Ćamil Topalović (1927-2019)
SREDNJOŠKOLCI ROŽAJA DO 1950. GODINE
Opšte obrazovanje i školovanje mladih iz Rožaja i okoline sve do dvadesetog vijeka svodilo se uglavnom na pouke i učenja iz vjeronauke. Osnovno obrazovanje muslimanske djece obavljalo se preko dječijih ili sibijan-mekteba. Oni su otvarani po dogovoru između roditelja zainteresovanih da im djeca pohađaju mektebe i izabranog vjeroučitelja. Njega su djeca zvali Hodža. Mektebi su postojali gotovo u svakom naseljenom mjestu. Vjeroučitelj je u mektebu pored davanja pouka i učenja iz vjeronauke posvećivao znatnu pažnju u podučavanju djece o lijepom ponašanju i opštem vaspitanju.
U ovom kraju nije postojala regularna osnovna škola sve do kraja devetnaestog vijeka. Radi školovanja se moralo ići u Peć, Đakovicu, Skoplje, Solun, Istanbul. Turske vlasti su, zbog naraslog interesovanja i potreba, osnovale 1900. godine osnovnu školu „Iptidaiju“ u Trgovištu, današnjim Rožajama. Nastava u ovoj školi se obavljala po utvrđenom nastavnom programu, koji je, svakako, odgovarao savremenim potrebama. Nastavni kadar u školi je bio brižljivo izabran i stručan. Za upravitelja škole, direktora, postavljen je Husein Hasan (po turskom), odnosno Husein Ramusović iz Berana. Poticao je iz ugledne porodice. Školovao se i završio vjerske studije u Istanbulu, gdje je i završio za hafiza, i kao hafiz-Husein, bio je veoma cijenjen i poštovan u društvu.
Postojanje jedne regularne, verifikovane osnovne škole u Rožajama, i uopšte u ovom kraju, bila je nužna potreba. Znatan broj mladih iz Rožaja je prošao kroz ovu školu, bilo da je pohađao ili završio s pravom upisa u srednju školu i time nastavi školovanje. Nešto više o toj školi saznajemo iz priloženog svjedočanstva Hamda Kardovića (1898-1966) sa završnog ispita te škole. Tu se vide predmeti koji su se polagali na završnom ispitu škole, sastav ispitne komisije i ocjene. Nastava se izvodila na turkom jeziku uz upotrebu staroturskog pisma i pravopisa. Ovdje prikazujemo original i prijevod pomenutog svjedočanstva Hamdije Kardovića, sačuvanog u njegovoj porodici.
Nakon osnovne škole, ipitidaije, turske vlasti osnivaju 1909, godine srednju školu, ruždiju, u Trgovištu (Rožajama). Učenici koji su završili iptidaiju, sticali su pravo na upis u Ruždiju. Kod mladih je bilo dovoljno interesovanja za upis u ovu skolu, a i mnogi roditelji su željeli da im se djeca školuju.
Padom turske vladavine 1912. godine na ovom prostoru, dio novopazarskog sandžaka sa Rožajama, pripadao je Crnoj Gori, a na osnovu odluka Berlinskog kongresa iz 1878. godine o priznavanju Crne Gore kao države i njenom pravu na proširenje svojih granica. Nova crnogorska vlast je ukinula postojeće turske škole na ovom prostoru i upotrebu staroturskog pisma, a naziv Trgovište je promijenjen u već davno poznato ime Rožaje. Učenici Ruždije, čije je školovanje prekinuto, mogli su nastaviti školovanje u školama na teritoriji pod turskom vlašću. Poslije prestanka rada Ruždije u Rožajama, nekoliko njenih učenika je otišlo u Peć, gdje i završavaju prekinuto školovanje. To su bili:
Hakija Feleć (1895-1972),
Redžep Zejnelagić (1896-1971),
Hamdija Kardović (1898-1966),
Ziko Kurtagić (1902-1982).
To su i prvi svršeni srednjoškolci iz Rožaja.
Školsko obrazovanje i školovanje mladih iz Rožaja i okoline, uopšte iz rožajskog kraja, ne počinje od Iptidaije i Ruždije. Znatno ranije bilo je školovanih i vrlo obrazovanih ljudi koje je dao ovaj kraj, i poznatih i uglednih ljudi koji su se nalazili i na vrlo odgovornim, visokim položajima.
Znatan broj mladih iz Rožaja i okoline, školovao se u Peći, Đakovici, Skoplju, Solunu i Istanbulu. Oni su bili iz imućnijih porodica – porodica aga, trgovaca i slično.
Napomenućemo nekoliko imena najobrazovanijih ljudi iz perioda s kraja devetnaestog i početka dvadesetog vijeka iz ovog kraja koji, svakako, zaslužuju našu pažnju. To su:
Ahmed-efendija Ganić ( -1914) – Uživao je visoki ugled u svom kraju, pa i mnogo šire. Školovao se i školu završio u Istanbulu. Od 1910. godine do pada turske vlasti u ovim krajevima, tj. do kraja 1912. godine, bio je poslanik u turskom pralamentu. Zalagao se za prosvjećivanje naroda i otvaranje škola u ovom kraju.
Šemsi-paša Čolović (1846-1908) – rođen u Biševu, kod Rožaja, kao vojnik stekao je odlično vojno znanje i sposobnost. Došao je do visokog poližaja i čina Paše. Bio je vjerni podanik i pratilac sultana-Hamida.
Hamid-beg Bećiragić (1853-1923) – bio je kajmekan u Gnjilanu, Sjenici i Beranama, veoma cijenjen i poštovan u narodu. Knjaz Nikola I ga je odlikovao 1901. godine Ordenom trećeg stepena Knjaza Danila I za zasluge učinjene narodu.
Medo Pećanin (mula-Medo) (1883-1961) – u Rožajama je završio iptidaiju, a ruždiju i medresu u Đakovici. Imao je vrlo dobro obrazovanje i bio je dobar poznavalac albanskog, turskog i arapskog jezika. Bio je vjeroučitelj i mualim u Rožajama, a od 1918. g. imam-matičar kučanske džamije. Dekretom Ulema Medžilsa u Skoplju, od 1934. godine postavljen za imama-matičara.
Juso Agić (hafiz-Juso) (1878-1955) – medresu i za hafiza je završio u Skoplju. Bavio se vjerskim pitanjima, a kao član Vakufskog odbora aktivno učestvovao u njegovom radu.
Sait-efendija Feleć ( -1924) – sa završenom medresom u Skoplju, posjedovao je zavidno vjersko obrazovanje. Godine 1912. upravitelj Ruždije u Novom Pazaru.
Aljo Topalović (1890-1973) – Kao vrsni vjeroučitelj, postavljen je 1934. godine Dekretom Ulema Medžlisa u Skoplju za vjeroučitelja u Seošnici kod Rožaja. Poznavalac turskog i arapskog jezika.
Hajruš Fazlić (mula-Hajruš) (1856-1950) – osnovno obrazovanje je stekao u Rožajama, a medresu u Đakovici. U mektebima je predavao kao vjeroučitelj. Isto tako u osnovnim školama je predavao vjeronauku kao predmet.
Iljaz Kardović (1887-1973) – osnovno obrazovanje je završio u Rožajama, a ruždiju u Peći. Kao mlada čovjeka, bistra i dobra učenika, zapazio je Ahmed-efendija Ganić i kao poslanik – član turskog parlamenta, poveo ga sa sobom u Carigrad da mu bude pisar. Imao je svoju poslaničku kancelariju u Istanbulu sve do 1912. godine, kada je ovaj kraj došao pod crnogorsku vlast.
Bejto Fetahović (1889-1945) – u Rožajama je završio ipitidaiju, a višu gimnaziju u Skoplju. Zatim je upisao vojnu akademiju u Solunu, gdje je završio 3 razreda jer je škola prestala sa radom zbog pada turske vlasti. Poslije rata je službovao u više mjesta. Predavao je vjeronauku u osnovnoj školi u Rožajama i mektebu. Govorio je turski i francuski, a služio se i arapskim jezikom.
Odmah poslije svršetka Prvog svjetskog rata i stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, uslovi za školovanje mladih sa ovih prostora su i dalje vrlo nepovoljni. Udaljenost škola, materijalni položaj, nerazvijenost i potpuna zaostalost u pogledu obrazovne strukture stanovništva učinili da su uslovi za školovanje bili veoma nepovoljni. U takvoj situaciji došlo se do ideje da treba obavezno raditi na tome kako da se riješi pitanje školovanja mladih iz ovih krajeva u kojima pretežno živi stanovništvo islamske vjeroispovijesti. „Inicijativa za osnivanje Velike medrese pokrenuta je septembra 1923. godine. Potekla je od ondašnjeg Ministarstva vjera u Vladi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Okolnost da je Hasan Rebac bio tada načelnik u ovom ministarstvu, pozitivno je uticala na donošenje takve odluke“. Odluka o osnivanju škole kraljevskim Ukazom 28. aprila 1924. godine, kojim se istovremeno utvrđuje i naziv škole „Velika medresa kralja Aleksandra I u Skoplju“. Poslednja je upisana generacija 1940/41 godine, a zbog aprilskog rata, škole su 30. marta 1941. godine raspuštene.
„Velika medresa u Skoplju, bila je specifična srednja škola. Po svojoj programskoj orjentaciji, predstavljala je kombinaciju gimnazije i islamske teološke škole. Kao takva, bila je namijenjena isključivo učenicima čiji su roditelji pripadali islamskoj religiji. Nije imala lokalni, niti regionalni karakter jer je stanovništvo kojem je bila namijenjena bilo dosta brojno, a živjelo je na prostoru od Makedonije i Kosova, do Sandžaka i Crne Gore, dijelom Bosne i Hercegovine i uže Srbije.“
Za upis u Veliku medresu u Skoplju, bilo je interesovanja u rožajskom kraju. Upis se vršio po javnom konkursu, u kome su izneseni uslovi upisa. Primano je trideset učenika, uz obavezan prijemni ispit. Prema imovnom stanju, pola učenika je bilo o državnom trošku-stipendija, a pola je plaćalo troškove školovanja. Internatski život u školi je bio obavezan za sve učenike.
Učenici iz Rožaja i okoline koji su se upisali u veliku medresu kralja Aleksandra I u Skoplju:
Mustafa Pećanin II gen. 1926-27 godine. Poginuo kao borac-partizan Druge proleterske brigade 4. XII 1943. godine u Prijepolju
Hajro Fetahović II gen. 1926-27 godine.
Hazbo Fetahović III gen. 1927-28 godine.
Abdulah Nokić V gen. 1929-30 godine.
Hasan Bećiragić XII gen. 1936-37 godine.
Redžep Kuč XII gen. 1936-37 godine.
Ahmet Agić XIII gen. 1937-38 godine.
Omer Dacić XIII gen. 1937-38 godine.
Ćamil Topalović XIV gen. 1938-39 godine.
Izet Fetahović XV gen. 1939-40 godine.
Omer Fetahović XVI gen. 1940-41 godine.
Osman Zejnelagić XVI gen. 1940-41 godine.
(Napomena: zbog rata, škole su od 1. aprila 1941. godine prestale sa radom, a učenicima je razred priznat završenim.)
Učenici velike medrese koji su napustili školu:
Tahir Sutović III gen. 1927-28 godine
Juso Ganić III gen. 1927-28 godine
Ahmet Zejnelagić VII gen. 1931-32 godine
Smajo Hadžalijagić IX gen. 1933-34 godine
Hajro Bećiragić XII gen. 1936-37 godine
Ahmet Nokić XII gen. 1936-37 godine
Bajram Kurtagić – Novembra 1933. godine isključen iz Velike medrese zbog nedozvoljene političke aktivnosti. Maturirao je u Državnoj muškoj II realnoj gimnaziji u Beogradu i upisao se na pravni fakultet. Ubijen je od ustaša 1942. godine u bolnici u Zagrebu.
Tahir Sutović, odmah poslije rata 1945/46. godine bio učitelj u Rožajama. Zatim je radio na više radnih mjesta: Skupštini Opštine, opštinskim organizacijama, “Gornjem Ibru”, odborima vjerskih zajednica. Bio je vrlo dobar administrativni radnik. Obavio je hadžiluk 1970. godine.
Da bi osnovne škole mogle da otpočnu sa redovnim radom, a zbog nedostatka odgovarajućeg kadra, angažovano je nekoliko medresanata za učitelje, i to: Sutović Tahir, Ganić Jusuf – Juso, Zejnelagić Ahmet, Agić Ahmet i Dacić Omer.
Gazi-Isa-begova medresa u Skoplju
Šukrija Feleć (1923-1964) upisao se u Gazi-Isa-begovu medresu u Skoplju. Ona je prestala sa radom 1. aprila zbog rata.
Medresa Islamske ustanove U Novom Pazaru
Abdul-Kerim Dedeić (1918-1995) iz Koljena, kod Rožaja, poslije završenog mekteba u Seošnici kod Rožaja kod vjeroučitelja Alja Topalovića, upisao se u medresu Islamske Ustanove u Novom Pazaru i istu završio. Radio je neko vrijeme kao službenik u opštini, zatim je bio Imam.
U druge srednje škole sve do 1941. godine upisali su se:
Izet – Hivzija Ćatović (1914-1944), trgovačka akademija u Skoplju – poginuo u borbi za oslobođenje Berana 29. aprila 1944. godine;
Mehmed Mulalić, učiteljska škola u Skoplju;
Miloš Ratković, Gimnazija Berane. Diplomirao prava a penzionisan kao oficir JNA u Beogradu;
Novak Zekić, Gimnazija, Berane;
Ismet Zejnelagić, Gimnazija, Novi Pazar;
Nusret Zejnelagić, Gimnazija, Novi Pazar;
Branko Preklasi (mlađi), Gimnazija, Skoplje;
Hamdija Fetahović, Gimnazija, Podgorica.
Drugi svjetski rat 1941-1945. godine poremetio je sve tokove društvenog života. Sve škole su prekinule svoj redovni rad. Tako su i rožajski srednjoškolci morali čekati bolje dane da bi, u Prištini, nastavili ratom prekinuto školovanje, gdje je postojala realna gimnazija, škola Normalle i u istoj su položili maturski ispit. To su:
Šukrija Feleć (1923-1964), ratom prekinuto školovanje, nastavio je u Prištini u realnoj gimnaziji, školi Normalle, koju je i završio. Nakon rata je upisao i završio višu zubarsku školu u Sarajevu. Radio je u Pljevljima, zatim u Beogradu na Vojno-medicinskoj akademiji sve do svoje smrti 1964. godine.
Redžep Kuč (1925-1946), rodom iz Bukovice kod Rožaja. Ratom prekinuto školovanje u Velikoj medresi u Skoplju, nastavio je u Prištini u realnoj gimnaziji, školi Normalle, koja je radila u toku rata, koju je i završio. Po završetku škole, radio je kao sekretar Suda opštine Prizren. Umro je 21. VI 1946. godine u liječilištu za grudne bolesti u Surdulici.
Odmah nakon svršetka Drugog svjetskog rata, 1945. godine, užurbano se radi na obnavljanju i izgradnji svega što je ratom oštećeno ili porušeno. Posebna pažnja se poklanja stvaranju uslova za školovanje i uopšte obrazovanje mladih. Često i pod nepovoljnim uslovima (školski prostor i nastavni kadar), škole su vrlo brzo otpočele sa svojim radom, kako osnovne, tako i druge. Učenici kojima je aprilski rat 1941. godine prekinuo redovno školovanje, mogli su da nastave sa svojim školovanjem. Tako su aprilskim ratom 1941. godine prekinuto školovanje nastavili:
Ćamil Topalović, nastavio je školovanje u gimnaziji u Beranama, gdje je i maturirao. Radio u redakciji ‚‚Borbe“ u Beogradu kao novinar. Zatim je prešao u Direkciju za informacije Vlade FNRJ. Odatle je završio dvije godine Novinarsko-diplomatske visoke škole.
Hamdija Fetahović, nastavio školovanje u gimnaziji u Beranama i završio maturu. Završio Filozofski fakultet, bio predsjednik opštine Rožaje i ambasador SFRJ u Kamerunu, poslije je penzionisan.
Nikola Vujović, upisao se i završio gimnaziju u Novom Pazaru i diplomirao na Agronomiji u Beogradu.
Izet Fetahović, nastavio školovanje u Vojnoj akademiji u Beogradu. Svoj radni vijek je proveo u JNA i penzionisan je u činu Pukovnika JNA u Beogradu.
Omer Fetahović, upisao i završio Srednju elektrotehničku školu u Zagrebu, a radio u Sarajevu.
Učenici koji su se upisali u neku srednju školu od 1945-1950. godine:
1. Šefkija Lukač, gimnazija Novi Pazar, nastavio u gimnaziji Berane.
2. Hilmija Ćatović, upisao gimnaziju u Beranama, a po završetku srednje škole studirao i diplomirao Akademiju primijenjenih umjetnosti, odsjek slikarstva, u Beogradu. Završio je posdiplomske studije i odbranio magistarski rad. Bio profesor na Fakultetu umjetnosti u Prištini.
3. Redžep Dedeić, upisao gimnaziju u Beranama, a odmah potom upisao medresu u Sarajevu. U Kragujevcu završio za višeg laboranta, a kasnije diplomirao na stomatologiji u Beogradu.
4. Šerif Sutović, upisao i završio Srednju veterinarsku školu u Daruvaru. Prvi je radnik sa tom strukom u ovom kraju.
5. Hanefija Sutović, upisao gimnaziju u Beranama, ubrzo je prešao u Srednju šumarsku školu u Banja Luci i istu završio. Studirao i diplomirao na Šumarkom fakultetu u Beogradu. Bio tehnički direktor u ŠIK “GORNJI IBAR”. Odlazi u Prištinu i zapošljava se u Privrednoj komori SAP Kosovo.
6. Milivoje Zekić, upisao gimnaziju u Beranama.
7. Milonja Zekić, upisao gimnaziju u Beranama.
8. Milosav Zekić, upisao gimnaziju u Beranama.
9. Fehmija Nokić, upisao gimnaziju u Beranama.
10. Nazim Nokić, upisao i završio gimnaziju u Beranama. Studirao i diplomirao Medicinski fakultet u Beogradu.
11. Nada Radonjić, upisala gimnaziju u Beranama.
12. Milivoje Ratković, upisao gimnaziju u Beranama.
13. Novica Ratković, upisao gimnaziju u Beranama.
14. Mustafa Bećiragić (1924 – 2010), završio srednju vojnu školu u Rajlovcu kod Sarajeva za radio – vezistu. Po vojnom rasporedu bio radio – vezista u vojnom vazduhoplovstvu JNA, sve do penzije. Živio u Zagrebu.
Ovim prilogom se želio dati mogući pregled učenika sa područja opštine Rožaje, koji su upisali i pohađali , završili ili prekinuli svoje školovanje u srednjoj ili njoj odgovarajućoj školi sve do 1950.godine.
Poslije oslobođenja zemlje vršene su procjene za koje potrbe i koje aktivnosti treba preduzimati. Ovom nerazvijenom i dosta zaostalom kraju trebalo je mnogo toga. Osnivaju se kursevi za opismenjavanje, zdravstvenu zaštitu i drugo. Za sve oblasti vlada interesovanje. Prisutan je potpuni nedostatak kadrova. Organizuju se razni kursevi za potpunu obuku zainteresovanih. U Nikšiću je organizovan ljetnji tromjesečni kurs za obuku auto-vozača. Tada su na poziv organizatora kursa iz Rozaja pošli i sa uspjehom položili vozački ispit:
1. Nikola Bulatović
2. Jusuf Kardović
3. Medo Kuč
4. Bejto Sutović
5. Hilmo Ćatović
6. Redžep Fetahović
7. Šabo Piljević
Oni su bili i prvi auto-vozači sa položenim ispitom, i svi su se brzo zaposlili po potrebi organizacija.
Tada je za potrebe poljoprivrede osnovana jednogodišnja Niža poljoprovredna škola u Nikšiću.
Ovu školu je iz Rožaja upisao i završio:
Ljutvija Kalač, kao redovan učenik škole u trajanju od 15. maja 1945. do 10. aprila 1946.
U svjedočanstvu stoji: “Prema ukazanom uspjehu na ispitu, učenik Kalač Ljutvija, završio je jednogodišnju Nižu poljoprivrednu školu sa Dobrim uspjehom”.
Kurs za ugostitelje i konobare u Kotoru pohađali su i završili:
1. Jakup Zejnelagić
2. Ramo Sutović
Nakon završenog kursa raspoređeni su na rad:
Zejnelagić Jakup u hotelu “Grand” na Cetinju, a Sutović Ramo u motelu “Jadran” u Ulcinju.
Ovim radom se željelo prikazati koliko je, uopšte, bilo prisutno osjećanje potrebe za školovanjem i obrazovanjem mladih. To, svakako, nije izostalo, ali su uslovi bili ograničavajući. Oblik obrazovanja s kraja XIX i početka XX vijeka davao je samo pouke iz vjeornauke i donekle vaspitanja i zadržao se do kraja rata. Interesovanje za upis u srednje škole je sve više raslo, što se vidi i iz ovog rada. Mnogi učenici iz raznih okolnosti prekidaju svoje započeto školovanje i bore se da ga dalje nastave, za šta je potreban poseban napor, i to po dosta nepovoljnim uslovima: udaljenost škole, troškovi školovanja, saobraćajne veze i više drugih nepovoljnosti. Ipak je ovaj kraj dao i vrijednih intelektualaca, iako u malo broju do 1950. godine.
Ako je iz ovog rada izostalo nečije ime ili neki vrijedan podatak, autor iskreno žali za tim, jer je do toga moglo doći samo slučajno, nenamjerno.
___________________
LITERATURA:
Mustafa Memić: Velika medresa i njeni učenici u revoucionarnom pokretu;
Grupa autora: Znanjem u budćnost;
Dr. Ejup Mušović: Šemsi-paša Biševac i njegovo doba;
Velika medresa: Godišnji školski izvještaji za 1938/39 i 1939/40 školsku godinu;
I iz lične bilježnice.