Božidar Proročić: ”Gazija” – zaboravljeni film jednog vremena

Rijetko ćete kada čuti u bosanskom jeziku izraz ,,Gazija” jer sve ono što je lijepo polako nestaje. Pronaći će te ga u starim zaboravljenim knjigama, spisima, arhivima. Gazija je turcizam koji je nastao od od arapske riječi غزو , što znači pretendovati, težiti nečemu, stremiti, namjeravati. U prenosnom značenju on je označavao borca pobjednika heroja u Osmanskom carstvu koji se istakao na bojnom polju. Gazije su bili simbol jednog vremena Otomanske imperije.

Piše: Božidar Proročić / Analitika

,,Gazija” je jugoslovenski film snimljen 1981 godine. Režirao ga je tada mladi filmski reditelj Nenad Dizdarević. Po motivima priče ,,Put Alije Đerđeleza” a scenario su napisali Nobelovac Ivo Andrić i pjesnik Vuk Krnjević. Iako je početkom 80-tih filmovi sa ratnom tematikom dominirali, ,,Gazija” kao film koji je govorio o jednom drugom vremenu i običajima neopravdano je prekrila filmska i istorijska prašina. Za razliku od originalne priče Iva Andrića, filmska priča je izmijenjena u određenim segmentima što je filmu dalo posebnu draž. Film ,,Gazija” predstavlja izuzetno ostvarenje kako po glumcima tako i po samom razvoju priče autentičnosti predjela, u kom je sniman. Vodila se računa o svakom pa i najsitnijem detalju da se upotpuni originalnost priče.

Filmska priča nam govori o Otomanskom carstvu sredinom XVIII vijeka na granicama ,,tamnog” Bosanskog vilajeta. ,,Gazija” (kog maestralno glumi Dušan Janićijević jedna od njegovih najboljih uloga tokom čitave karijere) vraća se kao pobjednik iz borbi i bojeva slavom ovjenčan pokušavajući da (barem na kratko) sačuva slavu nekadašnjeg Otomanskog carstva koje je gubilo svoje granice ali i uticaj koje je imalo do tada. Iako visoko obrazovan (teolog) ,,Gazija” u svojim ,,pohodima” mijenja svoj način razmišljanja. Da li se sabljom, ili knjigom može doći do istog cilja i da li se do tog cilja stiže istim putem. Progone ga sjenke prošlosti svih onih koje je sreo na bojnom polju ali i van njega u vihoru sukoba koje je pogubio. U galvi mu stalno odzvanaju zvuci zurle (instrumenta). Pred odlazak u pohod dobija savjet od (Šeiha) koji ga savjetuje da Allaha može pronaći u molitvi a ne na bojnom polju. Savjetuje ga da se vrati učenju i Tekiji pritom mu govoreći: ,,Sablju si sam izabrao. ”

Nakon pobjede nad Autro-Ugarskom vojskom u borbi i naletu koji je predvodio sam ,,Gazija” širi se legenda o njemu kao hrabrom borcu koji je pronio slavu do samog Stambola. A Bosna je posljednja granica (Islama) koju treba sačuvati. Velepni doček u čaršiji ,,Gazije.” U noći drži brojanicu, iščitava svetu knjigu Kuran ali se i lomi kao ličnost između onog što je sveto u njemu i onog što je u isti mah mračno i surovo. Počinje da obilazi hanove jedan za drugim da se sreće sa ljudima iz svih slojeva društva od onih koji mu zavide do onih na margini društva često posrnulih moralnih likova. U njegovom razmišljanju lome se moralne dileme o ljudima, zlu, krvi i to ga proganja. No on počinje sve dublje da tone u poroke alkohol, kocke, oholost na putu sa kog više nema povratka a slava njegova počinje da blijedi. Osmanlije u Bosni žele da zavedu red a na tom putu stoje ljudi poput ,,Gazije” poročni spremni da pruže otpor svemu što je (staro) novo nespremnih da se pokore novim (starim) vlastima kadijama pašama, vezirima, i drugim namjesnicima. ,,Gazija” opijen najljućim pićem (srdžbom) i alkoholom ne preza ni od čega na putu sreće dva katolička sveštenika koja muči (jednog ubija) govoreći im da je on jedini mjerodavan da dijeli pravdu i fermane u Bosni.

Ssrijeće se sa Venecijanskim trgovcima koji preko Bosne putuju u Stambol. U njihovom društvu je prelijepa kontesa koju glumi (Jadranka Selec) čija ljepota opija ,,Gaziju” no on je svjestan da su razlike između njihovih ,,svjetova” velike i nepremostive. Sreće i pravoslavnog sveštenika Papaza (Pavle Vujisić) i pred njim iznosi moralnu dilemu o ljubavi između dvije vjere. Šta je zapravo istina i kuda ona vodi su pitanja koja muče ,,Gaziju. ” Kod paše (Abdurahman Šalja) dolaze emisari (sveštenici) koji upozoravaju pašu na opasnost od ,,Gazije” za mir. Paša donosi odluku da se nepokorni ,,Gazija” bez obzira na slavu pogubi šalje svoj najbolje borce da ga pronađu u nekom od hanova. U hanu u kom odsjeda stižu i Venecijanski provincijali sa kontesom. Nakon noći provedene u kocki sa moralno posrnulim lokalcima i otomanskim borcem (Ante Vican) koji veliča njegove podvige a koji se na kraju pljačkaju i rugaju se njegovoj hrabrosti. Odlazi u tekiju da pronađe malo mira na putu za Sarajevo. No u tekiji pored mira kojeg traži za svoje grehove borac (Ante Vican) se opet srijeće sa njim i veliča i njega i sebe. On iznevjeren i ,,poražen” od dvoličnih marginalaca ubija ga nastavljajući svoj put sablje i krvi. Njegova čest citat je: ,,Svijet je pun gada” karakterišući sve one koje je sreo na putu moralnog pada. Na svom putu prati ga glas Seiha učitelja ,,da se vrati Bogu. Šeihov (duh) ga prati želeći da ga vrati na pravi put islamske vjere kao nekadašnjeg teologa. No ,,Gazija ” je već daleko od toga.

Kada vidi da su njegova braća po oružju Molići pogubljeni (Millan Gutović i Krunoslav Šarić) a uz to čaršija koja prati njihove leševe koje vuku konji to odobrava u njemu se javlja bijes i ubija jednog od pratioca uz riječi: ,,Svijet je pun gada.” Pokušava pobjeći sa konjem u tom momentu Venecijanski provincijali nailaze on zagledan u ljepotu kontese i nespojivosti njihovih ,,svjetova” pada udaren od lokalnog kovača.

Film ,,Gazija” prati tragičnu sudbinu junaka koji je samo u jednom momentu poslužio da podigne moral borcima Otomanskog carstva. Povrijeđen odnosom vladara prema njemu i njegovim zaslugama ,,Gazija” a duboko u sebi i moralno i dogmatski podijeljen sa svim svojim porocima i fleš-bekovima koji ga neizostavno prate kroz čitavu filmsku priču. Film ,,Gazija” i danas gotovo poslije 40 godina čini jedno od boljih filmskih ostvarenja koja su nastala u jednom drugom vremenu i jednoj drugoj epohi.

__________________________

Istaknuta slika: Poster za film / Wikipedia