Istorija Rožaja do 1912. godine (sa sajta muzeja ”Ganića kula”)

Rožajski kraj ima bogatu, iako nedovoljno izučenu istorijsku prošlost. Ni njega nije mimoišla sudbina ostalih crnogorskih krajeva: život je ovdje vječita borba za slobodu i opstanak, što je često imalo tragične posledice. Prirodni uslovi i položaj uslovljavali su postanak i razvitak naselja i ekonomije sa Rožajama kao centrom.

Posebno mjesto u nastanku i razvoju Rožaja pripada činjenici da je ovuda vodio put iz Srbije preko Novog Pazara, Rugova i plavsko-gusinjske kotline – za Skadar, jedno od glavnih trgovačkih mjesta na Balkanu kroz čitav srednji vijek.

Prema predanju, selo Rožaje nalazilo se u Suhom Polju, gdje postoje ostaci crkvice, zbog svog povoljnog položaja selo je preraslo u u gradsko naselje Rožaje, danas središte istoimene opštine na sjevero-istoku Crne Gore.

Nahiji Trgovište, u stvari Rožajama, poseban značaj davala je činjenica da se nalazila na granici između dva pašaluka bosanskog i skadarskog, pa se u dokumentima iz 18. v. javlja čas u jednom, čas u drugom pašaluku.

Tako u dokumentu od januara 1767. godine piše da su kaze (srezovi): Sjenica, Trgovište (Rožaje), Novi Pazar i Kopaonik u elajetu Bosna, a u drugom dokumentu iz iste 1767. godine, da su Korita i neka sela u Bihoru pripadala nahiji Trgovište u sandžaku Prizren.

Bogatom Skadarskom vilajetu je pripadalo svo Polimlje i Bijelo Polje sve do 1852. godine, što je uslovljavalo da se ova oblast nalazi na raskrsnici mnogih puteva.

Na starim kartama je označeno naselje na razmedji pritoka Lima i Ibra, što je bio običaj, za značajna mjesta, kakvo je bez sumnje bilo Rožaje.

Dakle, kroz Trgovište (Rožaje), je išao glavni put koji je vodio od Skadra za Pomoravlje i dalje dolinom Morave i Vardara, jer je Skadar bio glavni grad za održavanje trgovačkih veza.

Kako je Rožaje bilo poznato mjesto za trgovinu stokom Turci su ga i nazivali Trgovište.

O tome svjedoči i predanje o „Beglucima“ , od kojih je jedan bio u dnu Đuranovića Luka (Rožaje), a drugi u Prosopu (Štavica).

Upravo 19. v. predstavlja zlatno doba rožajske trgovine stokom, kada je i nastala izreka „Carigrad da izgori, Rožaje bi ga podiglo“.

Bogatstvo kraja davalo je Rožajama poseban značaj, pa i na ovom mjestu nastaje vojničko uporište, na raskrsnici puteva, oko koga se formiralo varoško naselje bogatih aga, koje su živjele od trgovine i agaluka.

U tom sada već razvijenom privrednom centru, pominje se tridesetak dućana sa mješovitom robom…

Narodna predanja: „grčka groblja“, “utvrđenja“, “crkvišta“, “gradine“, “kuline“, itd…, govore o starosti naselja u rožajskom kraju.

Ovih starina ima ovdje na više mjesta. Najkarakterističnije je naselje koje se nalazi u blizini grada, na Brezovačkom brdu, poznato u narodu pod nazivom ilirsko.

Tragova prošlosti ima gotovo u svakom rožajskom selu, što nedvosmisleno govori da naseobine u Rožajama potiču još iz 7. vijeka.

Teritoriju Rožaja, zaposjeli su Turci 1455. godine, kada je izvršen prvi popis tih krajeva kao zasebne administrativne-teritorijalne jedinice, koja je pripadala oblasti Brankovića, odnosno krajištu Isa-bega Ishakovića.

Rožaje je tada Turcima poslužilo kao usputna stanica prema mnogo poznatijoj susjednoj Župi i gradu Bihoru, koji danas leži u ruševinama.

Pri tom pohodu srušeno je vjerovatno i Rožajsko utvrđenje, kao i prvo naselje koje se sastojalo od jedne kule i nekoliko drugih zgrada opasanih visokim zidom.

U ruševinama ga je zatekao i Ami Bue sredinom 19. vijeka, kada je pohodio i opisivao tursko carstvo.

U katastarskom defteru prizrenskog sandžaka 1527/30 godine nahija Rožaje je obuhvatila 110 naselja, od kojih je 6 ubicirano u današnjoj opštini Rožaje.

Pored ostalih, nabraja se i naselje Rožaje u nahiji Zagor, sada već kadiluka Rožaje sa osam domaćinstava, koja su plaćala kao uživaoci Timara godišnji novčani iznos od 2397 akči.

To je ujedno, prvi pomen Rožaja pod ovim imenom. Sljedeći pomen imena Rožaje nalazimo u zvaničnom Turskom popisu iz 1585. godine, koji se nalazi u Istambulu, a koji se odnosi na oblast kadiluka, Novi Pazar, Rožaje i Bihor.

Od 377 naselja obuhvaćenih ovim popisom, njih 14 se nalazilo u oblasti Rožaja, a samo Rožaje je obilježeno pod brojem 27 u kazi Trgovište.

Staro ime Rožaje (kaza Trgovište), nalazimo i kod Austrijskog istoričara Josifa fon Hammera, koji kaže da je grad Rožaje bio u ruševinama, jer su ga 1638. godine, ustanici bili srušili, a Duče-paša naredio da se grad obnovi pošto je ugušio pobunu.

Tada je Rožaje „ljuto stradalo“, jer je Duče – paša pogubio kneza Rožajskog Hotaša, a žene i djecu u roblje prodao.

Izgradio je stražaru na susjednom brdu da bi kontrolisao puteve koje su Klimenti ugrožavali.

Pod Rožajama se tada podrazumijevala sadašnja opština Rožaje a administrativno je to bila nahija Trgovište.

Rožajska tvrđava, koju je sagradio pomenuti Duče-paša pominje se dvije godine kasnije 1640. godine. U vrijeme turske dominacije, koja je ovdje trajala punih pet stoljeća, teritorija Rožajskog kraja, u okviru administrativnih jedinica o kojima je već bilo riječi, je igrala veoma značajnu ulogu posebno u ekonomskom pogledu – jer su ovuda vodili skoro svi značajni srednjovjekovni putevi: dubrovačko-carigradski, zetski i bosanski.

Upravo zbog svog položaja i značaja koje su mu turci davali, Rožaje je bilo izloženo stalnoj kontroli turskih vlasti, a mjesno stanovništvo izloženo dažbinama i pritiscima.

To je dovodilo do čestih buna i ustanaka, koji su u krvi ugušivani.

Rožajci su podigli veliku bunu 1765. do 1768. godine, a predvodili su je potomci islamiziranih Kuča i Klimenta, da je čak sa najvišeg nivoa izdavana naredba, od samog turskog cara da se očuva red i mir u gradovima i da se unište odmetnici.

Posebno se pominju Rožaje i Trgovište koji su izašli iz pokornosti “pljačkaju i čine štete muslimanima, čine nasilje raji, sirotinji i putnicima koji su caru od Boga povjereni“.

Nakon svake od brojnih buna Rožajski kraj je ljuto stradao. To najbolje potvrđuje zapis iz 1764. godine, koji kaže da „neki Osman paša iziđe na Rožaje i pohara i popali – ne ostade ništa živo“. Rožajci se pobuniše i 1770. godine, protiv Turaka, ali buna bi ugušena, sirotinja postrada, a Rožaje opustje ponovo. Nakon od svakih ovih raseljavanja i stradanja u rožajski kraj se doseljavalo novo stanovništvo – u 17. i 18. vijeku, a najviše Klimenti i Kuči, koji su očuvali živu tradiciju do danas.

Struktura stanovništva ovdje se najviše izmijenila u 17. vijeku. Prilikom velike seobe 1690. godine, u ovaj kraj su se doselila crnogorska plemena Kuči, Bratonožići i Rovčani, te malisori Klimenti, koji su primili islam a samim tim i običaje koji prate tu religiju, iako su zadržali svoj maternji jezik.

Zajedno sa Klimentima 1700. godine, doselili su se: Hoti, Škrijelji, Šalje i Gege. Kasnije u 19. vijeku, Rožajsko-Bihorsku teritoriju naseljavaju: Kuči, Drobnjaci, Vasojevići, Piperi, Bjelopavlići, Moračani i drugi Crnogorci.

Veliki broj ovih stanovnika je islamiziran.

Godina 1700 je zabilježena i kao godina kada Turci predvođeni prizrenskim begom učiniše veliki zulum „Na Rožaje“.

„Rožajci se ne daše“, ali turska vojska od 7000 vojnika opljačka cio kraj, a „sirotinja bježaše po ledu i snijegu i plakaše ljuto i gorko“.

Dakle, intervencije turskih vlasti bile su stalne, osobito u 18. vijeku, kada je mjesno stanovništvo bilo neposlušno, uključujući doseljenike i islamizirano stanovništvo.

Na to su ih podsticali visoki porezi i dažbine, koje su davali stanovnici ovog planinskog i dosta osiromašenog kraja.

Zabilježeno je da su za prikupljanje dažbina i vanrednih poreza vršene posebne mobilizacije, što je imalo za cilj dovodjenje tamošnjeg stanovništva pod potpunu kontrolu.Takvo stanje je uslovljavalo nemire,kao onu bunu koja je buknula 1796. godine, što je zabrinjavalo turske vlasti jer je time bilo ograničeno kretanje kroz ovaj kraj.

Interesantno je da je prilikom jedne slične situacije uslijedila konferencija u Rožajama – po carskom naređenju, na kojoj su prisustvovali ugledni ljudi iz Rožaja i okoline.

Skup je održan 1765. godine, u organizaciji Prizrenskog Ismail-paše, a prisutni su bili predstavnici sela Jablanice, Baća, Drage, Sjenika i varoši Rožaja.

Ma koliko zaključci konferencije iz 1765. g. bili čvrsti, nijesu doveli narod u potpunu poslušnost, pa su hajdučija i nemiri bili stalna pojava.

Istorijska građa nedvosmisleno ukazuje da je sjeverni dio Crne Gore, a time i Rožaje, u drugoj polovini XVIII vijeka bio u sastavu Bosanskog pašaluka.

Pomenuću ferman sultana Abdul Hamida I (vladao od 1774-1789) iz 1190, odnosno 1776. godine, a odnosi se na imenovanje mitropolita Nikodima “za mitropolita Novog Pazara, Nove Varoši, Sjenice, Gusinja, Bijelog Polja, Mitrovice i Rožaja.”

Krajem XVIII i početkom XIX vijeka, skadarski vezir – koristeći mjesne razmirice između islamiziranih Kuča i Klimenta pokušava da nametne vlast Rožajcima preko svoga zabita Hasana Hota, sudije u Suvodolu na Pešteru.

U periodu izmedju 1825. i 1831. godine, mnogi Rožajci su otjerani u Skadar, i tamo završili život.

Za vrijeme pohoda Bosanaca na Kosovo 1831. godine, Rožajci su uzeli učešća u toj borbi.

Rat između Bosanaca i Rožajaca je završen nagodbom da Rožajci ostanu sa Pećkim pašom odnosno sa Carskom vojskom.

Ipak, Rožaje je 1847. godine, izuzeto iz skadarskog i pripojeno Bosanskom pašaluku, ali je otkazalo poslušnost i nije htjelo da plaća dažbine.

Putopisac Franjo Jukić pišući o Skadarskom sandžakatu kaže da ovom“de jure“ pripadaju Gusinje, Rožaje, Bihor, Pešter i bijelo Polje, te da se ubrajaju u Novopazarski sandžakat samo radi lakšeg upravljanja.

Godine 1862. nekoliko Rožajskih sela odbilo je da plaća porez Turcima, što je bio povod da Hurši-paša preduzme kaznenu ekspediciju i pobunu uguši.

Mnogi Rožajci su odvedeni u Travnik kao taoci.Medjutim, otpor mjesnog stanovništva- pravoslavnog, muslimanskog i katoličkog – nije prestajao.

Tako je 1903. godine, zbog otpora regrutovanju mladića, i poreskih dažbina – došlo do nove kaznene ekspedicije na Biševo.Predvodio ju je Šemsi-paša Čolović, koji je bio jedan od najpoverljivijih sultanovih ljudi.

Tada je u progonstvo odvedeno 60 ljudi iz Biševa.

Godine 1911. kaza Rožaje bila je u sastavu Pećkog sandžaka, zajedno sa đakovičkom, beranskom i gusinjskom.Kaza Rožaje je bila III kategorije i imala je tri službe:

1. Kajmakan Nedžib-beg

2. Naib Mehmed sudski-efendi

3. Pomoćnik javnog tužioca Mesud Vehbi-efendi

Odmetništva i nemiri ovdje nijesu prestajali sve do 1912. godine, tako je Šemsi-paša, po rođenju Rožajac-Kuč iz Biševa, nemilosrdno gonio čak i svoje odmetnute rođake.

Uticaj lokalnih „vlasti“ bio je toliko jak da su se predstavnici turskih vlasti njih bojali, jer su Rožajci bili slobodoumni – i nijesu trpjeli nikakvu spoljnu vlast.

To je i dovelo do konačnog oslobođenja Rožaja od Turaka 1912. godine. Oslobodio ih je istočni odred Crnogorske vojske.

Tada je čitav ovaj kraj ušao u sastav Kraljevine Crne Gore. Rožaje ponovo postaje jedno od glavnih karavanskih stanica na putu između Polimlja i Kosova, tako da je uoči balkanskih ratova imalo 40 dućana, magaza i zanatskih radnji, dva hana i mnogo poslovnih ljudi.

Granična 1912. godina je granična i za naziv Rožaje. Do te godine u zvaničnoj turskoj administraciji zadržalo se za rožajsku oblast naziv trgoviška kaza, a samo Rožaje-Trgovište.

Samo ime Rožaje etimološki je izvođeno, uglavnom, raznim permutacijama od imena crkve Ružica u Suhom Polju, čiji se ostaci i danas tamo nalaze, ili prema karakterističnim krečnjačkim klinovima u obliku rogova, iznad kojih je bilo staro utvrđenje Rogaje.

U novije vrijeme je nastalo jedno poetično tumačenje imena Rožaje – prema izobilju divlje ruže u ovom području našto ukazuje: roža (rumunski) ruža, ruja (rumunski) šipurak, divlja ruža, rosa (latinski) ružica. Ami Bue uvodi još veću dilemu u tumačenje objašnjenjem da bi ime Rožaje moglo nastati od krečnjačkih klikova-kamenih stubova u obliku rogova (Rogaje-Rožaje).

On pominje arnautske varijante rožaj i Ružaj – uzani pojas ravnice uz rijeku, odnosno „arnautski ružaja“, selo sa 60 kuća, gdje ima mehana i mala džamija.

Iako je svaka od ovih varijanti moguća, smatram da je ljepota rožajskog ambijenta dovoljan i najubjedljiviji razlog da po njoj dobije ime.

80-tih godina XIX vijeka, kada su izgrađene moravsko-vardarske komunikacije, zamrli su stari putevi, a samim tim zamiru i gradovi u ovim krajevima.

Bez ekonomske baze, gradovi (samim tim i Rožaje), su pali u zaostalost i nerazvijenost a stanovništvo u borbi za golu egzistenciju-brzo je zaboravilo svoju blistavu istorijsku prošlost.

Kako to obično biva u ovakvim situacijama, u nedostatku pisane riječi , istorija ustupa mjesto legendama, koje ponekad imaju istorijsku podlogu.

U rožajskom kraju je očuvan bezbroj legendi o čemu svjedoče i brojni toponimi. Stanovništvo rožajskog kraja  dijelilo je sudbinu znatno šireg prostora – još od daleke praistorije pa sve do naših dana. Migracione struje su bile česta pojava preko ovoga kraja, a Rožaje usputna stanica tim strujama, gdje su se mnogi doseljavali, i tu ostajali. Najčešće su to bili doseljenici iz raznih krajeva Crne Gore, Albanije i Metohije.

Prema turskoj statistici iz 1865. godine, u Trgoviškoj kazi (Rožaje i Štavica), bilo je pravoslavnih 702 kuće sa 3972 muške glave, a muslimanskih 1581 kuća i 7.118 muških glava.

Raseljavanje tj. doseljavanje stanovništva u ove oblasti bilo je uslovljeno istorijskim prilikama, i teklo je postepeno. Najveće promjene nastale su poslije pokreta za oslobodjenje krajem XVII i početkom XVIII vijeka.

Prema dostupnim izvještajima prvo veće naseljavanje izvršeno je odmah poslije 1690. godine, što se poklapa sa tradicijom rožajskih rodova.

Doseljavanje u ove krajeve bilo je stalno sve do oslobođenja 1912. godine.Uzroci su najčešće bili ekonomske prirode, ili zbog izbjegavanja krvne osvete, ali i zbog nesigurnosti življenja u ranijoj sredini.