Redakcija GARA GARAJEV – KOMPOZITOR, DIRIGENT
Piše: Božidar Proročić
Gara Garajev (azerbejdžanski: Qara Əbülfəz oğlu Qarayev) bio je ugledni azerbejdžanski kompozitor. Garajev je napisao gotovo 110 muzičkih komada, uključujući balete, opere, simfonijske i komorne komade, sola za klavir, kantete, pjesme i marševe, a istaknuo se ne samo u Azerbejdžanskom SSR-u već i u ostatku Sovjetskog Saveza i širom svijeta. Njegove kompozicije su inspirisane djelima najvećih umjetnika svog vremena kao i savremenih pisaca kao što su: Nizami Ganđavi, Samada Vurguna, Rasul Rza, Vilijama Šekspira, Aleksandra Puškina, Omara Hajama, Mihaila Ljermontova, Lope de Vega, kao i savremenih umjetnika poput: Nazima Hikmeta i Langstona Hjuza.
Gara Garajev rođen je 5 februara 1918. godine u Bakuu u porodici poznatog ljekara, profesora medicine Abulfaza Garajeva i gospođe Sone Akhundove-Garajev. Otac Garajeva je bio ugledni doktor, naučnik, vodeći pedijatar u Azerbejdžanu, dok mu je majka, Sona, bila među prvim maturantima ruske muzičke škole sa sjedištem u Bakuu. Garajev mlađi brat Mursal postao je hirurg, ali je umro vrlo mlad. Godine 1926. godine, u dobi od osam godina, Gara Garajev je prvi put stupio u mlađu muzičku školu na Državnom konzervatorijumu u Azerbejdžanu, trenutno poznatu kao Bakinska muzička akademija. Zbog muzičkih talenata Garajevu je bilo dozvoljeno da istovremeno upiše dva fakulteta na azerbejdžanskom Državnom konzervatorijumu. Među njegovim nastavnicima bili su Georgi Sharojev, Leonid Rudolf i istaknuti azerbejdžanski kompozitor Uzeir Hadžibejli. U klasi Uzeira Hadžibejlova, Gara Garajev je izučavao „Osnove azerbejdžanske narodne muzike“. Hadžibejlov je uspio da prepozna ogromni talenat Gara Garajeva od prvog trenutka. Garajev je ostao zahvalan svom učitelju Uzeiru Hadžibejlovu do kraja života. Ašigov stil, koji je stvorio Uzeir Hadžibejli – prva violina, violončelo i klavirski trio, inspirisao je Gara Garajeva da stvori simfoničnu transkripciju ,,Ashigsai” 1965. godine. 1937. godine primljen je u Savez kompozitora Azerbejdžana.
Godine 1938. sa samo dvadeset godina, Garajev je komponovao svoje prvo muzičko djelo, kantatu ,,Pjesma o srcu” na pjesmu Rasula Rza. Garajev je dirigovao svoju kantatu tokom Dekade umjetnosti Azerbejdžana u Boljšom teatru, događaju kojem je prisustvovao i Staljin. Iste godine Garajev se preselio u Moskovski državni konzervatorijum gde je postao student i dobar prijatelj Dmitrija Šestakoviča.
Godine 1941. Garajev se vratio u Baku da predaje u Azerbejdžanskoj državnoj filharmoniji. 1945. godine on i Jovdat Hajijev napisali su operu ,,Matična domovina” (azerbejdžanski: ,,Vətən”) za koju su dobili prestižnu Staljinovu nagradu. Godine 1948. u 30. godini, Garajev je ponovo nagrađen za svoju simfonijsku pjesmu ,,Leili i Madznun”, zasnovanu na istoimenom poznatom djelu Nizamija Ganjdžavija. Poslije smrti Uzeira Hadžibejova 1948. godine Garajev je postao predsjedavajući Saveza kompozitora Azerbejdžanskog SSR-a i rektor Državnog konzervatorija Azerbejdžana. U ovoj poslednjoj poziciji, Garajev je zadržao tradicionalni naglasak Uzeira Hadžibejlova na azerbejdžanskoj narodnoj muzici u nastavi, a takođe je promovisao savremene žanrove, poput džeza, u azerbejdžanskoj muzici. 1948. godine Garajev je postao delegat na Prvom nacionalnom kongresu sovjetskih kompozitora SSSR-a. Iste godine Garajev je takođe rukovodio odsjekom za muziku u azerbejdžanskom Institutu za arhitekturu i umjetnost. Garajev je bio rektor Državnog konzervatorija u Azerbejdžanu, nazvanog Uzeir Hadžibejli od 1950. do 1953. godine. Izabran je za člana Odbora za odbranu mira 1952. godine. 1953. godine izabran je za predsjednika Upravnog odbora Saveza kompozitora Azerbejdžana. Prva predstava baleta „Sedam ljepota“ izvedena je u Državnoj operi u Lenjingradu. Bio je poslanik Vrhovnog sovjeta SSSR-a u periodu od 1955. do 1976. godine. 1952. godine u režijom koreografa P.A. Guseva, u azerbejdžanskom Pozorištu opere i baleta postavljen je Garajev balet Sedam ljepota na osnovu poznate pjesme Nizamija Ganjavija, sedam lepotica (,,Yeddi gözəl“). Otvorilo je novo poglavlje u istoriji klasične muzike Azerbejdžana. Jedini drugi balet Garaiev, Put groma („İldırımlı yollarla“), upriličen 1958. godine, bio je posvećen rasnim sukobima u Južnoj Africi. Iste godine Garajev je napisao i partituru za dokumentarni film ,,Priča o naftnim radnicima Kaspijskog mora“ u režiji Romana Karmen. Od 1956. do 1973. godine bio je prvi sekretar Saveza kompozitora Azerbejdžana. 1956. godine izabran je za delegata na I kongresu azerbejdžanskih kompozitora. Godine 1957. izabran je za člana Sindikata kinematografskih radnika SSSR-a. Iste godine je komponovao muziku za film „Don Kihot“. 1958. bio je poslanik Vrhovnog sovjeta SSSR-a 5. saziva. 1959. godine izabran je za redovnog člana Akademije nauka Azerbejdžanskog SSR-a. Takođe je bio profesor kompozicijskog Državnog konzervatorija u Azerbejdžanu nazvanog po U. Hadžibejovu. Učestvovao je u Dekadi umjetnosti Azerbejdžana u Moskvi. Učestvovao je u premijeri baleta ,,Sedam ljepota“ u Čehoslovačkoj.
Godine 1961. godine bio je učesnik Prvog međunarodnog festivala savremene muzike u Los Anđelesu, u izvođenju njegovog baleta ,,Put groma“ inspirisanog knjigom južnoafričkog pisca Pitera Abrahama. Bio je član Drugog međunarodnog takmičenja violinista nazvanog Petar Iljič Čajkovski. Kao deo sovjetske delegacije za kulturu i umjetnost posjetio je Ameriku i Afriku. Balet ,,Sedam ljepota“ iz 1963. godine izvođen je u Ujedinjenim Arapskim Emiratima. Iste godine Gara Garajev je gostovao u Arapskoj Republici Egipat tokom turneje opere u Kairu u izvođenju ,,Sedam ljepota“. Godine 1964. učestvovao je na Festivalu moderne muzike u Varšavi, gdje je izveo balet ,,Put groma“ tokom turneje Velikog teatra SSSR-a. 1965. izveo je 3. simfoniju, u Kamernom orkestru. Prvo izvođenje Treće simfonije održano je 21. aprila u Moskvi i 2. juna u Bakuu.
Tokom svoje karijere predavača na Državnom konzervatorijumu u Azerbejdžanu, Garajev je učio brojne istaknute azerbejdžanske muzičare i kompozitore, uključujući Arifa Malikova, Khaiiama Mirzazadea i Ismaiila Hadžibejova. Garajev sin, Faraj (rođen 1943), takođe je postao njegov učenik i nastavio je da komponuje balete sa jednim činom, kao što su ,,Sjenke Kobustana“ (,,Qobustanın kölgələri“) i Kaleidoskop, a kasnije je vodio muzički avangardni pokret u Azerbejdžanu. Tokom hladnog rata u junu 1961. godine, Garajev i Tihon Hrennikov bili su jedina dva sovjetska kompozitora koja su prisustvovala prvom Međunarodnom muzičkom festivalu u Los Anđelesu koji je održan u Kalifornijskom Univerzitetu u Los Anđelesu. Petnaest kompozitora iz sedam nacija predstavilo je svoja djela, uključujući Arnolda Schoenberga i Igora Stravinskog. 11. juna, Franz Vakman dirigovao je Festivalskim simfonijskim orkestrom sa svirom iz Garajevskog ,,Puta groma“. 1962. godine Garajev je posjetio Sjedinjene Države, Etiopiju i Liban. 1972. godine posjetio je Poljsku.
Garajev je bolovao od srčanih bolesti, što ga je spriječilo da prisustvuje svom 60. jubilarnom slavlju koje je održano u Bakuu, gde je dobio titulu heroja socijalističkog rada. Garajev je proveo poslednjih pet godina svog života u Moskvi, daleko od javnosti, iako je njegova ljubav prema Bakuu ostala snažna, i ljubav prema domovini – Azerbejdžanu. Jednom prilikom je izjavio: ,,Za mene je Baku najljepši grad na svijetu. Svakog jutra, kada se grad probudi, bilo sunca ili kiše i magle, svako jutro pjeva moj grad. Baku je namijenjen umjetnosti. Toliko mi je zadovoljstvo pisati o ovom gradu bez obzira da li pišete muziku, stihove ili slikate“. Garajev je umro 13. maja 1982. u Moskvi u 64. Godini starosti. Njegovo tijelo je odvezeno u Baku i sahranjeno u Aleji časti. Gara Garajev je objasnio muzički termin 20. vijeka „molto accelerando e crescendo“ (ubrzavanje pokreta i pojačavanje zvuka). Garajev je tokom godina u raznim člancima i govorima govorio o sintezi Istoka i Zapada u azerbejdžanskoj muzičkoj kulturi. On je ovu sintezu vidio ne u apstraktnom sukobu Istoka i Zapada, već u međusobnoj povezanosti stvaralačkog iskustva njihove nacionalne kulture, u neposrednoj blizini.
Pored izuzetnog muzičkog rada i komponovanja Gara Garajev je bio naučnik i mislilac bogatog pogleda na svijet, enciklopedijskog znanja, filozofskih generalizacija, široke erudicije i oštre inteligencije. Proučavao je i savladao najnovija dostignuća svjetske muzičke nauke sa velikim znanjem svjetske muzike, kao i književnosti, slikarstva i pozorišta. Kao naučnik imao je posebna istraživanja čisto muzičke nauke, teorije i estetike, njegovo bogato naučno-publicističko nasleđe, brojne članke, kritike, predavanja i govore koje je napisao tokom četrdeset godina, intervjue, niz važnih pitanja u umjetnosti, nacionalizam, internacionalizam, tradicija, inovacije, tragedija u muzici i tako dalje. Njegove misli, ideje, sastanci, naučne odredbe opravdavale su ga da je jak i častan lik muzičke nauke Azerbejdžana i Gara Garajeva kao velikog mislioca.
