Abdulah Talundžić: Džamije u Beogradu poslije odlaska Turaka – Osmanlija 1876. godine

Osvojivši Beograd od Madžara 1521. godine, Turci Osmanlije su ga postupno naseljavali i pretvarali u kitnjasti orijentalni grad, čija je panorama sa mnogobrojnim munarama iz daleka, oduševljavala mnogobrojne evropske putnike i prolaznike toga doba.

Već 1571. godine u Beogradu je bilo 27 naselja-mahala.

Prema velikom osmanlijskom putopiscu Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao oko 98.000 stanovnika, od kojih 21.000 nisu bili Muslimani.

Tada je u Beogradu pored javnih objekata bilo 7 javnih kupatila – hamama, oko 7000 kućnih banjica – hamama, 6 karavan saraja, 21 trgovački han i 217 mesdžida i džamija.
Evlija Čelebija je ostavio nazive za 35 džamija u kojima je obavljana zajednička služba – džuma i 12 mesdžida.
Osmanlijski geograf Hadži Kalfa, zabilježio je 100 džamija, a naš poznati učenjak-orijentalista, rahmetli Hazim Šabanović, smatrao je da se tada u Beogradu nalazilo 75-80 džamija.
U Beogradu su tada naseljene 41 mahale (kvarta).
Beograd je već koncem XVI stoljeća, po svojoj ljepoti i veličini, u mnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Otomanskog carstva.
On postaje ”Darol-džihad” – kuća ratova, kako su Osmanlije nazivale Beograd.
Prilikom prvog austro-njemačkog osvajanja (1688-1690.) mnoge džamije su porušene, a one koje su preostale – neoštećene, pretvorene su u hrišćanske crkve. Za vrijeme kratke osmanlijske vladavine (1690-1717.) mnoge džamije su obnovljene, a neke su iz temelja izgrađene.

Kada su austro-njemačke armije pod zapovjedništvom nadvojvode Evgenija Savojskog (u čijem su sastavu bili vojnici raznih narodnosti: Nijemci, Francuzi, Talijani, Švicarci, Portugalci, Španjolci, Mađari i drugi) po drugi put osvojile Beograd (1717-1739.) zatekle su u njemu oko dvije hiljade stambenih zgrada, mnoge džamije, javne banje, hanove i druge objekte.
Vitke munare džamija, napose u gornjem i donjem dijelu tvrđave, bile su porušene kako bi panorama grada izgledala više evropska.
Mnoge džamije su pretvorene u crkve raznih hrišćanskih redova koji su došli zajedno sa vojskom i doseljenim življem: ”trinitarci”, ”franjevci”, ”jezuiti”, ”minoriti” i Jermeni katolici.
Trinitarci i franjevci su dobili po dvije džamije da preurede za crkve, kapucini, jezuiti, minoriti i Jermeni katolici po jednu.
Ostale sačuvane džamije su upotrijebljene za vojne magazine, kao i za uskladištenje soli, sijena i poljoprivrednih proizvoda, a jedna je upotrebljavana za vojnu bolnicu. Tada u Beogradu nije bilo muslimanskog stanovništva, jer je na osnovu člana III ”ugovora o kapitulaciji od 18. augusta 1717. godine…” dozvoljeno cijelom garnizonu da se povuče slobodno i sigurno sa ženama i djecom, oružjem i prtljagom uz udaranje doboša i sa razvijenim zastavama, što se odnosi i na stanovništvo, koje želi da iziđe u isto vrijeme, ma kakvog da je položaja, vjere ili narodnosti, kao i ranije roblje koje je primalo islamsku vjeru prije opsade.
Poslije pobjede nad austro-njemačkom vojskom 1739. godine kod Grocke, Osmanlije su ponovo zagospodarile Beogradom, i njime vladale 50 godina (1739-1789. godine).
Za to vrijeme oni su popravili mnoge oštećene i povratili u prvobitno stanje mnoge džamije pretvorene u crkve, izgradili su i mnoge nove džamije.
Prema nekim savremenicima, u Beogradu je 80-tih godina XVIII stoljeća bilo 50 džamija.
U toku velikih borbi za Beograd 1739. godine, između 60 hiljada austro-njemačkih vojnika, koje je predvodio 74-godišnji maršal Laudon i 9000 Osmanlija branilaca grada, na čelu sa Osman-pašom i u toku okupacije (1789-1791. godine) stradalo je 30 džamija.
Svištovskim mirom od 4. augusta 1791. godine Leopold II, austrijski car morao je prepustiti Otomanskoj imperiji Beograd, Šabac, Ram i dio Srbije koji je bio osvojen.
U planu Beograda, kojeg je izradio austrijski potporučnik Bruš 1789. godine, ucrtano je 15 džamija, ali sve nisu identificirane.
U tom planu nije naznačena Batal džamija, koja je bila locirana u blizini sadašnje Savezne narodne skupštine. Taj se broj džamija uglavnom održao do Prvog srpskog ustanka.
U toku borbi za oslobođenje Beograda 1806. godine, mnoge džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su svinje zatvarane (držane), jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a Karađorđević je mnogim turskim ženama ”koje su nemilosrdno i nečovječno vojnici ostavljali nage… ukazao milosrđe i odredio im dvije džamije za stanovanje”.
Povratkom Osmanlija u Beograd, počinje se sa obnavljanjem i popravkama manje oštećenih džamija, dok sa obnavljanjem više oštećenih i poluporušenih u minulim ratovima nije moglo da se otpočne zbog tadašnjih finansijskih prilika u Otomanskoj imperiji, a napose u Beogradskom pašaluku.
Prema Joakimu Vujiču, koji je boravio u Beogradu 1826. godine i, između ostalog, zabilježio: ”navodi se do 30 džamija koje su najvećim dijelom batal, porušene i povaljane”.
Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 džamija.
Prema pripovjedaču Lazaru Komerčiću, u Beogradu je bilo: ”na nekih 15-16 džemata mahala (kvartova), a svaki džemat je imao svoju džamiju”.
Iako je broj džamija u Beogradu, u odnosu na ranije periode, mnogo smanjio ”kitnjasta i tanka minareta džamija, koja se blistaju na suncu”, unela su Beograd u Majerov univerzum – Leksikon 1838. godine pod naslovom ”Najljepši vidici svijeta”. Početkom rata 1876. godine, gospodin Barbunti – Brodano je zabilježio 14 džamija.

Felix Kanitz, putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, boraveći u Beogradu 1861. godine navodi: ”U gradu i varoši bilo je 15 munara”. Isti pisac konstatuje 1887. godine ”od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu ’Bajrakli džamiju’ (džamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodočasnici koji su odlazili u Meku, izvaljenih prozora i vrata prepuštenu propadanju; dalje, manja ”Kardžamija” sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta.
Prema jednom turskom planu, beogradskog grada i varoši, do šanca koji potiče iz 1863. godine u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etničke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, među kojima 12 džamija i tri tekije, kako slijedi:

1. Hasan-pašina džamija u Donjem gradu,
2. Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu,
3. Sultan Mustafina džamija,
4. Ali-pašina džamija,
5. Bajrakli džamija,
6. Reis-efendijina džamija,
7. Laz-oglije džamija,
8. Jahja-pašina džamija,
9. Deftedarova džamija,
10. Laz-hadži Mahmuda džamija,
11. Kizlar-agina džamija,
12. Bajram-begova džamija,
13. Šejh Hasana-efendije tekija,
14. Šejha Muhameda tekija,
15. Šejha Hafiza Mehmedova tekija.

U planu nisu ucrtane džamije koje su se nalazile na periferiji varoši.
Slučaj na Čukur česmi, ulične borbe i bombardiranje Beograda 1862. godine ubrzalo je zaključenje sporazuma o konačnom odlasku Turaka iz Beograda i tadašnje Srbije.
Po članu 1, stav 2, ”Kanličkim protokolom od 4. 9. 1862. godine bilo je predviđeno: da će vjerske građevine i grobovi koje ostavlja muslimansko stanovništvo, napuštajući mjesta koja je do sada držalo, na osnovu vjerskih prava, biti poštovani sa svima obzirima”.
Po članu 1, stav 3, predviđeno je rušenje jednog dijela varoši ”nastanjenog skoro isključivo muslimanima radi bezbjednosti beogradske tvrđave, a Porta se obavezala dati obeštećenje i turskim i srpskim vlasnicima”.
Prilikom toga ”čišćenja” 1863/64. godine porušene su i dvije džamije: Sultana Mustafe i Ali-paše.
Otkupna suma ”u ime sviju naknada” za muslimanska imanja iznosila je, prema ugovoru zaključenim sa Portom, 1865. godine 9 milijuna pjastera.
Iseljenjem ”turskog” življa iz Beograda 1867. godine (među kojima je veliki broj bio slavenskog porijekla sa prezimenima: Bajraktarević, Bošnjak, Smederevac, Kokić, Islamović i druga) počeo je žalosni neslućeni kraj beogradskih džamija. Kako navodi Felix Kanitz ”gde kad bi noću slučajno eksplodirale mine rušeći džamije koje su ometale regulaciju”.
Da je tada bilo boljeg razumijevanja između dva svijeta, istočnog osmanlijskog i zapadnog evropskog, međusobne koegzistencije, tolerancije i trpljenja, između dviju konfesija – hrišćanske i islamske, ne bi došlo do antagonizma, međusobnog uništavanja, razaranja i pljačkanja.
Mi bi se danas u Beogradu, divili još nekom muslimanskom sakralnom objektu – bogomolji, sa visokim munarama, koje bi parale tmurne vidike i opominjale nas da su ih ljudske ruke, a možda i ruke naših daljnih rođaka gradile u jednom burnom – prolaznom vremenu. Ovako je Beograd neslavno doživio sudbinu prije 125 godina, poput ranijih gradova Budima, Gera (Džera), Pečuha, Osijeka, Slavonske Požege, Iloka, Knina, kao i mnogih drugih gradova srednje Evrope u kome su pod utjecajem ”civilizirane” Evrope prije 300 godina porušeni svi muslimanski objekti osim malih izuzetaka.
To nas vrijeme podsjeća na današnje prilike u Bosni i Hercegovini, gdje je pod kontrolom Karadžićeve vojske i vojske HVO-a porušeno oko 1000 džamija, među kojima oko 30-tak značajnijih objekata izgrađenih u XV i XVI stoljeću, koji su bili pod zaštitom države i UNESCO-a kao vrhunski spomenici kulture.

BAJRAKLI DŽAMIJA U BEOGRADU

a) Historijski podaci:

Od mnogobrojnih monumentalnih objekata, a napose džamija koje su turci izgradili za vrijeme svoje vladavine od 300 godina sa malim prekidima, ostala je samo ova, potkupolna džamija skromnih dimenzija i arhitekture.

Njen gabarit ima dimencije 12,80 x 12,80 m.
Ime je dobila po funkciji koju je u svoje vrijeme obavljala:
Sa njezine munare davan je bajrakom znak drugim džamijama za istovremeni početak vjerskih obreda.
Slavni turski putopisci, Evlija Čelebija, koji jw proputovao kroz Beograd 1660 godine i Hadži Kalfa, ne navode nijednu džamiju pod gornjim imenom, što znači, da je ona zvanično imala drugo ime. U katastarskim popisima Beograda i njegove okolice od 1475 – 1566 godine pod takvim se imenom ne spominje nijedna od tada postojećih džamija.
U sadašnjim knjigama katastarskog ureda grada Beograda ona se vodi pod nazivom “Siranova džamija”, što je vrlo interesantno, jer se taj naziv razlikuje od zvanićnog naziva u podacima o popisu džamija u Beogradu 28.06.1836. godine koje je izvršio upravnik okruga Beogradskog, državnog arhiva SRS i zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda prema m.r. Deliću, Bajrakli džamiju je izgradio sultan Sulejman – III, 1690 god. kada je prvi put povratio Beograd od Austrijanaca.
Po podatku koji je obrađen u novinama turske narodnosti “Birlek” u Skoplju 1959. godine, Bajrakli džamiju je izgradio Alibeg Uluk Gazi Hadžievronosa 1523. godine.
Međutim ima mišljenje da je Bajrakli džamija izgrađena prilikom opsade Beograda 1521. godine i da je po zauzeću utvrđenja u njoj obavio svečanu molitvu Sulejman Veličanstveni.
Za vrijeme druge Austrijske okupacije ( 1717 – 1739) zapravo 3. septembra 1730. godine pretvorena je u kršćansku crkvu i služila je u tu svrhu do ponovnog turskog preuzimanja Beograda od Austrijanaca 1739. godine.
Tom Prilikom upropašćena je spomen ploča sa natpisom iznad ulaznog portala, porušena je prvobitna minara, kako bi ustupila mjesto zvoniku.
Golim okom se primijećuje da sadašnja munara od postolja na više, organski ne pripada džamiji i s njom ne čini jednu arhitektonsku cjelinu, jer je kratka, zdepasta, ozidana opekom i omalterisana, a džamija je ozidana finim kamenim tesanicama.
Na džamiji je bio otvoren lijevi zid sa sjeverne strane kao i zid kod mihraba.
To je bilo potrebno izvršiti kako bi se postavio oltar i ulaz u nju.
Otvorena mjesta na zidovima su iskrpljena opekom u malteru, a zidovi su s vanjskih i unutrašnjih strana omalterisani, kako bi se izjednačili.
Nepotpuno popravljena i nepovraćena u svoj prvobitni položaj, Bajrakli džamija je sa malim brojem drugih: Batal džamija, koja se nalazila kod današnje Narodne skupštine, Delijska iza Srpske akademije nauka i umjetnosti, Turbe džamija kod Narodnog pozorišta i 9 džamija u Šsancu doživijele su 1867. godine i definitivno napuštanje Beograda od Turaka.
Po čl. 1 stav 3 Protokola Kanlidžanske konferencije održane u Carigradu 8.9.1862. godine, Srbija je bila dužna da očuva džamije i druge objekte vjerskog karaktera. Ali kako je muslimansko življe naglo napuštalo grad, prilike su se mijenjale i vjerski objekti su propadali.
I poslije odlaska Turaka u gradu je ostao izvjestan broj muslimana mahom zanatlija  slavenskog porijekla i cigana srpskih podanika.
Neka nam za primjer posluži slastičarska radnja poznatog Beogradskog slastičara Pelivana u ulici 7. jula, na čijoj firmi i danas stoji da je osnovana 1851. godine. Zahvaljujući tom malom broju preostalih muslimana, Bajrakli džamija opstoji od naših dana.

b) Popravka džamije:

Prva popravka je izvršena 1868. godine. Popravku je izveo preduzimač Ferdinand Rozelt, kao najpovoljniji ponuđać.
Istovremeno je popravljena dvorišna zgrada uz džamiju za imama i iz nje je iseljen stanar Vilhelm Šosberg, krojač.
Evo kako je do opravke došlo:
Ministar prosvijete i crkvenih djela Srbije, uputio je državnom savijetu akt broj 1238 od 10. maja 1868. godine slijedeće sadržine:
Da ne bi muhamedanci koji se po svojim poslovima u Beogradu bave, bez religiozne utijehe bili, Njegova svijetlost blagoizvolijela je narediti da se jedna od ovdašnjih džamija opravi za bogomolju njihovu.
Uslijed ovog visokog naloga, izabrana je kao najcijelishodnija Bajrak džamija i Ministar građevina po molbi mojoj izaslao je stručne ljude, te su istu džamiju kao i jednu kuću do nje gdje će hodža obitovati, pregledali i kao što me pod 3-v-t-g- br. 1062 izvještava, opravka biće izvršena do junija o g. Kako je mali broj muhamedanaca koji ovdje stanuju, a po većoj česti siromašnog su stanja, i nisu kadri sobom izdržavati hodžu i mujezina, to potpisano u ima pravit. Njegove svjetlosti moli Državni savjet da izvoli odobrit slijedeće:
Ministar prosvijete i crkvenih djela ovlaščuje se da može da 1.junija t.g. izdavati hodži pri ovdašnjoj Bajrakli džamiji do 2040, a mujezinu do 120 talira godišnje prema ovom da se suma od 1.800 gr por. raćunajuči više navedenu godišnju pomoć od 1. junija do konca ove rač. godine izda iz sume za izvanredne troškove cijelom praviteljstvu, određene, a za iduću rač. godinu da se u budžet stavi:
M. prosvijeta i crkvenih dijela, D. crnobarac, s.r.

U vezi sa ovim prijedlogom 18. maja 1868 godine uslijedio je ukaz kneza Mihajla Obrenovića koji glasi:

Mihail Obrenović III

Po Milosti Božijoj i volji narodnoj.
Knjaz srpski po dogovoru sa državnim savijetom riješili smo i riješavamo:
Da se ministar prosvijete i crkvenih dijela ovlasti da može od 1. junija ove godine izdavati hodži pri ovdašnjoj Bajrak džamiji po 240 a mujezinu po 120 talira godišnje prema ovom da se suma od 1.800 gr por. raćunajuči više navedenu godišnju pomoć od 1. junija do konca ove rač. godine izda iz sume za izvanredne troškove cijelom praviteljstvu, određene, a za iduću rač. godinu da se u budžet stavi.
Naš ministar prosvijete i crkvenih dijela i finansija neka ovo riješenje izvrši.
M.M. Obrenović. s.r. 18. maja 1868. godine u Beogradu ministar prosvijete i crkvenih djela.
D. Crnobarac, s.r.
Ministar finansija
K. Cukić, s.r.

Iz navedene se prepiske vidi da je Bajrakli džamija obnovljena i u njoj se počeli vršiti vjerski obredi u drugoj polovici 1868 godine, zahvaljujući smirenim politićkim prilikama obrazovanosti i dalekovidnosti srpskog knjaza Mihajla M. Obrenovića.
da nije pod nesretnim okolnostima našao smrt u košutnjaku od pogođenog atentatorskog hitca i da je duže poživjeo, zaštitio bi sigurno od namjernog rušenja i brzog propadanja još koju džamiju i druge objekte muslimanske arhitekture u stolnom Beogradu i ostavio bi ih u imanet jugoslovenskim narodima.
U današnjem vremenu razvijene međunarodne komunikativnosti, ekonoskog turizma, zbližavanju razlićitih svijetova ti bi objekti uz srednjovijekovne manastire bili pravi svijedoci ljudske tolerancije, međusobnog prožimanja različitih kultura ljudske koegsistencije kroz vijekove na ovom vjetrometnom tlu, kapija istoka i zapada.
Zauzimanjem kneza M. Mihajla Obrenovića saćuvala se u Beogradu ova jedina džamija koja poslije nepunih 100 godina predstavlja ostatak ostatka,  seriozne muslimanske arhitekture.
Druga popravka je izvršena 1893. godine, zauzimanjem kralja Aleksandra Obrenovića.
O tome nam govori hronogram saćinjen 1893./1894. godine na turskom jeziku koji se čuva u kancelariji odbora IZ-e.
Treču veču popravku džamiji izvršila je opština 1930. godine, pošto je preuzela od države staranje o džamiji.
Te godine izvršena je i ustoličenje rejs-ul-uleme jugoslaviji Hadži Ibrahim ef. Maglajlića.
Prilikom Njemačkog bombardiranja 1941. godine krov džamije je oštećen bombom, ali je iste godine i popravljen.
U toku borbi za oslobođenje Beograda oktobra 1944. godine, minobacačkom granatom bio je oštećen jedan kut zgrade i dobar dio krova što je narodni odbor grada Beograda popravio u proljeće 1945. godine.
Bajrakli džamija je 1946. godine stavljena pod zaštitu države kao spomenik kulture i na njoj je o tome utisnuta brončana pločica zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.
Temeljna popravka, konzervacija i restauracija džamija izvršena je u periodu 1953./1963. godine pod nadzorom dipl. ing. arh. Pavlovića.
Materijalnu potporu za to su dali:
Zavod za zaštitu i naučno proućavanje spomenika kulture SRS, narodnog odbora grada Beograda i saveznog izvršnog vijeća.
Ova popravka je od svih do sada najbolje trajala, 10. godina.
Tad su na džamiji pored ostalih izvedeni i slijedeći radovi:
Učvršćivanje i prerada kupole po statičkom proračunu inž. Božidara Tomića Prof. arhitektonskog fakulteta, pokrivanje kupole i ostalih elemenata krova, preziđivanje i prerada svodova, izrada zraćne izolacije na vanjskom zidu do ulice, obijanje maltera sa vanjskih i unutarnjih zidova kao i ukrasa-naknadno dodatih iznad prozora na fasadama, izrada fiksnih perforinanih prozora od armiranog betona sa obradom od vještačkog kamena rušenje sofa ispred džamije, rušenje mafila (galerije), rušenje dvorišne zgrade, izrada sanitarnih objekata u dvorištu i improviziranog šadrvana koji po funkciji ne može da služi svojoj namijeni, a po estetskom izgledu ružno djeluje i ne predstavlja ni kopiju kopije (sokla i naslonjaći za noge oko šadervana su naopako izrađeni) jer nije uklopljen u ambijent.
Džamija je prekrivena novim tepisima, a odbor IZ-e izradio novi mahfil umjesto porušenog.
Neki strućnjaci zavoda za zaštitu spomenika kulture zamišljali su, da adaptiranu džamiju pretvore u muzej voštanih figura-ispunjen kopijama vjernika kako obavljaju Božiju službu, ali zahvaljujući komisiji za vjerska pitanja Socijalističke Republike Srbije odustalo se od te ideje, a džamija i dalje sluzi svojoj namijeni.

Tekst objavljen uz saglasnost autorovog sina