pjesnik umrla Emina ostala je pusta bašča od jasmina. Salomljen je ibrik uvelo je cvijeće pjesma o Emini nikad umrijet neće” koji su dodani izvornom Šantićevom tekstu, po predanju je izrekla Sevda Katica, dok je prema drugim predanjima te stihove dodao Himzo Polovina.
Napisao je i nekoliko drama u stihu, od kojih je najpoznatija Hasanaginica, kao i nekoliko pripovjetki, te pjesme za djecu.
Kao sjećanje na jednog od najznačajnijih bosanskohercegovačkih pjesnika – Aleksu Šantića, na početku devedesetih godina prošlog vijeka snimljena je romantizirana biografija o životu Šantića, pod nazivom Moj brat Aleksa. Film je prvi put prikazan 26. 6. 1991. godine.
U toku Prvog svetskog rata zatvoren je kao talac i optuživan zbog svojih pjesama. Preminuo je 2. februara 1924. godine u Mostaru.
.
Pero Zubac: ŠANTIĆ I DETINJSTVO
.
Koje su to reči koje bi u primisli, pomisli, sećanju na Šantićevo vreme, mogle da odmene tih mekih šest slova u Šantićevom prezimenu? Koje mi to reči čujemo u sebi kad čitamo Šantića ili kad ga neko spomene: jug, lepota, blagost, rodoljublje, gospodsvenost, ljudskost, proleće, veče. Nizale bi se tako reči u beskraj, kao ona Šantićeva niska adiđara u pesmi “Pogled s vrha”:
“Lepote! Uz reku, kao labud beo,
Leži Mostar, i, pun sunca, adiđara,
Sav trepti, i stremi s kopljima munara
Kao da bi nebu poleteti hteo.”
I kako o Šantiću, bilo koju, bilo kakvu reč prozboriti, napisati, a da se ne dotaknemo nesreće u kojoj sve ove reči, danas, tamo i ovde, dobijaju druga značenja.
Tako sto ćemo, kako to činimo, inače, u strahu i nemoći, zaroniti u detinjstvo, braneći se od tmuše u kojoj jesmo, od zla nad nama i u nama. U detinjstvo, dakle. U majku. U prapostojbinu. U nigde.
Teme detinjstva, večne i moćne literarne teme, Šantić se, ma koliko to izgledalo netačno, retko i sasvim ovlaš ticao. Možda nam se učini da je Šantic veliki pesnik detinjstva, zbog njegove prelepe pesme “Pretprazničko veče” u koju je stočena sva žal za minulim vremenima sreće i spokoja, patrijarhalne blagodati domaćinskog srpskog doma, sva ljubav prema bližnjima, sva seta što su vremena minula i što se ponoviti nikada neće.
Ni u toj pesmi detinjstva nema, ima samo sećanje na detinjstvo.
Tragom tih sećanja i mi evo zavirujemo u prašne knjige tražeći ono čega nema. Tražeći sreću, spokoj, tišinu, ljubav, blagost. Tražeći minulo doba.
Sećanje prvo: pesma “Naš stari dome”, sva od sete i očajanja sonet-tužbalica iz 1906. godine:
Naš stari dome, kako si oronô!
Kapije tvoje niko ne otvara,
Po njima mirno crv dube i šara –
Grize, kô čežnja jedno srce bono.
Evo mi sobe! O duvaru jošte
Ikona visi, prašljiva i sama,
I u me gleda i šapće iz rama
O dobu sreće, djetinjstva, milošte.
Ovdje sam prve stihove napisô,
Ovdje je s dušom poletila misô
Visoko, tamo gdje se istok žari.
Ovdje mi negda bješe raj… A sada?
Na moje srce grobna zemlja pada,
I ja se rušim kô ti, dome stari…
Sva ostala sećanja na detinjstvo samo su u detaljima prosvetljena osećanja iz ove pesme. “Pretpraz ničko veče” je napisano 1910., četiri godine kasnije.
Tematski se na ovu pesmu oslanja pesma iz 1912. Godine “Moj otac”, sećanje na očev odlazak iz porodičnog doma, na put, trgovački, tuga što odlazi i dečački ponos što otac na konju tako lepo izgleda:
“Mi ga ispraćamo, i mahalom starom
Pred njim sluga Jovan krače s džeferdarom,
I meni se čini još ih gledam oba…”
Ima u završnoj tercini ovog soneta jedna važna reč: gledam kaže pesnik, a ne vidim kako bi se u sećanju kazalo. Taj trajni glagol govori o Šantićevoj stalnoj uronjenosti u slike iz detinjstva. To je njegova stalna i jedina odbrana.
Reč vidim u jednoj reminescentnoj elegiji pod naslovom “Pogled s vrha” iz 1918. godine, Šantić će upotrebiti sećajući se bitnih, no vanporodičnih slika:
“Sve vidim, i baštu komšije Muktara,
I isti kapidžik, i pčelinjak ceo;
Pod orahom, gde je neko na panj seo,
Jošte česma prska kite đulbehara.
Preko zida vise i sad grane rotke
S kojih me plod rumen u detinjstvu zvaše,
I meni je – k’o da kukom na vrh motke
Snova svijem račve i kradem glavaše,
Muktar viče, a ja, bos i golih gnjata,
Preko plota s vencem raspuklih granata.”
Motiv raspuklih granata, narova, šipaka kako se u Mostaru kaže, javlja se i u drugim Šantićevim pesmama, kao što će se i mnogi motivi iz pesama sudbinski pojaviti u kasnim Šantićevim strahovima, kada je, oboleo već, kako svedoči Vladimir Ćorović: “…Čuo je noću, činilo mu se da čuje nekakve konje gde tutnje iza kuće u našoj ograđenoj i povučenoj bašti…”
Aleksa Šantić, nadsimbol Mostara i Hercegovine, “krv junačka, duša Devojačka”, kako reče Pero Slijepčević.
Večan trag u vremenu: Aleksa koga nema, i Mostar koga nema. Sem u pesmama. A pesme su trajnije od gradova. O ljudima da i ne govorimo.
