Mr Sait Š. ŠABOTIĆ
ISTORIJSKE TEME U DJELU ZAIMA AZEMOVIĆA
Sa tekstovima Zaima Azemovića prvi put sam se upoznao 1990. godine, iako je on kao kulturni poslenik iza sebe imao već pozamašno iskustvo, prepoznatljivo ime, utemeljen autoritet i dug razvojni put. Te godine radio sam svoj diplomski rad i tema me je nužno odvela u Rožaje, kako bi se kazalo, na lice mjesta, jer se odnosila na taj grad i istorijska zbivanja koja su ga pratila kroz njegov razvoj. Kada sam nekoliko godina kasnije u zbirci tekstova „Crnogorska književnost u književnoj kritici“, knj. II (Nikšić, 1995.), pročitao tekst pod naslovom „Vjerovanje u moć riječi – bajalice“, shvatio sam da autor tih redova posjeduje izvanredan spoj književnog izraza, analitičnosti i smisla za prepoznavanje vrijednih tema koje u svojoj biti sadrže dio onoga što bi se moglo nazvati usmenom istorijom. Autor tog teksta je, pretpostavljate, ovdje prisutni, a svima nama dragi prijatelj, Zaim Azemović.
Meni je večeras pripalo zadovoljstvo da u kraćim crtama kažem nešto o istorijskim temama prisutnim u djelu Zaima Azemovića. Pod terminom djelo, ja u ovom slučaju podrazumijevam sve ono što je Azemović do sada publikovao. Razumjećete da jedno ovako koncipirano izlaganje ne može dati cjelovit odgovor na pitanje koje je sadržano u naslovu mog izlaganja, ali svakako može nužno isprovocirati intelektualnu znatiželju i navesti na razmišljanje koje može dovesti do kvalitetnijih odgovora.
Zaim Azemović je imao dovoljno moći i snage u svom ličnom intelektu da se duhom izdigne iznad provalija koje su prijetile da svojim mrakovima progutaju i ono malo duhovnosti što je egzistiralo u narodnom sjećanju stanovništva Rožajskog kraja i njemu susjednih regiona. Zato je Azemović počeo da zapisuje, da na jedan poseban način biva Poslanik pisane riječi. Uspjeh nije izostao. A, i kako bi kad „tajna uspjeha nije“, kako je to lijepo rekao čuveni britanski premijer Vinston Čerčil „u tome da čovjek radi ono što želi, već da voli ono što radi“. Zaim Azemović od 1959. godine, kada se prvi put oglasio sa svojim stvaralaštvom, nije prestao da voli ono što radi. Kada nakon 55 punih godina predanog rada pogledamo bogatu bibliografiju radova Zaima Azemovića, brzo ćemo uočiti da se on već od svojih početaka legitimisao kao neko kome je stalo da ono što saopštava mora da izdrži udare vremena i tako dostigne zavidnu vrijednost. Kao i mnogi drugi ljudi od pera i misaone akcije, Azemović se nije usko fokusirao samo na jednu oblast, jedan fenomen ili jednu boju u spektru. Naprotiv, trudio se da bude raznolik i višestrukturalan. Otuda i njegovo interesovanje za istorijske i pedagoške teme. Još daleke 1975. godine Zaim Azemović je nagovijestio da se na njegove radove iz domena istorije može ozbiljno računati. Te godine je sa istoričarem Ejupom Mušovićem u Užičkom zborniku br. 4, publikovao svoj prvi rad koji se bavio šejhom Mehmedom Užičaninom, odnosno jednom istorijskom temom, koja i danas plijeni istraživače, ne samo istoričare, već i istoričare književnosti, književnike i ljude drugih struka. Recimo i to da ova tema nije interesantna samo za ljude sa područja Rožaja, već se njome uveliko bave i istraživači iz Užica, odakle je i poticao ovaj znameniti književnik i borac za ljudska prava. Naravno, ovoj izuzetnoj temi Azemović se vraćao i kasnije i to u više navrata. Samo nekoliko godina kasnije (1982) publikovan je Azemovićev tekst koji zahvata istorijsku tematiku. On ima naziv „Rožaje i okolina – kratak istorijski pregled“, a publikovan je u Rožajskom zborniku br. 1, koji se te godine pojavio i započeo svoju kulturološku misiju koja još uvijek traje. Iako se radi o kraćem tekstu, sasvim sigurno bi se moglo reći da on predstavlja vrlo sadržajan pregled prošlosti Rožaja koji se, u hronološkom smislu riječi, proteže od VII vijeka naše ere do popisa izvršenog 1981. godine. Taj tekst je kasnije dosta često citiran i navođen u radovima onih koji su se bavili prošlošću Rožaja i njegove okoline. Razlog za to je bio dobro metodološko utemeljenje na kome je Azemović koncipirao svoj tekst.
Iste godine, dakle 1981., Zaim Azemovič je napisao jedan vrlo interesantan tekst u bjelopoljskim „Odzivima“ br. 36-37, za 1981. godinu pod naslovom „Šejh Mehmed Užičanin“. Sočan, umiven lirikom i mirišljav kao „ruže šehovke“, koje cvjetaju samo na jednom mjestu u Rožajama, ovaj tekst predstavlja proznu biografiju šejha Mehmeda Užičanina slobodoumnog i slobodoljubivog borca za pravdu, koji je pogubljen u Rožajama, tačnije u Balotićima kod Rožaja 1750. godine. Ovu zanimljivu temu Azemović je iskoristio i za dalja proučavanja, pa je na osnovu njih 1994. godine stvorio i svoj roman pod naslovom „Tajnovid“. On zapravo predstavlja romansiranu biografiju jedne poznate istorijske ličnosti, koja je svojim djelovanjem željela pokazati i dokazati da „sila treba da kleči pred razumom“.
Naredni projekat u kome se Azemović okušao kao istoričar realizovan je 1985. godine, kada je objavljena monografija „Razvoj školstva u rožajskoj opštini 1900-1980“. Tu monografiju Azemović je uradio u koautorstvu sa Mehmedom Dacićem. Kao što se iz samog naslova vidi, dvojica autora su u ovoj knjizi obuhvatila period od 80 godina. Zanimljiva po svom sadržaju, monografija „Razvoj školstva u rožajskoj opštini 1900-1980“, omogućava da se uz pomoć njenog teksta upoznaju prilike u kojima je sazrijevalo rožajsko školstvo, ljudi koji su učestvovali u tom dugom istorijskom procesu, promjene koje su nužno pratile obuhvaćeno dešavanje, imena učenika brojnih generacija i sl.
Zajedno sa Salkom Luboderom, Azemović je 1992. godine publikovao studiju o kulturnoj baštini Bošnjaka-Muslimana rožajskog kraja čiji je naslov „Jagluk sa Nebeske Sohe“. Sa tim pouzdanim saradnikom on je 1994. godine objavio i prozno djelo „Zločin i odmetništvo Bajrama Hodžića“, opisujući, kako to mnogi vole da kažu „odmetništvo poslednjeg sandžačkog odmetnika“. Ovo djelo je u nastavcima publikovano u listu „Pobjeda“ u obliku vrlo zanimljivog ičitanog feljtona.
U koautorstvu sa Luboderom i Bedrijom Ćatovićem, Zaim Azemović je rasvjetljavao i istorijat srednjoškolskog obrazovanja u Rožajama. U tom duhu pomenuti tim je 1995. godine publikovao djelo pod naslovom „Trideset godina rada Gimnazije u Rožajama“. Kao iskusni prosvjetar, Zaim Azemović nije mogao, a ni htio dozvoliti da ovaj segment istorije školstva u Rožajama ne dobije adekvatan tretman. Vjerujemo da će svi naredni istraživači školstva u Rožajama ovu monografiju nezaobilazno koristiti kao bazično djelo u daljim izučavanjima pomenutog pitanja.
Zavidnu istoriografsku umješnost Azemović je ispoljio i na stranicama monografije „Paučina i gorštaci“ koja je publikovana u Rožajama 1999. godine. Obimom neveliko, ovo djelo Zaima Azemovića (ima svega 74 strane), apostrofira jedno interesantno naselje Rožajskog kraja i njegove stanovnike. Kroz dug istorijski razvoj Paučinci su uvijek uspijevali da se, kako svjedoči Azemović „odupru svim nevoljama i uspješno ih savladaju“, pokazujući tako da je njihov kulturološki nivo u saglasju sa razvojem susjednih krajeva.
Godinu dana kasnije, osjetivši dobrano zov zavičaja, Zaim Azemović je publikovao svoj rukopis pod naslovom „Zavičaj na cvjetnim brdima – selo Bukovica kod Rožaja“. Naravno, ovo djelo je prožeto emocijama, ali i nužnim podacima istorijske sadržine koji nam rožajsku Bukovicu nude „kao na dlanu“.
Plodan istraživački rad vezan za istorijske teme, Azemović je 2001. godine obilježio i publikovanjem nekoliko dokumenata na staroosmanskom jeziku u koautorstvu sa istoričarem Redžepom Škrijeljom. Dokumenti su publikovani u Rožajskom zborniku br. 10. Kada već pominjem istoričara Škrijelja, reći ću i to da je Azemović zajedno sa njim publikovao jedan rad u Tutinskom zborniku br. 4 (Tutin, 2003), pod naslovom „Uloga Jusufa Mehonjića u razvoju komitskog pokreta u Sandžaku“.
Knjigu sličnog sadržaja kao prethodno pomenutu, ali pod naslovom „Znanjem u budućnost“, Zaim Azemović je publikovao 2002. godine u koautorstvu sa dr Saitom Kačaporom i mr Ibrom Skenderovićem. U podnaslovu ove knjige stoji naslov „Sto godina osnovne škole ’Mustafa Pećanin’ – Rožaje“. Iako je u fokusu razmatranja stavljena pomenuta osnovnoškolska institucija, ipak bi se, na osnovu sadržaja knjige koju pominjemo, moglo zaključiti da se radi o istorijatu svih osnovnih škola na području Rožaja u osmanskom periodu, ali i u kasnijem vremenu, sve do 2001. godine. Kniga je obima oko 300 stranica na kojima je data obimna arhivska građa, ali i publicistička, koja harmonično prati prvorazredne istorijske izvore i tako rasvjetljava pitanja koja je Azemović postavio u naslovima svojih poglavlja.
Godine 2005. publikovan je Azemovićev roman „Šemsi-pašina balkanska sudbina“. To djelo je rezultat višegodišnjih istraživanja Zaima Azemovića koja su mu poslužila da se što lakše snađe u zamršenoj mreži istorijskih zbivanja koja su se dešavala od 1842. godine, kada je rođen Šemsi-paša Biševac Čolović, pa sve do 6. jula 1908. godine kada je od strane Mladoturaka u Bitolju, odnosno Monastiru, ubijen ovaj odani padišahov general. Roman „Šemsi-pašina balkanska sudbina“ je prije svega biografski, ali i roman sa istorijskom sadržinom. Vrijeme u kome je živio Šemsi-paša bilo je izuzetno burno i u tom smislu obilježeno raznim bunama i nemirima širom Osmanskog carstva. Među tim bunama ja ću posebno pomenuti Bihorsku bunu iz 1901. godine koja se začela u Lagatorima, a potom prenijela prema Loznoj i Bijelom Polju. Pominjem je iz razloga što je po njenom smirivanju u Bijelom Polju boravio Šemsi-paša, kako bi rovitu političku situaciju držao pod svojom kontrolom, naravno u sultanovu korist, jer su u buni bile umiješane i mnoge begovske porodice iz bjelopoljskog kraja, a posredno i Austro-Ugarska. Sve je to skupa prijetilo da podrije tadašnji upravni sistem Osmanskog carstva i naudi mu. Ta dešavanja, to vrijeme i mnoštvo istorijskih likova dao nam je kroz svoj roman Zaim Azemović. Posebno je Azemović u ovom romanu blizak istoriografiji u pojedinim analizama, onda kada prikazuje Šemsi-pašu kako se takoreći bori sa sobom i dilemom kako ostati vjeran sultanu i na drugoj strani pomoći sirotinji. U tom svom zatočeništvu Šemsi-paša je i postao žrtva atentata Mladoturaka , što je označilo kraj klasičnog sultanata i početak parlamentarne demokratije u Osmanskom carstvu.
Kada se na kraju ovog osvrta zapitamo kakav je Zaim Azemović kao istoričar, sasvim pouzdano možemo reći oficijelan, oslonjen na dokumentarnu, odnosno građu pisane provenijencije, u epizodama sklon da kroz činjenice provuče i narodno predanje kao neizostavnu potku kada su u pitanju pojedini istorijski događaji i ličnosti.
Plodotvoran rad Zaima Azemovića nagrađen je, recimo i to, brojnim priznanjima i nagradama među kojima bih izdvojio nagradu „Oktoih“ koju je dobio 1975. godine, zatim nagradu grada Rožaja „30. septembar“ (1974), nagradu časopisa „Raskovnik“ iz Beograda za rad na zapisivanju narodnih umotvorina i mnoge druge.
Zaim Azemović je istorijske teme provukao i kroz mnoga druga svoja ostvarenja, najviše, čini mi se, kroz svoje kratke priče sabrane u knjizi „Pamet je u narodu“, koja je doživjela dva izdanja, ali i kroz brojne radove koji se tiču etnografije Bošnjaka sa prostora Crne Gore.
Jednom davno sam čuo jednu izreku koja kaže da „ono što vodi i vuče svijet nijesu lokomotive, već ideje“. Ideje su, po svoj prilici, bile i vodilja našem dragom Zaimu. Zbog svega navedenog na samom kraju bih se usudio reći da je Zaim dijeljenjem sopstvenog znanja sebi utirao svojevrstni put besmrtnosti.
______________________
Saopštenje na večeri Zaima Azemovića u Petnjici 2014. godine, objavljeno u Rožajskom zborniku broj 18, 2015. godine
Istaknuta slike: Slijeva: dr Zlatan Čolaković, Murataga Kurtagić i Zaim Azemović