Redakcija Stari Beograd, Skadarlija, 1900.
BEOGRAD NA 29 BREŽULJAKA
(Tekst je objavljen 1987. godine u Politikinom zabavniku br: 1869 i 1870)
I na na našim prostorima odvajkada je važila ista mudrost – gradovi su podizani na uzvišenjima. Tako se, na primer, Cetinje nalazi na 700 metara nadmorske visine, Bitolj se uzdiže na oko 630 metara iznad mora. Sa Trsatskog brda u Rijeci pruža se izvanredan pogled na more, s jedne i Gorski kotar, sa druge strane. Petrovaradinska tvrđava u Novom Sadu poznata je po izuzetno lepom pogledu na vojvođanske ravnice, a do grada celjskih grofova trebalo je pešačiti uzbrdo i po nekoliko časova.
Vremenom, kada je prestajala potreba da se razmišlja o odbrani od neprijatelja, ljudi su i dalje, po navici, gradili dvoja naselja na bregovima ili brdima. Jedan od najpoznatijih gradova u svetu po tome što njegovi žitelji udišu čist vazduh, sudeći bar po nadmorskoj visini, jeste i glavni grad Srbije – Beograd.
Začudo, malo Beograđana može tačno da nabroji brda na kojima obitavaju njihovi sugrađani. Ako je nekada bilo poznato osam bregova: Kalemegdan, Vračar, Banjica, Dedinje, Zvezdara, Banovo brdo, Pašino Brdo i udaljenija Avala, danas se Beograd rasprostro na brda koja su ljudi maštovito krstili. čak će i stručnjaci, istoričari i hroničari koji prate razvoj grada tek uz mnogo muke reći koja su i gde se nalaze ta silna brda. A o njihovim imenima da i ne govorimo.
Gde se nalaze ta brda? Idući prema centru grada Ibarskom magistralom, putnik nailazi na gusto naseljeno Petlovo brdo. Taj naziv upisan je i u najnovijem planu Beograda. Brdo je oivičeno Mrakovačkom ulicom, zatim Rasinskom, Tuzlanskom i ulicom Omladinsko šetalište. Stariji žitelji nekada daleke periferije grada, reći će vam da je ono dobilo po nekom petlu, ali ne onom kojeg je opevao Đorđe Balašević 1983. godine. Tačnih podataka jednostavno nema. Visina Petlovog brda – 205 metara iznad mora.
Za Labudovo brdo, novo naselje nakrcano soliterima, postoji sijaset priča mada se poreklo imena, ipak, ne zna. Smešteno je između Gočke ulice, ulice Serdara Janka Vukotića i 11. krajiške divizije. Da li su novodoseljenim građanima soliteri iz daljine izgledali kao beli labudovi ili je život u njima labudova pesma – nije razjašnjeno. Najverovatnije je da su prihvatili šifru pod kojom je urađen projekat Aleksandra Đokića, arhitekte, i saživeli se sa nazivom Labudovo brdo.
Za Banovo brdo postoje, međutim, tačni podaci. Onaj prostor iznad Makiša, koji se u kartama austrijskog porekla iz početka XIX veka, naziva Repiško brdo, kasnije Ordija i Golo brdo, početkom sledećeg stoleća menja naziv po Matiji Banu, Srbinu rođenom 1818. godine u Petrovom selu, kraj Dubrovnika. On se, prema podacima iz knjige Marinka Paunovića “Beograd – večiti grad” (Beograd, 1968) doselio u Beograd i 1861. godine “podneo molbu Beogradskoj opštini da mu se proda zemljište na brdu daleko izvan Beograda, da tamo sagradi lep i prostran letnjikovac u srpskom stilu”. Odbornici su odlučili da mu traženo zemljište poklone, a ne prodaju, smatrajući da je to ovaj veliki rodoljub zaslužio. Inače, Matija Ban je obavljao poverljive poslove za srpsku vladu i istovremeno se bavio književnošću. Uz njegovo ime ostalo je zapisano da je 1849. godine u Dubrovniku pokrenuo zabavnik koji se zvao “Dubrovnik”. Po njemu se ceo kraj u početku nazivao Banovac, a posle njegove smrti 1903. godine – Banovo brdo. Najviša tačka ovog uzvišenja nalazi se u ulici Kneza Višeslava, na 216,68 metara nadmorske visine.
Za Julino brdo, sa kojeg se nebu pod oblake uzdiže 15 solitera, raspredaju se mnoge priče. Jedna od njih kazuje da je na njemu, svojevremeno, u doba prvog srpskog ustanka, živela baba Jula. Bila je, vele, veliki rodoljub i prilikom svakog napada Turaka pomagala ustanicima. Jedne noći, kaže legenda, Turci su iznenada napali srpsku vojsku. Videvši da je stanje kritično, baba Jula se dosetila da, uz pomoć nekoliko ustanika, zapali velike iskrčene panjeve i gurne ih niz padinu. Vatrene buktinje su omele i zbunile Turke, što je omogućilo ustanicima da se priberu i odbrane od napada. Pouzdano se ne zna da li je ovo kazivanje tačno, ali je rado prepričavaju najstariji žitelji Žarkova koji su ga “čuli od starijih”. Vrh Julinog brda nalazi se u ulici Poručnika Spasića i Mašere i doseže 124,23 metara nadmorske visine.
Kanarevo brdo, nekada Goljino brdo počelo je da se izgrađuje između dva svetska rata. O njegovom nazivu postoje tačni podaci. U “Detaljnom urbanističkom planu za Košutnjak i Dedinje” iz 1984. godine, piše da je: Kanarevo brdo teren na kojem je krajem treće decenije našeg veka, podignuta “Prva železnička kolonija”. Ona se nalazi na periferiji imanja Đorđa Kanare, rentijera, po čijem je imenu nazvano i obližnje – Kanarevo brdo. S ostalih strana – severne i severoistočne – teren je bio prirodno oivičen prugom Beogad – Požarevac (i naglom strminom prema Dedinju). Se do podizanja železničke kolonije ovo područje bilo je nenastanjeno. Urbanističkim projektom iz sredine dvadesetih godina predviđenim “vrtnim gradovima” kao minijaturni isečak “vrtnog grada” i ova kolonija imala je središnju saobraćajnu aveniju (ulica Pere Velimirovića) kao svoj javni centar. Parcele su približno jednake i pretpostavljaju porodične zgrade – vile u središtu sa dovolno okolnog prostora za odmor i zabavu. Posle drugog svetskog rata srušena je osnovna šema “vrtnog grada” izgradnjom novih zgrada i solitera.
Očigledno da se od prvobitnog lokaliteta Kanarevog brda ime proširilo i na deo novoizgrađenog naselja u Rakovici, a ono je na visini od 107 metara. Oivičeno je ulicama Milana Blagojevića Španca, Borskom, Vareškom, Srzentićevom i I šumadijske brigade.
Nekada je Banjica bila upisana na kartama kao breg. To govore podaci iz prethodna dva stoleća, kao i Rista Nikolić u knjizi “Okolina Beograda”, objavljenoj 1903. godine. Tamo piše da se: “iz poznijeg vremena zna, na primer, da je na banjičkom brdu bilo mesto gde su Rimljani spaljivali mrtve u III veku nove ere”. Danas se sve više za taj deo grada, oivičen Bulevarom oktobarske revolucije, zatim ulicama Neznanog junaka, Crnotravskom, Borskom, Milana Blagojevića Španca i Velisava Vulovića, Banjičkim vencem i Ljutice Bogdana naziva Banjički vis. Oznaka da je to brdo nema, mada je visina Banjice 198 metara nadmorske visine. Naselje Banjica dobilo je ime po potoku pokraj koga se izgrađivalo.
Dedinje se u geografskim kartama iz XVIII veka pominje kao “Dedinberg” – u prevodu Dedinjsko brdo. Na njemu se 1789. godine nalazio austrijski logor, a bilo je omeđeno današnjim ulicama Teodora Drajzera, Zatim Bulevarom oktobarske revolucije, ulicom Velisava Vulovića, sa jugoistočne strane Milana Blagojevića Španca i Rakovičkim drumom. U međuvremenu je dobilo kraći naziv Dedinje, mada se danas često govori da su na Dedinju i površine Topčiderskog brda, Senjaka… Na Dedinju su, inače, pre drugog svetskog rata podigli kuće i letnjikovce viđeni i ugledni trgovci, političari i ministri.
O nazivu Topčiderskog brda postoje zvanični podaci. Ime je, po svemu sudeći, dobilo spajanjem dve reči: turske – tobdžija (onaj koji lije topove) i persijske – dare ili dere (dolina). U pomenutoj knjizi Marinka Paunovića kaže se: “Prema nekim podacima ovo je bilo mesto gde su Turci, prilikom opsade Beograda 1521. godine lili topove za napad na Beograd”. A kasnije, 1831. godine, Knez Miloš je počeo uređenje Topčidera. U pismu od 24. februara iste godine on naređuje Tomi Vučiću Perišiću: “… Postarajte se da u dogovoru sa kapetanom Stankovićem, put, duž i preko Topčidera, gde god iskvaren i od vode izlokan bude, dobro opraviti date. Nikakva kola ne puštajte da preko Topčidera idu, da livade ne kvare. Vi ćete se pri tom postarati da nekoliko krečara nađete, da mi kreč peku, jer sam namjereniju neka zdanja u Topčideru rad graditi”. Zaista, od 1831. do 1834. godine, knez Miloš je u Topčideru sagradio sebi Konak, a na njegovoj gradnji bili su angažovani i robijaši.
U knjizi Rajka Veselinovića “Građa za istoriju Beograda od 1806. do 1867. godine” nalazimo podatak u dokumentu od 26. maja 1857. godine: “Tapija o prodaji javnog vinograda i do njega ležeće njive na Topčiderskom brdu od strane Atanasija Jankovića, trgovca, dr. Janku Šafariku, profesoru Liceja, za 70 cesarskih dukata…”
A u dokumentu od 29. maja 1863. godine Nikola Hristić, ministar unutrašnjih dela, izveštava kneza Mihaila o događaju na Topčideru: “Gospodaru, noćas je pobeglo 4-5 robijaša koji su bili izvan Topčidera kao čuvari. Žandarmi konjanici noćas u patroli naiđu na jednoga kod drva na Savi i pucali, ali je i on pucao, pa onda se negdi sakrio. Ne zna se kud su utekli…” Visina Topčiderskog brda je 148 metara nadmorske visine, a okruženo je bulevarima Vojvode Putnika i Oktobarske revolucije, i ulicama Teodora Drajzera i D. Radenkovića.
Milićevo brdo između Višnjice i Slanaca zabeleženo je i na kartama iz prošlog veka. Spominje se u knjizi Riste Nikolića, objavljenoj 1903. godine. Osim pomena imena nikakvih drugih podataka nema. Brdo je, inače, visoko 279 metara.
O Mitrovom i Glumčevom brdu nema nijednog objašnjenja u knjigama. Očigledno zato što su naselja na njima podignuta, skorašnjeg porekla. Ni današnji hroničari, profesori Univerziteta i poznavaoci istorije Beograda ne mogu da objasne otkud imena ovih brda.
Na karti Beograda iz 1925. godine zapisano je da se Stojčino brdo nalazi negde na pola puta od Konjarnika prema Malom Mokrom Lugu. Njegova visina je tačno 253 metra. Po kome je ovo brdo dobilo ime ostaje da se razjasni. Kao što treba da se objasni poreklo imena Orlovog brda. Njegova visina je 266 metara. Da li su nekada na tom uzvišenju orlovi svijali gnezdo – nije poznato. Na otprilike istom geografskom odredištu – današnjoj okolini Mirijeva – nalazi se i ćurtovo brdo. O kojem ćurti je reč – nije zapisano.
Za Maleško brdo koje može da se nađe na kartama s početka XX veka, isto tako nema podataka. Nalazi se u stvari na padini Vračarskog visa, iznad današnje raskrsnice “Mostar”, preko puta beogradske pivare. Na njemu se nalaze nova zdanja i nekoliko bolnica.
Sa platoa spomenika Neznanom junaku na Avali vidi se Vodičko brdo. Između Vinče i Ritopeka proteglo se Starac-Vasino brdo, na visini od 209 metara. O Stanovačkom brdu između Višnjice i sela Slanci nema drugih podataka osim pomena na karti iz 1906. godine. Kao što nema pomena ni o Lisastom brdu iznad sela Leštana, zatim o Lozovičkom brdu koje se nalazi nedaleko od Boleča na visini od 209 metara i Moračkom brdu koje susrećemo ispred Umke ako idemo iz Beograda.
O Pašinom brdu ima mnogo podataka, čak sasvim tačnih. Dobilo je naziv u vreme prvog srpskog ustanka, preciznije, posle ubistva Sulejman-paše, beogradskog vezira, 1807. godine. On je, napuštajući Beograd sa celom svojom pratnjom, naslućujući namere ustanika, hteo da zavara trag. Umesto da krene Carigradskim, on se zaputio Kragujevačkim drugom, a zatim jednim poprečnim putem preko brda koje je bilo pod retkom šumaricom, želeći da izbije na Carigradski put, ali Karađorđevi ustanici su ga pratili, a kad je došao do nekog istočnika ubili su i njega i njegovu pratnju. Brdo kojim je hodio paša znavano je Pašino brdo, a izvorište Pašina česma. Kasnije će Menka Veljković, pišući o predgrađu Vojvode Stepe u knjizi “Prilozi za poznavanje gradova u našoj zemlji”, objavljenoj u Beogradu 1931. godine reći da će izgradnja naselja Vojvode Stepe na Pašinom brdu, početi 1922. godine: “Kuće su male i bez sprata, od slabog materijala većinom pravljene od nestručnjaka i bez plana. Podignute su na brzu ruku, izvesno će u skorom vremenu ustupiti mesto velikim zgradama, kada ovo predgrađe bude sastavni deo Beograda. Stanovnici su radnici, činovnici, zanatlije i trgovci. Ima dosta bakalnica, hlebarnica i piljarnica…” Ovo brdo je inače, oivičeno Kragujevačkim drumom, zatim ulicom Vojvode Gligora sa juga i jugozapada, čuburskim potokom sa severa i severozapada, ulicama Vojislava Ilića i Grčića Milenka sa istoka”. I danas neke od ovih ulica nose ista imena. Visina Pašinog brda, koje se dvadesetak godina posle drugog svetskog rata zvalo Lekino brdo, jeste 151 metar.
Preciznih podataka o Erinom brdu, visokom 280 metara, koje se nalazi iznad Grocke – nema. Kao što nema ni zanimljivosti o Golom brdu, visina 248 metara, koje se proteglo između Velikog Mokrog Luga i Kumodraža. Ni Veliko brdo, visina 201 metar, nije zavredilo pažnju hroničara. Sasvim je mogućno po veličini kao što se pretpostavlja da je Belo brdo na visini od 252 metra iznad Ritopeka, zračilo nekom belinom.
Iznad sela Sinovec i Gradine na obali Dunava upisano je u starim kartama Nikino brdo. Njegova visina je, prema podacima geodetske uprave Beograda, 257 metara. Bližih podataka ko je bilo Niko ili Nika – nema. Nema podataka ni o Žutom brdu koje se nalazi južno od Velike Moštanice na visini od 200 metara nadmorske visine.
