Halil Markišić: DIVAN POGLED NA PROŠLOST I SADAŠNJOST ROŽAJA

Entuzijasta i pregalac, sportista, sportski pedagog i univerzitetski predavač Dženis Nurković uložio je istraživački napor vrijedan pažnje da skine veo zaborava sa prošlosti svog rodnog grada i da ga uporedi sa njegovim izgledom danas. Proizvod njegovog istraživačkog zanosa je fotomonografija „Rožaje nekada i sada“ koja će pobuditi veliko interesovanje kod čitalaca, ali i kod drugih stvaralaca da i oni daju svoje priloge u cilju kompleksnog sagledavanja prošlosti i sadašnjosti rožajskog kraja.

Fotomonografija „Rožaje nekada i sada“ predstavlja specifično viđenje Rožaja u svjetlu njegove burne prošlosti kroz blizu deset decenija. Promjene koje su se desile u tom periodu prikazane su na originalan način – fotografijom. Ona pruža informacije preko čula vida i pri tome kod posmatrača izaziva emocije, estetski doživljaj, pažnju, maštu, potrebu za saznanjem i druge psihološke efekte. Opšte je prihvaćeno mišljenje da fotografija kaže više od riječi, da se ono što ona pokazuje duže pamti, a da se riječi brže zaborave. Prema tome, kao da nije postojalo ne samo ono što nije zapisano, nego i ono što nije fotografisano, a u ovoj monografiji sve što je autor zamislio, slikom je predstavio.

Svoja kazivanja Nurković je podijelio u više poglavlja: Riječ autora, Panorame, Centar grada, Kurtagića mahala, Stari most, Stara pijaca, Gornja čaršija, Gornja džamija (džamija sultana Murata IV), Osnovna škola „Mustafa Pećanin“, Kovačka, Husića, Sutovića, Agića i Zejnelagića mahala, Donja čaršija, Donja džamija (Kučanska džamija), Kučanska mahala i Barmahala, Ganića kula, Laništa, Ibarac i Bandžovo Brdo, Staro Rožaje inspiracija zavičajnih slikara, Panorame Rožaja snimljene iz vazduha i Literatura. U poglavlju Centar grada posebno su prikazani Stari hotel, zgrada bioskopa, gradski trg i zgrada Opštine. Svako poglavlje je poseban dio, a sva zajedno sačinjavaju jednu organski povezanu cjelinu. Svako poglavlje Nurković počinje crtežom arhitekte Zorana Petrovića i kraćim tekstom nekog od poznatih autora koji su pisali o Rožajama, među kojima su: Zaim Azemović, Jovan Krunić, Zoran Petrović, Redžep Škrijelj, Alija Matović, Safet Bandžović, S. Ivezić, mis Irbi i mis Mekenzi, Nataša Kandić i dr.

Generacijama koje dolaze, ova fotomonografija će pripovijedati sjetnu priču o rožajskim kulama, tradicionalnim kućama, džamijama, mahalama, čaršijama, o nekadašnjem životu, pa i o mnogim događajima, o etnogafskim, historijskim, kulturnim i umjetničkim vrijednostima materijalne kulture Rožaja. Stare fotografije Gornje čaršije, Donje čaršije, džamije sultana Murata IV, Kučanske džamije, dućana i raznovrsnih zanatskih radnji, kuća u kojima su bile smještene kafane i kafedžinice, prvog hotela u Rožajama – hotela Nikole Tatalovića, zgrade žandarmerije, zgrade u kojoj je bila smještena opštinska administracija, zgrade u kojoj je bila prva škola neposredno po završetku Drugog svjetskog rata i drugih objekata javne namjene govore da su to bila središta društvenog života starih Rožaja. Od tog živog centra trgovačkog i javnog života ostalo je samo nekoliko objekata: zgrada u kojoj je za vrijeme Drugog svjetskog rata bila perfektura, a poslije rata opštinska administracija, Kučanska džamija, oronula i stiješnjena visokim zgradama, kao da se guši zbog nedostatka prostora, kako se to lijepo vidi na fotografji mr Nurkovića, i još nekoliko starih kuća rožajskog tipa.

Javnosti je predstavio mr Dženis Nurković najznačajnije elemente graditeljske baštine Rožaja, na čijim se tragovima i danas zadržavaju naši pogledi, postajući svjesni izgubljene ljepote i vrijednosti. Učinio je to na zanimljiv način povezujući na jednom mjestu staro i novo Rožaje, kroz složeno komparativno uvezivanje, preko odabranih fotografija, najvažnijih tradicionalnih vrijednosti graditeljskog nasljeđa Rožaja. Na lijevoj (parnoj) stranici su fotografije objekata iz prošlosti, a na desnoj  su motivi današnjih Rožaja. Na taj način je uspostavljena vizuelna spona između prošlosti i sadašnjosti, a dvije naspramne stranice knjige postaju jedna cjelina, koja pripovijeda o razvoju ovoga grada. Zaista, čitaocu/gledaocu neće promaći ta, uspješno uspostavljena, veza. Tekst je dat u veoma kratkom obliku ili ga uopšte nema, s obzirom na to da već ima dovoljno naučne i stručne literature, kao i tekstova u elektronskoj formi, pa je je čitaocu/gledaocu prepušteno da sam  donese sud o onome što fotografije pokazuju.

Narodno graditeljstvo Rožaja, kako se iz monografije vidi, detaljno je izučavao eminentni beogradski arhitekta i istoričar arhitekture Jovan Krunić. Zbog svoje autentičnosti i originalnosti, o Rožajama su pisali strani i domaći autori različitih struka i značajna djela ostavili. Od autora iz Rožaja, najvrednije knjige o materijalnoj kulturnoj baštini Rožaja su:

– Hasić, P. (2006): Orijentalne i druge građevine Rožaja i okoline. – Udruženje naučnika i umjetnika Rožaje;

 – Azemović, Z. & Luboder, S. (1997): Jagluk sa nebeske sohe – Rožajska kuća i etnografske kolekcije – doprinos Hilma i Eve Pepić očuvanju kulturne baštine. – Autorsko izdanje, Rožaje;

– Azemović, Z. & Luboder, Z. (2007): Uklesano u kamenu i pamćenju. – Novi Pazar;

– Markišić, H. & Luboder, H. (2011): Staro Rožaje – arhitektura i kultura stanovanja, fotomonogrfija. – Avlija, Rožaje;

– Hadžić, R. (2011): Rožaje varoš kakve više nema. – Damir & Damija, Rožaje;

– Markišić, H. (1913): Rožaje slikom i riječju kroz stoljeće. – „Almanah“ Podgorica i „Priroda i baština“ Rožaje;

– Luboder, H. & Hadžić, F. (2013): Staro Rožaje, fotomonografija – arhitektura i kultura stanovanja. – Avlija, Rožaje;

– Markišić, H. (1914): Rožajski kraj kroz stare foto-albume. – „Almanah“ Podgorica i „Priroda i baština“ Rožaje;

– Nurković, Dž. (2016): Rožaje pod Hajlom. – Avlija, Rožaje i dr.

Ovi autori, kao i mnogi koji nisu pomenuti i njihovi radovi, su čvrsta veza Rožaja i Rožajaca sa njihovom prošlošću, što je od izuzetnog značaja, jer, kako ističe R. Nikolić u svojoj knjizi Kamena knjiga predaka „biti lišen prošlosti, tj. izgubiti vezu sa čitavim ranijim životom, pogubno je kao i biti sasvim uništen“.

U radovima arh. Jovana Krunića i arh. Zorana Petrovića, kao i u pomenutim knjigama domaćih autora nalaze se osnovni podaci za objekte narodnog graditeljstva koji su vrijedni da se proglase za kulturna dobra. Nadležne lokalne institucije trebale bi što prije početi formiranje dokumentacije za te objekte. Danas se samo Kučanska džamija nalazi na Listi kulturnih dobara Crne Gore.

Pored starih fotografija znanih i nepoznatih autora i pomenutih knjiga koje je ispravno citirao i na kojima temelji svoju monografiju, mr Dženis Nurković je koristio originalne fotografije za Rožaje danas. Nastojao je da djelove grada i razne objekte i detalje snimi sa iste pozicije sa koje su snimljeni stari objekti. Te fotografije imaju umjetničku, dokumentarnu, naučnu i medijsku vrijednost. Estetska komponenta njegovih fotografija sadržana je u selektivnom izboru i načinu snimanja motiva, kontrastu, tonovima i dubini svjetlosti i sjenke. Njihova dokumentarna i naučna vrijednost zasniva se na činjenici da one mogu u budućnosti poslužiti kao autentična ilustracija naučnih radova o Rožajama. Prezentovanjem starih i novih fotografija u ovoj monogafiji kao i fotografija prirodnih vrijednosti  planina oko Rožaja u prošloj godini objavljenoj monografiji „Rožaje pod Hajlom“, mr Dženis Nurković daje veliki doprinos upoznavanju široke javnosti, prije svega turista, sa vrijednom prirodnom i kulturnom baštinom Rožaja. Dakle, monografije mr Dženisa Nurkovića imaju za Rožaje veliki promotivni i propagandni značaj.

Stare fotografije u fotomonografiji imaju i historijsku vrijednost, koja se sastoji u činjenici da nas one vraćaju u prošlost. Ganića kula, Kurtagića kula, Zejnelagića kule i drugi stambeno-odbrambeni objekti, stare rožajske kuće zatvorenog tipa – kuće koje su imale samo jedan ulaz, isti za stoku u hizbi i porodicu na spratu, podsjećaju na doba anarhije i nesigurnosti života u ovom kraju. S druge strane, fotografije dućana, zanatskih radnji i mahala, štala i drugih pomoćnih objekata oko kuća govore o pretežno trgovačkom i stočarskom zanimanju stanovništva starih Rožaja. Otuda monografija „Rožaje nekada i sada“ predstavlja svojevrsnu historijsku čitanku iz koje se čita prošlost i sadašnjost Rožaja.

Kroz prezentovane stare i nove fotografije u ovoj vrijednoj knjizi mogu se naslutiti i velike promjene koje su se dešavale u Rožajama od druge polovine 20. vijeka: razvoj industrije, ugostiteljstva, trgovine, poljoprivrede, obrazovanja, zdravstva, sporta i kulture. Sredinom druge polovine prošlog vijeka Rožaje se otrglo iz grupe nerazvijenih opština, koje moljakaju za pomoć i svrstalo u red prosperitetnih sredina. U Rožaje se dolazilo, pa je pored visokog prirodnog priraštaja i mehanički priliv stanovništva iz susjednih područja bio velik. Rožaje je postalo mjesto u kojem je bilo lijepo živjeti.

Autor nije posebno obradio, a za to i nije bilo ni potrebe s obzirom na namjenu ove knjige, i one promjene  koje su se desile u privrednom i društvenom životu Rožaja krajem prošlog i početkom ovog vijeka. Da li su te promjene bile na bolje? Da li generacije Rožajaca koje stašavaju znaju šta su RO „Gornji Ibar“, DEKOR, Poljoprivredno-trgovinsko preduzeće „Besernica“, Fabrika za preradu ljekovitog bilja, Fabrika za doradu stakla „Kristal“, Fabrika mašinskih djelova FAMOD, Transervis Rožaje, Ugostiteljsko-turističko preduzeće „Turjak“, Fabrika tepiha „Bitex“, Građevinsko prduzeće „Hajla“, Preduzeće „Naprdak“ , „Titeks“ i duga? Da li su najmlađi Rožajci vidjeli stotine radnika koji hitaju na posao ili će samo pamtiti svakodnevnu gužvu besposličara na gradskom trgu. Ipak, čini se, da počinju da se stvaraju ekonomski uslovi za bolji život generacija koje dolaze. Međutim, po nešto se i od toga može saznati prelistavajući stranice izvanredne fotomonografije „Rožaje nekada i sada“ autora Dženisa Nurkovića.

Ljepota starih Rožaja proističe iz mnogih elemenata, kao što su: arhitektura brvnara, čardaka, kula, džamija, dućana i magaza, zelena boja kao suza bistroga Ibra, šarenilo livada na okolnim brdima, neprohodne šume na planinama, bogata stada na pašnjacima. Kao takvo, staro Rožaje je postalo inspiracija slikara  i nepresušna naučna tema. O tome  mr Dženis Nurković slikom i riječima govori u poglavlju Staro Rožaje inspiracija slikara.

Ova, moglo bi se reći, antologijska publikacija u kojoj, prije svega, govore fotografije zaslužuje da se nađe u porodičnoj biblioteci svakog Rožajca, ma gdje on sada živio. Posebno značenje imaće ona za mlade Rožajce koji su daleko od svog zavičaja. Fotografije mahala, sokaka, džamija, kula, tadicionalnih rožajskih kuća i drugih objekata starih Rožaja, kao i slike raznih objekata i panorame današnjih Rožaja, razvijaće kod mladih generacija najtoplija osjećanja prema svom zavičaju, a kod starijih sjetu i nostalgiju za prohujalim vremenima.

Iz svih ovih razloga iskreno preporučujem „Avliji“ ovu monografiju za objavljivanje.