Redakcija 31. MART DAN SJEĆANJA GENOCIDA NAD AZERBEJDŽANOM I AZERBEJDŽANCIMA
Piše: Božidar Proročić
Ćutati o zločinima je isto što i činiti zločin. Evropa je kroz svoju ne tako daleku istoriju bila svjedok ratova, stradanja, progona, holokausta i genocida. Da li smo nešto naučili kroz našu istoriju, ili nismo, da li smo smao nijemi svjedoci koji treba da ćutimo i da ne ukazujemo na genocid. Azerbejdžan je država koja kao i Crna Gora ima bogatu tradiciju, istoriju, kulturu, književnost i koja je do svog potpunog formiranja kao jedne od značajnih država prošla brojna stradanja i iskušenja baš kao i Crna Gora.
31. mart je u Azerbejdžanu je dan žalosti i on nosi naziv Dan genocida nad Azerbejdžanom i Azerbejdžancima. Jermeni su u svom krvavom pohodu ubili više od 30.000 hiljada Azerbejdžanaca u gradovima Baku, Šamaha, Guba, Leknkarn i Mugan. U periodu mart-april 1918. godine, više od 10.000 ljudi je prognano sa svojih vjekovnih ognjišta. Samo u Bakuu je na okrutan način ubijeno 10.000 Azerbejdžanaca u Šamahi je uništeno 58 sela ubijeno 7000 ljudi (1653 žena i 965 djece). Na teritoriji grada Guba sravnjeno je sa zemljom 122 sela u planinskom dijelu Karabaha-150 u Zangezuru -115 u Irevanskoj pokrajini 211 u Karskom području 92 sela. Stanoviništvo bez obzira na godine i pol bilo je podvrgnuto strašnom genocidu. Mnogobrojne žalbe Irevanskih Azerbejdžanaca novine (”Ašhvador” u prevodu: ”Radnik” 2 novembra 1919 godine) su skretale pažnju da u ovom istorijskom gradu Azerbejdžanaca, i u njegovoj okolini u toku kratkog vremena je uništeno 88 sela spaljeno 1920 kuća i ubijeno 131.970 ljudi. Zašto je počinjen zločin bez presedana nad Azerbejdžancima od strane Jermena samo iz dva razloga: prvi je ekonomski to jest eksploatacija nafte, drugi je vjerski jer su bili muslimani. Avanes Apresiyan jermenski oficir u svojim memoarima koji nose naslov ”Ljudi su bili ovakvi” detaljno je opisao brutalnost, i genocid svojih vojnika i oficira nad nedužnim stanovništvom Azerbejdžana. Ovakav zločin nebi bio moguć da iza svega nije stajala politika i podrška Ruske Savezne Socijalističke Republike. S. Shaumuyan oficir Jermenski piše sljedeće u svojim pismima: ”Učini li smo to namjerno. Siromašni muslimani su mnogo propatili, ali sada su se pridružili sovjetima i boljševicima. Nafta nam je već na raspolaganju,”.
Masakr iz 1918. godine je bio vještije pripremljen i nemilosrdnije sproveden čin od napada 1905-1907. Pobjeda boljševika tokom ruske revolucije 1917. godine, a time i saradnja s njima, dala je stranci Dashnaksutyun priliku realizaciju nacionalističkih ciljeva. Koristeći situaciju koja je uslijedila nakon oktobarske revolucije u Rusiji 1917. godine, jermenski nacionalisti su počeli sprovoditi svoje planove pod zastavom boljševizma. Vođa ruskih boljševika Lenjin je 1918. godine imenovao Jermenca Stephana Shaumyana za vanrednog komesara Kavkaza. Do tada su boljševici preuzeli vlast u Bakuu i gledali su na Jermensku stranku Dashnaktsutyun kao na izvor podrške za uklanjanje uticaja azerbajdžanske nacionalne stranke Musavat u Bakuu i regijama. U tom smislu interesi boljševika i Dashnaka su se podudarali marta 1918 Shaumyan je snažno kritikovaoao stranku Musavat, optužujući je za odcjepljenje Azerbajdžana od Rusije. Na samom početku tragičnih događaja, Sovjet Bakua je pokrenuo plan da likvidira Azerbajdžance širom pokrajine Baku. Po priznanju Stephana Shaumyana, 6.000 vojnika Sovjetskog saveza i 4.000 naoružanih muškaraca iz stranke Dashnaksutyun je učestvovalo u masakru civila Azerbejdžanaca. Jermensko-boljševičke jedinice su 30. marta napale Baku salvama iz brodske artiljerije. Zatim su naoružani Dashnaci napali kuće Azerbajdžanaca i izvršili nemilosrdno klanje. Pokolj je postao još nemilosrdniji 31. marta i prvih dana aprila. Hiljade civila Azerbejdžanaca je ubijeno samo zbog etničke pripadnosti. U tom su razdoblju jermensko-boljševičke jedinice pobile više od 20.000 azerbajdžanskih civila u Bakuu: ljudi su spaljivani u svojim domovima, ubijani i mučeni s neusporedivom okrutnošću. Kao rezultat toga, u prvih pet mjeseci 1918. godine ubijeno je više od 16.000 ljudi u krajnjem barbarizmu u pokrajini Guba, a uništeno je ukupno 167 sela, od čega 35 više ne postoji do danas.
Njemački istraživač Erikh Figle je u svom istraživanju “Istina o teroru. Jermenski terorizam – korijeni i razlozi” govorio o aktivnosti Shaumyana 1918. godine i naglašava da je njegov cilj bio da jermenizira Baku „svim sredstvima“. Događaji iz marta 1918. godine su postali fokus pažnje nakon proglašenja Azerbejdžanske Demokratske Republike (ADR). ADR je osnovao vanrednu komisiju za istrage (EIC) 15. jula 1918. godine kako bi se istražilo nasilje nad populacijom Azerbejdžanaca. Važna osobina ove komisije bila je činjenica da se sastojala od najboljih advokata toga doba koji su predstavljali različite nacionalnosti: Ruse, Jevreje, Poljake, Gruzijce, pa čak i Jermence. Ti faktori svjedoče o sposobnosti i nepristranosti EIC-a. Materijali koje je EIC prikupio do augusta 1919. su u 36 knjiga i 3500 stranica. Na temelju ovih dokaza, EIC je pripremio 128 izvještaja nacrta za podnošenje tužbi protiv 194 osobe optužene za različite zločine protiv mirnog stanovništva. Tako su do sredine augusta uhapšene 24 osobe u Bakuu i oko 100 ljudi u Shamakhyu. Ovo je bio prvi pokušaj provođenja političke i zakonske procjene politike genocida počinjene protiv Azerbajdžanaca. Međutim, pad Azerbajdžanske Demokratske Republike je učinio da nije bilo moguće dovršiti taj posao. Nakon što je 1991. godine obnovila svoju nezavisnost, Republika Azerbajdžan je nastavila političku procjenu genocida iz marta 1918. godine i predana je da završi nedovršene pokušaje ADR-a da donese pravdu. Uoči obilježavanja 80. godišnjice tragedije, tadašnji predsjednik Heydar Aliyev je izdao dekret kojim je proglasio 31. mart kao nacionalni dan žalosti. Dekret je postao ključni dokument za provođenje političkih i pravnih procjena genocidnih djela počinjenih protiv Azerbajdžanaca početkom 20. vijeka. Dekret također pokazuje predanost Azerbajdžanaca njihovim nacionalnim vrijednostima, istorijskim korijenima i domovini. Istovremeno, obilježavanje Dana genocida nad Azerbajdžancima podiže svijest svjetske zajednice o činjenicama masakra i etničkog čišćenja nad Azerbajdžancima u prošlosti i sadašnjosti.
