Osman Kurpejović: Privreda Rožaja 1945-1955. godine

Prije Drugog svjetskog rata rožajski kraj je bio jedno od najnerazvijenijih područja u Crnoj Gori. Glavna privredna grana bila je eksplotacija šuma i drvoprerada. Nosilac te djelatnosti bila je pilana „Treska“ a. d. Pored ove pilane, postojale su i pilane potočare tzv. šare. U 1939. i 1940. godini bilo ih je svega pet i to na Bukeljskoj rijeci Osa Dacića i Baša Ljaića, na Crnji u Kaluđerskom Lazu Žuja Dacića i na Ibru Huseina Šabovića.[1] U samom gradu postojalo je nekoliko trgovinskih i zanatskih radnji.

Rožaje je dočekalo oslobođenje još u težoj ekonomskoj situaciji. Smanjen je broj trgovačkih radnji, zanatskih radionica i mlinova, a pilane potočare su prestale sa radom.

Ko se sve bavio zanatskim i trgovačkim uslugama u Rožajama može se vidjeti iz nekoliko dokumenata koja se nalaze u Državnom arhivu Crne Gore – Odsjek Berane.

Sreski narodni odbor Berane uputio je Mjesnom narodnom odboru Rožaje dopis br. 258 od 12. januara 1948. godine[2], u kojem se, Mjesni odbor obavještava da, na osnovu Upustva Saveznog Ministarstva finanasija br. 27347 od 30. decembra 1947. kao i dopisa od Ministarstva finansija NRCG da su svi obveznici na promet dužni da plaćaju mjesečno porez i da su obavezni da vode knjigu prometa. U pomenutom dopisu data su, takođe i upustva kako da se vrši naplata poreza i na koji način da se vodi knjiga prometa. Takođe je naznačeno ko se sve podrazumijeva pod paušalistima, a to su: „sve zanatlije kao stolari, tišleri, obućari, slastičari, piljari, kafedžije i slično. Jednom rečju svi oni koji vrše kakav zanat ili prodaju robu na koju nije plaćen porez na promet proizvoda, Ovde ne dolaze u obzir trgovci koji prodaju fabričku robu na koju je plaćen porez na promet prilikom izlaska iz fabrike, no ako prodaju pored ove robe još kakvu drugu nefabričku robu kao kožne opanke u tom slučaju su i oni na ovu nefabričku robu dužni plaćati porez na promet mjesečno.“[3] U dopisu je takođe naznačena i stopa prometa za pojedine zanatske usluge. Uz dopis je dostavljen spisak poreskih obveznika iz rožajskog kraja. Nažalost, u spisku pored imena nisu dati podaci o tome ko se kojim poslom bavio.

Spisak paušalista – obveznika plaćanja porezana promet mesečno i obavezno vođenja knjiga prometa[4]

1. Sejdić Muharem
2. Gusinjac B. Jaho
3. Šećerović O. Jusuf
4. Bećiragić Š. Smajo
5. Jašarović Galip
6. Đerekarac B. Mujo
7. Bajrović Osman
8. Iković Dž. Elmaz
9. Bajrović A. Tahir
10. Iković Dž. Meho
11. Iković M. Adem
12. Osmanović M. Ramo
13. Mujković M. Meho
14. Mujković M. Murat
15. Nokić Murat – Jonuz
16. Topalović M. Jonuz
17. Karahmetović Arif
18. Burdžović E. Redžo
19. Monić A. Amir
20. Bećiragić Š. Ibrahim
21. Pećanin B. Mustafa
22. Kardović Avda Abaz
23. Ganić M. Etem
24. Feleć I. Džibo
25. Zejnelagić Mujo
26. Zejnelagić Rasim
27. Agić Salih
28. Fetahović M. Hajro
29. Zejnelagić Abdurahman
30. Kardović S. Selmo
31. Kardović Šefko
32. Agić Š. Juso
33. Demić R. Adem
34. Agić Z. Ethem
35. Hadžialijagić Murat
36. Kurtagić E. Ajro
37. Agović I. Asim
38. Bećiragić S. Ivzo
39. Kardović A. Muhamed
40. Cikotić O. Avdo
41. Topalović Jakup
42. Zejnelagić S. Amir

Napomena: Ukoliko u ovom spisku nije neki paušalista obuhvaćen isto mu saopštite ili ako se neko ponovo pojavi.

Referent za ak. iz privrede

Mil. Pajković

(Dopuna)

Radević Pero

Topalović Vehbo

Salović Haljil

Salović Asim

Cikotić Jošo

Gusinjac Hivzija

Kuč Aljo

Demić Hamdo

Pećanin (ime nečitko)

Demić Bajro

Kalić Hamo

NACIONALIZIJA „TRESKE“ I REGISTRACIJA „GORNJEG IBRA“

Pošto je zbog privredne saradnje rukovodilaca „Treske“ sa okupatorom na teritoriji Crne Gore već u 1945. poveden protiv njih krivični postupak, u cilju zaštite imovine „Treske“ u rožajskom kraju rješenjem Vojnog suda cetinjskog vojnog područja krajem avgusta 1945. sekvestirana je sva imovina „Treske“ u rožajskom kraju i povjerena na privremenu upravu Narodnom odboru za srez beranski.[5] Ovo preduzeće je je poslovalo pod imenom „Treska“ i u 1946. godini što se može vidjeti iz novinarskih bilješki i dopisa o rezultatima i doprinosu njegovih radnika u obnovi zemlje.[6]

Odlukom Prezidijuma Narodne skupštine Narodne Republike Crne Gore od 2. decembra 1946. godine ovo preduzeće se proglašava kao preduzeće od republičkog značaja i da će Vlada Narodne Republike Crne Gore odrediti koje će Ministarstvo neposredno upravljati ovim subjektom. U ovoj odluci ovo preduzeće se pominje kao Parna pilana „Gorni Ibar“.[7] Prva poslijeratna registracija „Gornjeg Ibra“ izvršena je 1948. godine i objavljena u Službenom listu Narodne Republike Crne Gore broj 19 od 20. avgusta:

„Ministarstvo finanasija NRCG, u smislu čl. 17. Osnovnog zakona o državnim i privrednim preduzećima i čl. 18. Pravilnika o registraciji privrednih preduzeća objavljuje:

Na osnovu rješenja Ministarstva finansija NRCG br. 10217 od 26. jula 1948. godine upisano je u Registar državnih privrednih preduzeća republikanskog značaja pod brojem 156 Sveska I pod firmom: Šumsko industrisko preduzeće „Gornji Ibar“ sa sjedištem u Rožaju

Preduzeće je osnovano rješenjem Vlade NRCG br. 3507 od 8. jula 1948. Preduzeće se nalazi pod administrativno–operativnim rukovodstvom Ministarstva poljoprivrede i šumarstva NRCG.

Predmet poslovanja je iskorišćavanje šuma, prerada šumskih i drvno–industrijskih proizvoda i prodaja tih proizvoda.

Firmu preduzeća potpisuje direktor Branko Preklasi.

Broj 10217

Iz Ministarstva finansija NRCG

26. jula 1948. godine.“

Inače, sve do 1952. godine Šumsko industrijsko preduzeće „Gornji Ibar“ je bilo jedino industrijsko preduzeće  u beranskom srezu i činilo 85% dohotka sreza.[8]

ZADRUGE

Da bi pružila naročitu zaštitu i pomoć siromašnom i srednjem seljaku i pravilno organizovala snadbijevanje narodnih slojeva, Narodna skupština FNRJ je 1946. godine donijela Osnovni zakon o zadrugama, koji uvodi seljačke radne zadruge (SRZ) kao poseban oblik zadrugarstva. Po uzoru na Sovjetski savez, u Jugoslaviji se formiraju seljačke radne zadruge. U periodu od 1947. do 1953. godine, formiranje zadruga postaje organizovana politička akcija koja će eskalirati poslije plenarne sjednice CK SKJ u februaru 1949. Vrhunac u brojnosti dostigle su SRZ u 1950. kada ih je bilo 6964 sa 2.128.893 člana.[9] U tom periodu (1949-1950) na teritoriji rožajske opštine osnovano je sedam SZR i dva zanatsko – indusrijska preduzeća („Županica“ u Rožajama i „Borovar“ u Baću) .

Prva Seljačka radna zadruga osnovana je u Radevoj Mahali:

„Sreski narodni odbor – Izvršni odbor u Beranama ovim objavljuje da je uvedena u zadružni registar na strani 77 reg. br. 38 Seljačka zaduga „Cmiljevica“ sa sjedištem u Radevoj Mahali, Mjesni narodni odbor Rožaje. Zadruga je osnovana po odobrenju Ministrastva poljoprivrede i šumarstva NRCG br. 1178 od 21. V 1949. godine.

            Zadatak Zadruge:

1. Zajednička obrada zemljišta i iskorišćavanje ljudske i stočne radne snage, mašina i oruđa zadrugara u cilju da bi se povećali prinosi i smanjili troškovi proizvodnje, i time postigla veća korist za Zadrugu i državu.
2. Zadruga je osnovana na udjelima. Svaki zadugar odgovara obaveze Zadrugine najmanje petostrukim iznosom upisanih novčanih udjela. Jedan udio iznosi 1000 dinara, a isti se uplaćuje u dvije rate i to do kraja 1949. god.
3. Svako domaćinstvo unosi svu svoju zemlju u Zadrugu izuzev okućnice sa kućom za stanovanje i privrednim zgradama potrebnim za njegovo lično gazdinstvo.
4. Zadružna domćinstva unose svu svoju zemlju u Zadrugu kao svoj udio. Zemlja unijeta u Zadrugu kao udio ostaje sopstvenost onih koji su je u Zadrugu unijeli.
5. Područije Zadruge je Mjesni narodni odbor Rožaje.
6. Trajanje Zadruge je najmanje tri godine.
7. Zadruga je trećeg tipa.

Sve odluke i izvještaji zadruge objavljivaće se u poslovnici Zadruge.

Članovi Upravnog odbora su: Magdelinić Vaso, Magdelinić Dragiša, Magdelinić Radoje, Zekić Trajko i Zekić Joso.

 Zadrugu pravovaljano potpisuje pretsjednik Zadruge Magdelinić Vaso, a u odsutnosti pretsjednika potpisivaće Zadrugu jedan član Upravnog odbora.

Br. 8787 od 14. VI 1949.

Iz kancelarije Sreskog narodnog odbora u Beranama“.[10]

Istog dana, 14. VI 1949. pod rednim brojem 39, kod Sreskog narodnog odbora u Zadružni registar uvedena je i Seljačka radna zadruga „Ibar“sa sjedištem u Ibarcu. Upravni odbor ove Zadruge sačinjavali su: Dacić Rustem, Halilović Islam, Dacić Bajram, Dacić Sadik, Zekić Jaho, Matović Omer i Brđanin Hamza. Za predsjednika Zadruge izabran je Dacić Rustem.[11]

Ne dugo potom, formirana je i zadruga u Kalačama koja je nosila naziv „Turjak“ i upisana u Zadružni registar pod rednim brojem 42. Upravni odbor ove Zadruge bio je u sastavu: Kalač Bahto, Kalač Mušan, Kalač Bajram, Kalač Zika, Kalač Jusuf, Kalač Hasim i Kalač Nazif. Predsjednik Zadruge bio je Kalač Bahto.[12]

Seljačka radna zadruga u Bašči upisana je u junu 1949. godine u Zadružni registar pod rednim brojem 44.[13] Zadruzi je dato ime „Jelenčica“, a u Upravni odbor zadruge izabrana su sljedeća lica: Garović Dobrija, Garović Gligorije, Garović Vaso, Radević Mihailo i Ratković Miljko. Za predsjednika zadruge imenovan je Garović Dobrija. Knjigovođa zadruge je Garović Milorad, a za članove  Kontrolnog odbora izabrani su: Radević Pero, Garović Radisav i Garović Drago.[14]

Seljačka radna zadruga „Prvi maj“ sa sjedištem u Sinanovića Lukama uvedena je u Zadružni registar pod registarskim brojem 54. Područje djelovanja zadruge je Mjesni odbor Biševo. U Upravnom odboru ove zadruge izabrani su: Sinanović Bećir, Đozović Ajdin, Kuč Šefto, Bulatović Milutin, Kuč Deko, Sinanović Hamdija i Kuč Mustafa. Za predsjednika zadruge izabran je Sinanović Bećir.[15] Na osnivačkoj skupštini, koja je održana u septembru 1949., prisustvovali su predstavnici 48 domaćinstava. Pored članova Upravnog odbora i predsjednika, izabrani je knjigovođa Đozović Smail, brigadir za stočarstvo Đozović Ajdin, brigadir za ratarstvo i livadarstvo Sinanović Sait i brigadir za omladinsku brigadu Kuč Raif.[16]

U Bijeloj Crkvi zemljoradnićka zadruga se zvala „Zora“ i uvedena je u Zadružni registar pod rednim brojem 50. Upravni odbor ove zadruge sačinavali su Bulatović Vulić, Bulatović Miloš, Bulatović Milutin, Bulatović Radivoje, Bulatović Radonja. Bulatović Laza i Bulatović Arso. Za predsjednika Zemljoradničke radne zadruge „Zora“ izabran je Bulatović Vulić.[17]

U službenom listu Narodne Republike Crne Gore broj 23 – 24 od 11. Septembra 1950. godine objavljena je registracija Seljačke radne zadruge „Zeleni“ sa sjedištem u Rožajama. Ova zadruga uvedena je u zadružni registar pod rednim brojem 59. Zadruga je osnovana po odobrenju Ministarstva poljoprivrede i šumarstva NRCG broj 5083 od 13. maja 1950. godine.[18]

Upravni odbor Zemljoradničke radne zadruge „Zeleni“ je izabran u sljedećem sazivu: Kurtagić Abaz, Fetahović Medo, Sutović Ćerim, Hodžić Smajo, Luboder Pašo, Feleć Jupo i Agović Rasim. Za predsjednika Zadruge imenovan je Kurtagić Abaz.[19]

U ovom periodu na teritoriji Rožaja, registrovana su i dva preduzeća koja ne spadaju u kategoriji seljačkih radnih zadruga, i to „Županica“ u Rožajama i „Borovar“ u Baću

Sreski narodni odbor – Povjereništvo za finansije, na osnovu člana 18 Pravilnika o registraciji državnih privrednih preduzeća lokalnog značaja, objavljuje da je u registar na listu br. 16. sveska I uveo ovo preduzeće pod firmom:

„Mjesno industrijsko zanatsko preduzeće“

Skraćeni naziv preduzeća je „ŽUPANICA“ sa sjedištem u Rožaju

Preduzeće je osnovano Rješenjem Mjesnog narodnog odbora u Rožaju br. 616/51 a baviće se sječeom šume, proizvodnjom daske i zanatstvom.

Firmu će potpisivati Bećiragić Omer i Kardović Muhamed.

Broj 3572 – Iz Povjereništva za finansije Sreskog narodnog odbora u Ivangradu od 23. marta 1951. god[20].

Nakon toga, i u Baću je osnovano još jedno ovako preduzeće  sa nazivom „Borovar“, Preduzeće je osnovano Rješenjem Mjesnog narodnog odbora u Baću br. 189 od 10. III 1951. godine, a baviće se sječom šuma, proizvodnjom daske, trgovinom i ugostiteljstvom. Firmu će potpisivati Murić Rizvan i Murić Šaban.[21]

U ovom periodu osnovano je, odlukom Mjesnog narodnog odbora Rožaje br. 370 od 19. februara 1952., Ugostiteljsko preduzeće „Kozara“ koje je registrovano kod Sreskog povjereništva za finansije u Ivangradu. Za direktora preduzeća imenovan je Zejnelagić Jakup, a za njegovog zamjenika Demić Redža, knjigovođa u preduzeću.[22]

Avgusta 1950. godine donešena je Naredba o registraciji zadružnih organizacija, zanatskih radnji i radionica[23] čime su se stvorili uslovi da pojedini zanatski radnici registruju u Registar zanatskih radnji kod Povjereništva za finansije u Ivangradu svoje radnje. Svim radnjama djelokrug rada bilo je Rožaje i bile su od lokalnog značaja.

U periodu od 1950. do 1952. u Rožajama su, prema dostupnim dokumentima, registovane samostalne radnje za uslužne djelatnosti i to:

KOVAČKE RADNJE

Prije Drugog svjetskog rata, prema podacima koje je naveo Alija Matović u svom radu „Rožajska mala privreda“[24] postojalo je 16 kovačkih radnji u Rožajama Uković Adem je prvi registrovao svoju radnju „Sreski narodni odbor – Povjereništvo za finansije u Ivangradu objavljuje da je kovačko – potkivačka radnja radnja Uković Adema upisana u registar zanatskih radnji lokalnog značaja pod rednim brojem 4436 od 22. juna 1951. godine.[25] Pored njega kovačke radnje regisrovali su i Đerekarac Mujo, Bajrović Tahir i Mujković Osman.[26]

PILJARSKE RADNJE

U 1951. godini Kurtagić Hajro i Demić Adem su registrovali trgovačke radnje – piljarske struke sa sjedištem u Rožajama pod registarskim brojem 7794, odnosno 7925. Radnje su registrovane na osnovu dozvole Sreskog narodnog odbora u Ivangradu.[27]

PEKARSKE RADNJE

Od oslobođenja pa do 1951. godine jedina registrovana pekarska radnja je bila pekara Monić Amira. Upis u registar samostalnih radnji pri Povjereništvu za finansije Sreskog narodnog odbora u Beranama, izvršen je 23. juna 1951.[28] Inače, prije Drugog svjetskog rata, odnosno 1930. godine, u Rožajama pekarskim zanatom bavile su se porodice Bošnjak Hama, Agić Sulja, Vujović Milisava i Jokić Vukmana.[29]

MESARSKE RADNJE

Mesarskim ili kasapskim zanatom u Rožajama prije Drugog svjetskog rata bavili su se: Hamdija Sutović, Suljo Ganić, Ramiz Gruda, Šefko Sutović, Jaho Gusinjac i dr[30]. Nakon oslobođenja mesarske radnje lokalnog značaja u Rožajama registrovali su do 1952. godine sljedeća lica:

Luboder Šabo pod rednim brojem 7317 od 12. oktobra 1951. godine[31] pod nazivom „Mesarska radnja Luboder Šaba sa sjedištem u Rožaju,“ Spahić Ećrem pod rednim brojem 2635 od 21. aprila 1951. godine[32] i Sutović Šefko pod rednim brojem 56/53 od 23. maja 1953. godine.[33]

VODENICE

Na teritoriji današnje rožajske opštine, prije Drugog svjetskog rata bilo je preko 142 vodenica.[34] U samom gradu vlasnici vodenica bili su: Agović Nazif, Hadžić Rašid. Zejnelagić Faik i Ganić Rustem.[35]  Poslije Drugog svjetskog rata, prvi vodeničari koji su registrovali svoje vodenice bili su:

Kardović Abaz pod rednim brojem 12670,[36]

Nurković M. Medo pod rednim brojem 12668[37] i

Dedeić E. Šećo pod rednim brojem 12600. Naziv firme je „Mlinar Dedeić E. Šećo“ sa sjedištem u Koljenu kod Rožaja i baviće se prostom meljavinom žitarica“[38]

BERBERSKE RADNJE

Pred Drugi svjetski rat u Rožajama berberskim zanatom su se bavili Murat Nokić i Jonuz Topalović. Murat Nokić se bavio i vađenjem zuba.[39]

Poslije rata, 1952. odnosno 1953. godine, Nurković Š. Emin i Topalović Jonuz su upisali svoje berberske radnje u Registar zanatskih radnji i radionica pri Savjetu za privredu Narodnog odbora Sreza Ivangradskog.

Nurković Š. Emin pod rednim brojem 2907 od 16. VII 1952. godine[40]  i

Topalović Jonuz pod rednim brojem 3074 od 24. VII 1953. godine.[41]

______________________________

[1] Vučković D.: Drvna industrija u Crnoj Gori 1873 – 1941. Titograd (1969), str. 88.

[2] DACG – Odsjek Berane – Fond: MNO Rožaje

[3] Isto

[4] Isto

[5] Vučković, dr Dušan: Kapitalističko iskorišćavanje šuma u Crnoj Gori, Titograd (1965), str. 479.

[6] Tomović Đ.: Dobrovoljni besplatni rad radnika pilane „Treska“ u Rožaju. – Pobjeda, Titograd, (1946), br. 5, str. 4.; – Boljević S.: Radni kolektiv pilane „Treska“ u prvomajskom takmičenju premašio predratnu normu 40%. – Pobjeda, Titograd, (1946), br. 48, str. 2

[7]  Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 23/1946. od 6. decembra 1946. str. 198. 

[8] Koprivica, Veseljko: Muslimani Crne Gore u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji (1946 – 1990), u: Istorija Muslimana Crne Gore 1918 – 2007, Knjiga II, Podgorica (2015), str. 226.

[9] Mala enciklopedija Prosveta. Četvrto izdanje. Knjiga 2. Beograd (1986), str. 39.

[10] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 19/1949. od 10. jula 1949. str. 218.  

[11] Isto str. 219

[12] Isto, str. 219.

[13] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 20/1949. od 20. jula 1949. str. 226. 

[14] Radević N.: Društveno – ekonomske prilike u Bašči od 1949-1950. god., Rožajski zbornik (2010), br.  14. str. 31-68.

[15] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 33/1949. od 30. novembra 1949. str. 301.

[16] Tahirović Dž.: Privreda Biševa (1936-1965), Rožajski zbornik (2011), br. 15. str. 159 – 174.

[17] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 9-10/1950. od 10. aprila 1950. str. 54.

[18] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 23 – 24/1950. od 11. septembra 1950. str. 162..

[19] Isto

[20] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 9/1951. od 25. aprila 1951. str. 67.

[21] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 12/1951. od 31. maja 1951. str. 82.

[22] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 8/1952. od 15. aprila 1952. str. 43.

[23] Službeni list FNRJ, br. 50/1950

[24] Matović Alija: Rožajska mala privreda, Rožajski zbornik (1983), br. 2. str. 83 – 101. 

[25] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 17/1951. od 30. jula 1951. str. 106.

[26] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 26/1951. od 10. decembra 1951. str. 143.

[27] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 19/1951. od 31.  avgusta 1951. str. 114.

[28] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 17/1951. od 30.  juna 1951. str.106.

[29]  Sjećanje Avda Cikotića na Rožaje iz 1930. godine, Rožajski zbornik (2005), br. 12. str. 52 – 68.

[30] Matović A.: Rožajska mala privreda, Rožajski zbornik (1983), br. 2. str. 83 – 101.

[31] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 13/1952. od 14. juna 1952.. str. 74.

[32] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 12/1951. od 31. maja 1951. str. 82.

[33] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 16/1953. od 14. septembra 1953. str. 106.

[34] Hadžić Rifo: Vodenice u rožajaskom kraju. Rožajski zbornik (2013), br. 16-17, str. 189 – 208. Vidi i:  Matović Alija: Rožajska mala privreda, Rožajski zbornik (1983), br. 2. str. 83 – 101.     

[35] Sjećanje Avda Cikotića na Rožaje iz 1930. godine, Rožajski zbornik (2005), br. 12. str. 52 – 68.

[36] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 6/1952. od 16. marta  1952. str. 36

[37] Isto

[38] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 9/1952. od 30.  aprila 1952. str. 46

[39] Matović A.: Rožajska mala privreda, Rožajski zbornik (1983), br. 2. str. 83 – 101.

[40] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 18/1952. od 20.  septembra 1952. str. 142.

[41] Službeni list Narodne Republike Crne Gore, br. 15/1953. od 25  avgusta 1953. str. 102.