Islamsko kulturno nasljeđe u Pljevljima: Husein-pašina džamija

PLJEVLJA ili Tašlidža je nekada predstavljao važan kulturni i administrativni regionalni centar u osmanskom periodu. Po veličini grad Pljevlja je na trećem mjestu u Crnoj Gori – poslije Podgorice i Nikšića. Broj stanovnika u opštini iznosi 30000 stanovnika od čega Bošnjaci čine 16-17 % iako to ne pokazuju rezultati popisa 2011. godine.

Osmanlije su Pljevlja osvojili 1465. godine, i nazvali ga Tašlidža – kamena banja. Od uspostavljanja osmanske vlasti i započinje proces islamizacije ovoga kraja.

Jedna od najpoznatijih džamija ne samo u Pljevljima nego u čitavom Sandžaku, pa i šire, jeste Husein-pašina džamija. Ona, zasigurno zauzima istaknuto mjesto među spomenicima islamske umjetnosti na prostorima čitavog Balkana. Po svom tipu, arhitektonskim karakteristikama, a posebno po očuvanim kupolicama nad mihrabskim zidom predstavlja jedinstvenu građevinu ove vrste kod nas. Zadužbina-vakuf je Husein-paše Boljanića, koji potiče iz poznate porodice iz sela Boljanića, udaljenog od Pljevalja oko 20 kilometara.

O Husein-pašinoj džamiji pisali su brojni putopisci koji su prolazili kroz ovaj kraj. Najznačajniji opis njenog izgleda i ljepote dao je u svom čuvenom putopisu Evlija Čelebija, koji je posjetio Pljevlja 1664. godine, nazvavši je ‘’… nenametljiva ljepotica…’’, te ‘’… Ona je kao kakva carska džamija … ima divan umjetnički izrađen minaret i plavu visoku kupolu. Sama po sebi džamija ne bi imala onu vrijednost, kad je ne bi pratili ostali elementi koji su sačuvani: sahat kula, šadrvan kao i mezarluci sa zelenilom.”

Osnova Husein-pašine džamije je kvadratnog oblika. Dugačka je nešto više od 17 metara, a široka 13 metara. Njen glavni centralni prostor nadvisuje kupola raspona 10,85 metara. Pored glavne ima i dvije male kupole. Na ulaznom dijelu nalaze se 4 mermerna stuba. Munare zidano od laporca, visoko je 42 metra, od podnožja munareta, do šerefeta ima 110 stepenica. Pretpostavlja se da je plan sačinio poznati mimar tog vremena, Hajrudin, koji je projektovao i Stari most u Mostaru.

Unutrašnjost džamije ukrašena je detaljima u kamenu i rezanim na drvetu na mihrabu, mimberu i ćursu. Slikarstvo na unutrašnjim zidovima je izvanredna i fascinira posjetioce.

U Husein-pašinoj džamiji se čuva rukopis Kur’ana mushafa koji predstavlja vrhunsko djelo islamske kaligrafije 16. vijeka. Mushaf je pisan 987. godine po hidžri, odnosno 1571. godine, na zahtjev Husein-paše. Rukopis ima 233 lista veličine 39 x 28,5 cm i ukrašen je sa 352 minijature na zlatnoj podlozi.

Pred džamijom se nalazi šadrvan. O njegovom izgledu je pisao francuski putopisac Filip Difren-Kane, kada je 1573. godine u pratnji francuskog ambasadora prolazio kroz Pljevlja. Zapisao je sljedeće:

U dvorištu Husein pašine džamije nalazi se i Sahat kula, koja potiče najvjerovatnije iz perioda kada je građena i džamija.

U Pljevaljima i okolini porušene su brojne džamije, Hadži Hasanova, Odobaša, Misri Ahmed beg Jusuf kadi i Bubica džamije porušene 1959. godine, Hamidija džamija…

Brojne džamije su zapaljene su tokom 1912/13. godine, u Krndžinoj bari, Petinama, Odžaku, Gracu, Borčanima, džamija u Raštićima je zapaljena 1913. godine, obnovljena, pa ponovo zapaljena 1943. godine kada su zapaljene i džamije u Jabukovom grobu, Buhrićima, Strahovom Dolu, Pračici… I džamija u Planjskom koja je zapaljena 1943. godine, pošto je obnovljena 1967, ponovo je spaljena 1993. godine.

https://youtu.be/SQb7rLCs1vk?si=rIUw_LZB8OS6hpdn

Kao svjedok teškog perioda kroz koji su prošli pljevaljski Bošnjaci stoji i danas munare srušene Hadži Hasanove džamije. Nije poznato vrijeme gradnje ove džamije, ali se zna da je imala dvorište koje je služilo kao groblje, u koje su se sahranjivali mještani Hadži Hasanove mahale. Džamija je imala lijepe sofe i imala je česmu u haremu. 1963. godine izvršena je eksproprijacija džamije i iste godine je porušena i na džamijskim temeljima sagrađen objekat. Do danas je ostalo vrlo lijepo kameno munare. Već trideset godina višepartijskog sistema nije bio dovoljan period da se ispravi nepravda i objekat sagrađen na mjestu džamije vrati Islamskoj zajednici. Danas poslije vraćanja otete imovine i restauracije munare ovaj objekat treba adaptirati u islamski muzej sa manjim dijelom za molitvu. Na taj način bi se sačuvala uspomena na period kada su rušene džamije u miru ali to bi bila atrakcija za turiste koji bi se u muzeju upoznavali sa bogatim nasljeđem Bošnjaka pljevaljskog kraja.

Članak je nastao u okviru projekta koji je finansiralo Ministarstvo kulture i medija iz sredstava Fonda za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija. Mišljenja, nalazi, zaključci ili preporuke koji su ovdje izneseni su stav autora i ne odražavaju nužno stav Ministarstva kulture i medija Crne Gore