Redakcija Alija Džogović
Bosna je ime rijeke i države na Balkanu. O ovoj onomastičkoj odrednici diskutovalo se i u nauci i van nje, a i danas je predmet mnogih diskusija i falsifikata. Ipak, ime rijeke i zemlje oko njenog toka je jedno od najstarijh na Balkanu i najvjerovatnije iz jezika Ilira i Kelta, dakle prije III vijeka stare ere. Za ovakvu, i hrabru, pretpostavku postoje relevantni dokazi, koji zahtijevaju šira istraživanja u okvirima balkanske onomastike, i indoevropske lingvistike uopšte Naše mišljenje je usamljeno, bar za sada, ali je ono i inicijativa da se u ovom diskursu nastave naučna istraživanja.
Na ovom balkanskom dijelu Evrope poznata su vrlo stara imena rijeka: Dunav, Sava, Drava, Morava, Drina, Drin//Drim, Neretva, Soča, Una, Marica, Tara, Lašva, Mlava, Timok, Nišava (niš = kamen), Vardar, Morača, Bojana, Ibar, Krka, Istra, Bistrica… Zašto i ime rijeke Bosna ne bi bilo staro koliko i imena ovih starobalkanskih rijeka?
U knjizi R. Boškovića ”Osnovi uporedne gramatike slovenskih jezika, II, Morfologija”, Nikšić 1985, 44, nalazimo zanimljivu diskusiju u vezi sa dativom množine. Ovdje donosimo dio indikativnog teksta, koji glasi: ”… polazeći od… staroindijskog bhyas, grč. bous, lat. bos > bus, keltskog BO (Fortunatov)… ; … polazeći od staroindijskog bhyam u dativu jednine i množine ličnih zamenica (Hujer)…” Ovdje takođe upućujemo na likove bhyas, bous i bos > bus, a zamjenički lik bhyam navodimo samo uslovno, dakle ne kao imenički već samo kao strukturu u komparativnom smislu. Skloni smo da pretpostavimo da imenički likovi bhyas, bous, bos, bus, i keltsko BO, mogu biti etimon nekog pralika za ime rijeke i zemlje Bosna, koji se kroz dugu historiju jezičkih prelamanja izgubio u prvobitnom obliku i evoluirao do današnjeg lika Bosna, djelovanjem fonoloških i fonetskih zakona (metafonija, metatonija) u morfemama najstarijih korijena i leksičkih baza.
Indikativno je i Herodotovo bos, ali značenje ovog lika nije pravilno protumačeno. Indikativne su i ilirske morfeme drimonimskog semantičkog sadržaja bi-//-bin– (Bi-strica < Bi-strimon, Bi-leća < Bi-leqe, Lum-bin, Zym-bin).
Danas postoji jedno, mogoće još zatamnjeno, mišljenje o imenu rijeke i zemlje Bosne, preko etnonima Besi (tračko pleme koje se od III do V vijeka doseljavalo u Bosnu, u oblast oko Visokog i rijeke Lašve, kao i na Šar-planinu, do Prespe; up. Torbeši < Torbesi).
Sve je moguće, ali je etimon ove onomastčke strukture još mnogo, mnogo stariji – doseže do indoevropskog prajezika, kojeg su sa sobom nosili neki Prediliri i Predkelti, ili Iliri i Kelti zajedno. Na ovu pretpostabku upućuje distribucija likova bos, bas, Basaniti, Bosona, Bosna i na regijama sjeverno od Dunava pa do poljskih i čeških Tatra, gdje su ih nalazili historičari M. Hadžijahić i E. Rahić. No, ipak, najubjedljivije je mišljenje ak. prof. dr. Ibrahima Pašića – o beskom porijeklu ovoga onomastčkog lika i njegovog semantičkog sadržaja.
Likovi bhyas, bos, bus (moguće: stare pluralske strukture) nude se kao inicijativa za dalja istraživanja u ovom onomastičkom pravcu, osobito što su ih evidentirali eminentni lingvisti Fortunatov i Hujer. Indikativne bi bile komparacije sa Bosut (hidronim), Bosfor, Busovača (toponim), Bohinj i sl. Ovdje se, komparativno, može diskutovati i o hidronimskim i oronimskim strukturama Bajša, Ba, Biohane, Bileća, Bihać, Biokovo, Bindža, Bojoviće, Bojana, Boka, Borjanica, Boroštica, Brzava, Buča (Vuča), Buče, Buna… Početne silabeme//morfeme ba-, bi-, bo-, bu- mogu biti derivativog porijekla neke zajedničke leksičke informacije iz indoevropskog prajezika kojim se upućuje na prisustvo i sadržaj vode na nekoj regiji. Sa aspekta daljinske informacije, može se posmatrati i imenički lik bosca (= šuma; ital.).
Bilo bi korisno komparirati i hidronime (i oronime//ojkonime hidronimske motivacije), kao naprimjer: Boge (x 2), Bogaje, Bogajiće, Bogut(ovce), Banat, Bačka, Baranja, Bać, Bačica, Banja, Banjca, Bisernica (rječica i planina kod Rožaja), Ind (I-nd, rijeka u Indiji), Bindo (Bin-do, ilirsko božanstvo vode). U ovom diskursu i morfeme bo-, ba-, bi-, i- koje semantički upućuju na sadržaj vode u pomenutim strukturama. Dubljom etimološkom analizom mogle bi se obuhvatiti alternantne morfeme bug (Bug – rijeka u Zakavkaskoj Aziji) i bog– (Boge, Bogaje, Bogajiće – veći predjeli i rječice u oblasti Prokletija) kod kojih je voda primarna motivacija. Pretpostavljani apelativi so, vo apsolutno se isključuju.
Staroindijsko bhyas i keltsko BO mogu biti elementi etimona onomastičkog lika Bosna. U kontekstu semantičke analize i historije razvitka indoevropskih jezika može se posmatrati i francusko (le) leau (voda), engl. lake (jezero), alb. loq (loć = bara)) i liqen (lićen = jezero), Lab i Lapušnica (rijeke na Kosovu)
Moglo bi se pretpostaviti da su hidronimi Bosna i Bistrica u iskonskoj prošlosti bili alternanti. Bliske su im i strukture i semantički sadržaji. Po porijeklu svakako pripadaju jednom indoevropskom prajeziku.
Ulomak iz rada akademika Aleje Džogovića: Šta nije a šta jeste u toponomastici
