Ivan Franko

IVAN FRANKO – SIMBOL BESMRTNOSTI UKRAJINSKE POEZIJE

Piše: Božidar Proročić

Ivana Jakoviča Franka (ukr. Іван Якович Франко – Ivan Jakovyč Franko) možemo predstaviti kao poliglotu, pjesnika, prozaistu, dramaturga, prevodioca, književnog kritičara, istoričara književnosti, lingvistu, sociologa, filozofa, publicistu, etnografa, bibliografa i izdavača, ali i kao revolucionara, opozicionara, rodoljuba i borca za slobodu ukrajinskog naroda. O njemu Dmitro Pavličko, poznati pisac starije generacije, kaže: ,,Teško je naći u svjetskoj literature ličnost veličanstveniju i tragičniju, više sličnu Mojsiju, koji je 40 godina vodio svoj narod u obećanu zemlju, ali na nju nije kročio, nego što je figura Franka, koji je 40 godina bio duhovni vođa ugnjetenog ukrajinskog naroda, ali nije dočekao dolazak slobode.” Pored sopstvenog književnog djela, preveo je na ukrajinski radove takvih poznatih književnika kao što su Vilijam Šekspir, Lord Bajron, Pedro Kalderon de la Barka, Dante Aligijeri, Viktor Hugo, Adam Mickijevič, Johan Volfgang von Gete i Fridrih Šiler . Njegovi prevodi su se pojavili na pozornici Pozorišta Ruska Besida . Zajedno sa Tarasom Ševčenkom,  imao je ogroman uticaj na modernu književnu i političku klimu i misao u čitavoj Ukrajini.

Ivan Franko rođen je 28. avgusta 1856. godineu selu Nagujeviči (austrijski dio Galicije – današnja Lavovska oblast Ukrajine), u porodici seoskog kovača. Po završetku gimnazije u Drogobiču studirao je na Lavovskom univerzitetu. Odbranio je doktorsku disertaciju u Beču, 1893. godine. Inicijator je i organizator radikalno-demokratskih izdanja na ukrajinskom jeziku Dzvin (Zvono), Gromadski drug (Prijatelj društva), Molot (Čekić). Bio je više puta zatvaran zbog propagiranja radikalnih ideja (1877., 1880., 1889). Njegov otac  je umro  1865. godine. U tom je trenutku dječak imao samo 9 godina. Kasnije je 1872. umrla njegova majka Maria Kulchitskaja. Uprkos teškoj financijskoj situaciji, Ivan je nastavio školovanje. Ivan Franko je završio srednju školu u Drohobyčkoj gimnaziji 1875. godine, a nakon toga je nastavio svoje školovanje na Lavovskom univerzitetu, gdje je studirao klasičnu filozofiju i ukrajinski jezik i literaturu. Na istom univerzitetu u Lavovu je upoznao uglednog ukrajinskog aktivistu Mihajla Drahomanova sa kojim je započeo graditi dužu političku i literarnu aktivnost proukrajinske orijentacije socijalnih obilježja.

Franko ne bi postao izvanredan čovjek i pisac  da u jednom trenutku nije ispunio svoje školsko znanje čitanjem knjiga. Čitanje je bilo njegova omiljena zabava. Ivan je proučavao knjige gdje je to mogao: u bibliotekama, kod svojih drugova, a ponekad, nakon što je uštedio nešto novca, kupovao je jeftinija izdanja. Valja reći da se Ivan istaknuo na studijama. Godine 1875. dobio je stipendiju Fondacije Golovinsky. U istoj godini, u jesen, ušao je u na Univerzitet u Lavovu,i upisao se na filološkom odsjeku. Stipendija Ivanu Franku bila je osigurana za cijelo razdoblje studiranja na univerzitetu. Činilo se da Ivan čeka mirnu i prosperitetnu budućnost. Mogao bi postati profesor na univerztetu ili u gimnaziji.

Od 1877. do 1882. piše značajna djela građanske lirike koja su ušla u zbirku Sa vrhova i nizova (1887). Uz težnju ka dijalektičkom odslikavanju realne stvarnoti, prvu zbirku je obilježilo uvođenje u diskurs ukrajinske poezije novog lirskog junaka – intelektualca-mislioca koji sagledava realnost kroz perspektivu jedne idealističke vizije, prizemljene do programskog manifesta nove generacije boraca za socijalno i nacionalno oslobođenje naroda. U zbirkama Uvelo lišće (1896); Moj Izmaragd (1898); Iz dana tuge (1900) dominiraju motivi filozofske i intimne lirike. Međutim, u prvim godinama studija na univerzitetu, Ivan Franko se pokazao  kao javna osoba, osim socijalističkog, progresivnog smjera. Počeo je prijateljstvo s Mihailom Pavlik i Ostap Terletsky. Kroz prvu, započeo je korespondenciju s M. Dragomanovim, koji je tada bio u Ženevi. Dragomanov je bio revolucionarni socijalist, koji je bio opasan u očima ukrajinske policije. Zbog dopisivanja sa njim  Franko je uhapšen u junu 1877. Zajedno sa svojim drugovima Ivan Franko je optužen  za stvaranje tajnog socijalističkog društva. U januaru iduće godine sud je utvrdio da je Ivan kriv. Osuđen je na šest sedmica zatvora.Ivan je pušten nakon odslužene kazner  kasnije 5. marta 1878. godine.Kazna je bila kratka, ali njenje su posljedice bile strašne. Činjenica je da osoba koja ima kaznenu evidenciju, prema zakonu, ne može postati predavač (učitelj). Franko je takođe bio lišen stipendije.Franko je jedno vrijeme bio saradnik časopisa ,,Pravda .” Njegove veze sa sunarodnicima iz Dnjeparske Ukrajine dovele su do trećeg hapšenja 1889. godine. Sledeće godine, uz podršku Mihaila Drahomanova, Franko je suosnivač Rusinsko -ukrajinske radikalne stranke i sastavio je njen program. Sa Mihailom Pavlikom objavio je ,,Organe narod”a (1890–5) i ,,Khliboroba” (Lavov, Kolomija) (1891–5). Godine 1895., 1897. i 1898. godine bio je kandidat Radikalne stranke za mjesto u austrijskom parlamentu u Galicijskoj, ali je izgubio izbore zbog manipulacija uprave i provokacija opozicije. U Radikalnoj stranci 1899. godine nastala je kriza, a Franko se pridružio populistima u osnivanju Nacionalne demokratske stranke, u kojoj je bio aktivan do 1904. godine, kada se povukao iz političkog života. Franko je dugi niz godina sarađivao u sociopolitičkom polju sa M. Drahomanovom, kojeg je smatrao ,,evropskim političkim liderom,” ali su se na kraju njihovi pogledi na socijalizam i nacionalno pitanje razišli. Franko se rastao sa Drahomanovim, optužujući ga za vezivanje sudbine Ukrajine za sudbinu Rusije (u ‘Suspil’nopolitičnim pohliadi M. Drahomanova’, 1906).

Pored političkog i književnog rada, Franko je nastavio studije na Univerzitetu Černivci (1891), gde je pripremio disertaciju o Ivanu Višenskom, a potom i Bečkom univerzitetu, gdje je 1. jula 1893. odbranio doktorsku disertaciju o duhovnoj romansi Barlaam i Josaphat pod nadzorom uglednog slaviste Vatroslava Jagića . Godine 1894. Franko je izabran za predavača istorije ukrajinske književnosti na Univerzitetu u Lavovu, ali nije uspio da dobije Katedru za ukrajinsku književnost zbog suprotstavljanja od Vicegerenta Kazimierza Badenija i Galicijskih reakcionarnih krugova. Godine 1894–7 on i njegova supruga objavili su časopis ,,Zhitie i slovo “, u kojem su se pojavili mnogi njegovi članci, među kojima i ,,Sotsiializm i sotsiial-demokratizm ” (1898), oštra kritika ukrajinske socijaldemokratije i socijalizma Marksa i Engelsa. U uvodu u zbirku poezije ,,Mii izmarahd” (Mi Emerald, 1898), Franko je nastavio svoj napad na marksizam kao ,,religiju zasnovanu na dogmama mržnje i klasne borbe.”

,,Semper tiro” – zbirka pjesama Ivana Franka izdataje 1906. godine u Lavovu. Ime zbirke potiče od latinske riječi ,,poeta semper tiro” – pjesnik je uvijek student.”Oko Franka se okupljala progresivna omladina koja je postala nova sila u Galiciji i stvorila revolucionarni demokratski krug. Istovremeno je I. Franko posvetio veliku pažnju prevođenju i popularizaciji radova M. Černiševskog, M. Saltikova-Ščedrina, I. Gončarova, D. Pisareva, M. Gogolja. Istovremeno je uspostavio kontakte sa mnogim emigrantskim revolucionarima iz Rusije, pomogao im da pošalju zabranjenu literaturu svojoj domovini.Iz ogromnog i veoma raznovrsnog stvaralačkog opusa Ivana Franka, na par stranica može se dati jedino blic pregled, samo nabrajanje u naznakama – tek toliko da se nazre veličina ovog podvižnika. U oblasti poetskog stvaralaštva treba spomenuti nekoliko najpoznatijih zbirki Frankovih pjesama koje bačaju svijetlo na njegove preokupacije u literarnom stvaralaštvu: ,,Sa planina i nizina”, ,,Uvelo lišće,”,,Moj smaragd,”,,Iz dana tuge”, ,,Semper tiro”.Franko je napisao i veći broj poema: ,,Smrt Kaina”, ,,Poema o bijeloj košulji”, ,,Sahrana,”,,Ivan Višenskij”, a najpoznatija i svakako najznačajnija je poema ,,Mojsije.”U oblasti dječje literature Franko je obogatio ukrajinsku književnost knjigama: ,,Dok su zvijeri još govorile,”,,Lisac Mikita” (poema), ,,Lel i Polel,”,,Dogodovštine Don Kihota,”,, Abu-Kazemove nanule” i druge. Romani, kojih je napisao desetak, su književna forma u kojoj je sublimirao svoja životna i stvaralačka iskustva: ,,Boa constrictor,”,,Borislav se smije,” ,, Zahar Berkut”, ,,Heroj po nuždi,”,,Velika buka”,  ,,Za domaće ognjište,”,, Osnove društva,”,,Ukršteni putevi”. Novele i pripovijetke, kojih ima stotinak, takođe su mu bile omiljena forma stvaranja. Ovdje ću spomenuti dvije najpoznatije zbirke: ,,U znoju čela svoga” i ,,Sličice iz Galicije”.U oblasti dramskog stvaralaštva Franko se pokazao kao majstor socijalno-psiholoških i istorijskih drama, a najpoznatije su mu drame: ,,Ukradena sreća,” ,,Tri kneza za jedan presto,”,,San kneza Svjatoslava”, ,,Sud svetog Nikole,” ,, Kamena duša”i druge.

Teoriju književnosti i istoriju ukrajinske književnosti, kao vrsni poznavalac, Franko je obogatio stotinama radova, od kojih svakako treba istaći petotomno fundamentalno izdanje ,,Apokrifi i legende iz ukrajinskih rukopisa,” zatim kapitalna djela ,,O tajnama poetskog stvaralaštva” i ,,Teorija i razvoj istorije književnosti” i mnogi drugi radovi. U oblasti prevodilaštva do punog izražaja je došao raskošni talenat i intelektualni kapacitet Ivana Franka. Kao poznavalac velikog broja jezika (prevodio je sa 14 jezika) svojim prevodima je ukrajinskom čitaocu približio duhovnu baštinu svjetske civilizacije.

Kao naučnik-slavista objavljuje brojne naučno-kritične radove iz istorije i teorije književnosti i folklora. Od 1898. godine bio je na čelu Etnografske komisije Naučnog društva ,,Taras Ševčenko” i član uređivačkog odbora Etnografskog zbornika. Prevodi sa više jezika istaknuta djela svjetske književnosti (između ostalog, ,,Srpske narodne pjesme” i pripovijetku L.Lazarevića ,,Na bunaru”). Godine 1905. izabran je za člana Praške akademije nauka.Uprkos bolesti 1910. godine piše temeljnu studiju ,,Pregled istorije ukrajinske književnosti do 1890 godine,” prevodi, objavljuje pod naslovom ,,Staro i novo” dopunjeni ,,Moj Izmaragd”, kao i izbor iz rane poezije u zbirci ,,Iz doba moje mladosti” (1911).U oblasti lingvistike Franko je objavi čitav niz radova, a još više onih koji nijesu strogo lingvistički, ali se neposredno oslanjaju na lingvistiku. Među najznačajnije svakako spada studija: ,,Književni jezik i dijalekti,” koji bi se, u slobodnijoj interpretaciji, mogao nazvati priručnikom u borbi za jedinstveni ukrajinski književni jezik, koji se temeljio na dijalektima centralne Ukrajine, obogaćen zapadnoukrajinskim osobenostima. To je bio jezik Tarasa Ševčenka i za Franka je on etalon ukrajinskog književnog jezika. Međutim, ova borba nije bila jedina u Frankovom životu. Naprotiv, cio njegov život je bio neprekinuti niz borbi iz kojih je uvijek izlazio okrvavljen, ali ponekad i kao pobjednik. Jedna od takvih borbi bila je protiv latinizacije ukrajinske azbučne grafike, o čemu piše u radu ,,Azbučni rat u Galiciji 1869.”Proces ponovnog tumačenja Frankovog književnog rada i njegovih političkih aktivnosti počeo je u sovjetskoj Ukrajini sredinom 1980-ih i nastavio se u punoj snazi u nezavisnoj Ukrajini. Dosadašnja najznačajnija djela iz oblasti književnih kritika bila su dva istraživanja Tamare Hundorove, posebno njen Franko-ne kameniar (Franko Not ‘Stonecutter,’ 1996), u kojem se fokusira na umjetničke i književne, a ne ideološke i didaktičke aspekte Frankovih djela. Oksana Zabuzko i V. Mazepa doprinijeli su ponovnoj interpretaciji Frankovih filozofskih radova, dok su radovi Jaroslava Hritsakovskog dali najznačajniji doprinos procesu ponovnog vrednovanja Franka kao naučnika, političkog i građanskog vođe, i njegove uloge u ukrajinskom nacionalnom pokretu u Galiciji.Ivan Franko je umro posle duge i teške bolesti 28. maja 1916. godine.

* * *

Što mi dolaziš tu

U snu?

Što upireš u mene

Čudesne oči jasne,

Sjetne,

Dno hladnog vrela sa stijene?

Što su ti usta – muk?

Koji prekor, patnje koje,

Žudnje neispunjene stoje

U njima, ko suton rumen

Što plane i opet utrne –

U tmu?

Što mi dolaziš tu

U snu?

Ti si se mnogo ponosila

I moje nade kosila,

Iz srca pila ko s česme

Vapaj ove potresne –

Pjesme.

Mene ti ne znaš, kad iziđeš,

Na ulici me – mimoiđeš,

Kad se naklonim – ne pogledaš

I otpozdrav mi nikad ne daš,

Al znaš me, i kad ne priđeš,

Kako te volim, bez pomoći,

Kako se mučim silnih noći

I kako dugo iz sve moći

Svoj bol, svoj žal i pjesmu tu

Skrivam u srcu na dnu.

Al ne, uh!

Dođi mi, zvijezdo, tu,

Makar u snu!

U životu ću zauvjek da tužim –

Uživo.

Pa nek srce što se zari,

Poput bisera u bari,

Plameni sjaj ne dočeka –

Kad te usni, bar tada poleti,

Tad, u tuzi, bar jače zatrepti,

U uzdahu ko da nađe lijeka,

Pa od snoviđenja datog

Spozna sreću blagodatnog

Zamišljenog, tog podatnog

Grijeha!

1895 godine.