Redakcija U aprilskom ratu Sandžak je doživio sudbinu Jugoslavije: prvo je okupiran, a onda je nastao pravi grabež oko njegove teritorije. Oko teritorije Sandžaka su se otimale ne samo njemačke i italijanske okupatorske snage, već i dvije ratne državne tvorevine pod patronatom sila Osovine: Nezavisna Država Hrvatska (NDH) i tzv. Velika Albanija. Također, na teritoriji Sandžaka od samog početka okupacije osjetilo se djelovanje dva ideološki suprostavljena pokreta: partizanskog i četničkog.
.
.
Tokom Aprilskog rata koji je trajao samo 12 dana, na teritoriji Sandžaka se nisu vodile ratne operacije i ta činjenica je uslovila da su dvije njemačke divizije, u toku jednog dana, (16. aprila), zauzele sva sreska mjesta i uspostavile okupacionu vlast. Teritoriju Sandžaka su okupirale njemačke jedinice iz sastava II armije (8. tenkovska i 60. motorizovana pješadijska divizija). Pošto su kralj i vlada pobjegli iz zemlje već 15. aprila, dva dana kasnije Vrhovna komanda jugoslovenske vojske potpisala je bezuslovnu kapitulaciju.
Teritoriju Kosova i Ibarskog basena branile su jedinice jugoslovenske 3. armije, a napadale Hitlerove vojne formacije koje su nadirale iz Bugarske. Njemački 40. motorizovani korpus prodirao je preko Makedonije; njegova 9. oklopna divizija je iz Skoplja napadala jednim krakom zapadnu Makedoniju, a drugim Kosovo, zauzevši 9. aprila Uroševac, 10. aprila Suvu Reku i Prizren, 11. aprila Prištinu, a dva dana kasnije i Vučitrn. Sjeverno od ove nadirala je, počev od 8. aprila, druga njemačka kolona iz Bugarske, 14. korpus 1. oklopne grupe, čija je 60. motorizovana divizija, poslije osvajanja Niša, Kruševca i Kraljeva, krenula na jug Ibarskom dolinom i 15. aprila zauzela Rašku. Narednog dana je okupirala Kosovsku Mitrovicu, dok je drugim krakom iz Raške prodrla u Sandžak i 16. aprila zaposjela Novi Pazar i Sjenicu. Tako su njemačke jedinice okupirale Kosovo i Ibarski basen prije potpisivanja bezuslovne kapitulacije.[1]
Poslije osvajanja Jugoslavije počelo je izvlačenje operativnih trupa i njihovo pregrupisavanje radi napada na Sovjetski Savez, a u Jugoslaviji su ostavljene samo trupe kojima je povjerena uloga prvih okupacijskih jedinica, do dolaska posadnih jedinica u drugoj polovini maja 1941. godine. Komanda 2. armije, kojoj je bio povjeren ovaj zadatak, odredila je da tri divizije i jedan pješadijski puk 11. armijskog korpusa preuzmu ulogu posadne trupe na okupiranoj teritoriji Srbije. Teritoriju Kosova i Ibarski basen s novopazarskim dijelom Sandžaka zaposjela je i tu kratko ostala kao prva okupacijska jedinica – 60. motorizovana divizija. Za jedinicama 60. motorizovane divizije, stigla je na ovu teritoriju i 294. pješadijska divizija istog korpusa i zaposjela dio Kosova, Niš i Kragujevac. Ona je smjenila 60. motorizovanu diviziju koja je 25. aprila počela da prebacuje jedan svoj dio, a od 17. do 25. maja i glavninu, na prostor Užice-Valjevo-Lešnica-Sarajevo-Pljevlja. Zadatak jedinica 60. i 294. divizije bio je da po završetku ratnih operacija zaposjednu okupiranu teritoriju, prikupe i obezbjede ratni plijen, rukovode transportom jedinica, koje kreću u nova osvajanja, održavaju red i mir na svom području i rukovode obukom.[2]
Od početka maja u okviru njemačkog okupacionog vojno-upravnog sistema u Srbiji, u Kosovskoj Mitrovici je djelovala Krajskomandantura (okružna komanda) nadležna za dio Kosova pod njemačkom okupacijom (srezovi sa sjedištima u Kosovskoj Mitrovici, Vučitrnu i Podujevu), studenički (Raška) i deževski srez (Novi Pazar).
U toku maja 1941. godine povlače se iz Grčke i Jugoslavije operativne jedinice koje su učestvovale u aprilskom ratu, a zamjenjuju ih stalne posadne trupe tzv. 15. talasa. U tom cilju se u drugoj polovini maja iz Njemačke se u Srbiju transportuju tri posadne divizije: 704, 714, i 716. U Srbiji je 704. divizija smijenila 60. motorizovanu diviziju, 714. je smjenila 4. brdsku diviziju, a 717. divizija 294. diviziju. Smjenjivanje 294. divizije i njenih garnizona u dijelu Srbije, na Kosovu i u Ibarskom basenu izvršila je 717. pješadijska divizija. Njen štab je smješten u Niškoj Banji. Divizija je imala dva puka: 737. i 749. pješadijski, jedan artiljerijski divizion i druge jedinice. Štab 717. divizije je na prostoru Kosova i srednjeg dijela Ibarskog basena uputio 737. pješadijski puk. Puk je prvobitno imao sljedeći raspored: U Kosovskoj Mitrovici Štab puka (kasnije premješten u Zvečanu), pukovske čete i 3. bataljon: u Raški 2. bataljon i u Novom Pazaru 1. bataljon. Pošto je 1. bataljon raspoređen na druge prostore (Prokuplje i Kuršumlija), 2. bataljon je podjeljen na dva dijela, od kojih je jedan držao pod okupacijom Rašku a drugi Novi Pazar. Najjače snage su bile u Kosovkoj Mitrovici zbog značaja ovog mjesta, naročito rudnika olova i cinka Trepče, jer Trepča je slovila za najveći rudnik olova u Evropi. Ove rude su bile od životne važnosti za njemačku ratnu idustriju. Njemačka je 33% ukupne svoje proizvodnje olova i cinka dobijala iz Trepče. Zbog toga će na pregovorima u Beču o podeli Jugoslavije, 21. i 22. aprila 1941. godine njemački ministar inostranih poslova fon Ribentrop energično odbiti da preda Trepču Italijanima. To su bile osnovne njemačke snage koje su od kraja maja, kao posadne jedinice, držale pod okupcijom dio Kosova (Kosovska Mitrovica, Vučitrn i Podujevo), Ibarsku dolinu (Raška), i novopazarski dio Sandaka, kao i Toplicu (Prokuplje i Kuršumlija), ukupno 4.000 vojnika. Naročito su ove jedinice trebale očuvatu kontrolu nad rudnikom Trepča i saobraćajnicama (prugu i drum) u Ibarskoj dolini. Njemačke vojne snage će u periodu julskog ustanka biti pojačane na ovom prostoru.[3]
Od kraja aprila do 3. avgusta su trajali njemačko-italijanski dogovori o podjeli Kosova, da bi na kraju najveći dio Kosova pripao Italiji. Ukazom italijanskog kralja od 12. avgusta 1941. godine taj dio je pripojen okupiranoj Albaniji. Bugarskoj su prepušteni: dio gnjilanskog sreza, Vitina, Kačanik i Sirinička župa. Nijemci su zadržali tri sreza: Kosovsko-mitorvački bez jednog dijela Ibarskog Kolašina, vučitrnski i lapski. Ova tri sreza Nijemci su uključili u sastav okupitrane Srbije. Taj dio Kosova je zajedno s deževskim (Novi Pazar) i studeničkim srezom (Raška) Aćimovićeva komesarska uprava Srbije proglasila maja 1941. godine sastavnim dijelom Drinske banovine. Međutim, u tri kosovska sreza i u deževskom srezu već od početka okupacije bila je uspostavljena albanska vlast pod okriljem Nijemaca. Kasnije je, 6. avgusta 1941. godine, pa nalogu Nijemaca, Savjet komesara okupirane Srbije (Aćimovićeva kvinsliška „vlada’’) doneo Uredbu o formiranju kosovskog okruga sa sjedištem u Kosovskoj Mitrovici i srezovima čija su sjedišta bila u Kosovkoj Mitroivici, Vučitrnu, Podujevu i Novom Pazaru (decembra 1941. godine u sastav kosovsko-mitrovačkog okruga ušao je i studenički srez). Tako je ovaj okrug bio u sastavu Srbije, ali sa posebnim statusom, a vremenom je trebalo ostvariti dvovlašće albanske i srpske kvinsliške garniture.[4]
Vjerovatno da niko ovakvom podjelom Kosova nije bio zadovoljan: Italijani, što nisu dobili cijelo Kosovo, Nijemci, što su propustili da zadrže i rudnik „Kosovo’’ u Obiliću, koji je snabdijevao Trepču ugljem (lignitom), Bugari, što nisu dobili „veći zalogaj’’.Ovo pitanje nije samo bilo uzrokom trvenja između okupacionih snaga, već i između lokalnog stanovništva i njihovih liderskih nacionalnih vođstava.
Dok su Kosovo podijelila tri okupatora: italijanski, njemački i bugarski, Sandžak će biti predmet podjele između Njemaca i Italijana. Što se tiče teritorije Raške i Ibarske doline, kao i novopazarskog kraja, ona je bila u sastavu okupirane Srbije, kojoj su Nijemci priključili i „svoj’’ dio Kosova.
Njemačka vojna sila je već prvih dana okupacije, uporedo sa stvaranjem prvih ortskomandantura (komandi mjesta), počela da rješava i pitanje civilne uprave. Tako je komandant 60. motorizovane divizije, general Eberhardt, požurio da sazove skup albanskih prvaka već 21. aprila 1941, u Kosovskoj Mitrovici u dvorani hotela „Jadran’’. Na ovom skupu su učestvovali predstavnici Kosova, Novog Pazara i Sjenice, i to. Za Mitrovicu: Džafer Deva, za Sjenicu: Omer Ćinić i Emin Čerkez, za Novi Pazar: Aćif Hadžiahmetović i Ahmed Daca, za Vučitrn: Jahja Hadži Džemajli, za Prištinu: Ilijaz Hadži Džemajli, za Podujevo: Šaćir Halili (zvani Hodža Visoka), za Drenicu: Jusuf Gradica, Miftar Huseini, Sadik Zejneli, Mustafa Ibrahimi, za Istok: Sadik Rama i Rustem Sadrija, za Peć: Sejfedin Begoli, Dževat Begoli, Peter Lorenci, Paul Lorenci. U njemačkom zapisniku sa ovog skupa kaže se da je „dosadašnja državna vlast ratom izgubila svaki autoritet’’ i da „vođi albanske narodnosti moraju sada preuzeti vlast’’. Odlučeno je da Albanci preuzmu sreske i opštinske organe vlasti, finansije, sudstvo, školstvo i dr. pod nadzorom njemačkih ortskomanantura. Za onaj dio Kosova koji je bio pod njemačkom upravom trebala je da se uspostavi po ovom planu autonomna albanska vlast.[5]
Skup je održan prije nego što su u Beču završeni razgovori o teritorijalnoj podjeli Jugoslavije, prije nego što je postignut dogovor o razgraničenju okupacionih zona na Kosovu i prije nogo su donijete odluke o njihovom statusu. Njemački general je na skupu u Mitrovici predao civilnu vlast na zaposjednutoj teritoriji Kosova i novopazarskog dijela Sandžaka predstavnicima Albanaca spremnim na saradnju sa okupatorima. Ovaj skup će imati veliki utjecaj na daljne odnose između albanskih i srpskih nacionalnih garnitura. Nijemci će kasnije odbaciti ovu Eberhardtovu inicijativu kao štetnu po njemačke interese na ovom prostoru (imajući u vidu italijanske zahtjeve i pretenzije prema istom prostoru i rudniku Trepča). Stoga su kasnije vršili ogromne pritiske na albansko vođstvo iz ovih krajeva da postignu sporazum sa Aćimovićem o svojevrsnoj podjeli vlasti u kosovskom okrugu i o njegovom posebnom statusu u pogledu vlasti.
Naređenjem prvog vojnog zapovjednika za Srbiju general-potpukovnika Helmuta Ferstera, od 2. maja 1941. ortskomandanture (potčinjene vojnom zapovjedniku) menjaju naziv u Krajskomandanture (okružne komande). Ortskomantantura I/861 u Kosovskoj Mitrovici postaje Krajskomandantura 861 u sastavu Feldkomandanture 916. u Užicu. Krajskomandantura u Kosovskoj Mitrovici bila je nadležna za kosovsko-mitrovački, vučitrnski, lapski, studenički i deževski srez, tj. za područje od 4.568 km2 , na kome je živjelo oko 190.000 stanovnika. Krajskomandantura 861 bila je naprije potčinjena feldkomandanturi 809 u Užicu, zatim feldkomandanturi 809 u Nišu i najzad feldkomandanturi 610 u Vrnjačkoj Banji i Čačku. Na čelu Krajskomandanture 861 bio je kapetan Fridrih, koji je bio poznat po nepirjateljskom rasploženju prema Srbima i Crnogorcima. i po prijateljstvu s Džaferom Devom i Albancima. U Novom Pazaru i Raški su ostale ortskomandanture. Decembra 1941. Krajskomandantura 861 je prešla iz K. Mitrovice u Valjevo, a iz Šapca je u K. Mitrovicu došla krajskomandantura 838 s kapetanom Lageom na čelu, kojega su Albanci tretirali kao srbofila.[6]
Pored sopstvenih snaga (vojnih komandi i jedinica, policijskih i obaveštajnih centara, aparata okupacione vojne uprave i dr.) Nijemci su za obezbjeđenje okuapcione vlasti upotrebljavali i domaće naoružane formacije, žandarmeriju i policiju, organe kvinsliške vlasti i političke organizacije koje su stvorene i djelovale pod okriljem okupatora. Na teritoriji tri kosovska sreza, Novog Pazara i Raške, već je u početku stvorena lokalna vlast. Po naredbi Nijemaca u tri kosovska sreza i Novom Pazaru adminstrativnu vlast preuzela je albanska i muslimanska milicija, a u Raški su obnovljeni stari organi vlasti. U Raški je nastavila da radi stara žandarmerija, dok su u kosovskom okrugu Nijemci formirali Albansku žandarmeriju. Na isti način je riješeno i pitanje policije. Komanda albanske žandarmerije bila je u Kosovskoj Mitrovici, a ogranci u Mitrovici, Vučitrnu, Podujevu i Novom Pazaru,dok su žandarmerijske stanice nalazile u pojedinim sjedištima opština. Da bi pridobila albansko stanovništvo u ovom okrugu okupatorska vlast je davala niz drugih povlastica lokalnom stanovništvu: Davanje Albancima civilne vlasti, stvaranje i naoružavanje albanskih vojnih i policijskih formacija i grupa, zvanična upotreba albanskog jezika i zastave, otvaranje albanskih škola, obnavljanje feudalnih odnosa i pridobijanje aga i begova.[7]
Također je pokušao svoj uticaj da vrši preko albanske organizacije „Kosovski komitet’’, koji će kasnije biti poznatiji pod novim nazivom „Albanski narodni savez’’, preko omladinske organizacije ovog saveza itd. Njemački okupator je nastojao da na srpski i crnogorski živalj utiče obmanama o njihovoj zaštiti od Albanca, govoreći da ovaj dio Kosova i Sandžaka pripada Srbiji. U ovoj propagandi su se oslanjali i na Aćimovećevu komesarsku upravu[8]
U Kosovskom okrugu su u nekim albanskim selima, pod okriljem Nijemaca, naoružavani i dobrovoljci, zvani vulunteri. Oni su boravili u svojim selima, bili pod komandom seoskih starešina, a služili su kao granična straža. Albanska žandarmerija i formacija vuluntera u početku su bile malobrojne, ali su se kasnije uvećavale.
U Novom Pazaru, odnosno u deževskom srezu bili su dijelovi istih njemačkih jedinica koje su zaposjele kosovsko-mitrovačko područje, a zatim obezbjeđivale zaposjednutu teritoriju i uspostavljeni okupacijski režim. Najprije su dijelovi 60. motorizovane divizije ušli u Novi Pazar (16. aprila), a zatim su došle jedinice 294. pješadijske divizije. Predstavnici ovog sreza učestvovali su na skupu u Kosovskoj Mitrovici 21. aprila 1941. godine kada je donijeta odluka o predaji cjelokupne vlasti albanskoj, odnosno bošnjačkoj nacionalnoj grupi. Po povratku sa ovog skupa, a u sporazumu sa njemačkom komandom mjesta, počelo je preuzimanje vlasti, prvo u Novom Pazaru, a zatim u ostalim opštinama deževskog sreza. Mada se pretežno radilo o bošnjačkom življu, preuzimanje vlasti je imalo proalbanska obilježja. Smijenjeni su i preuzeti organi okružne, sreske i opštinske uprave, zatim sudstvo, poreska uprava i pošte. Počelo se od Sreskog načelstva. Smijenjen je sreski načelnik Dragoljub Pantelić, a na njegovo mjesto je postavljen Ahmed Daca. Istog dana Novi Pazar su napustili i bivši sreski načelnik i svi policijski pisari koji nisu bili iz Novog Pazara. Potom je smijenjen i predsjednik novopazarske opštine Dušan Davidović. I ovu funkciju je privremeno preuzeo Ahmed Daca. Kasnije će ovu funkciju vršiti Jonuz Mulahodović. Od 36 opštinskih odbornika nije ni jedan ostao. Aćif je imenovao 36 novih. Svi su bili Bošnjaci. Službenici opštine, Srbi i Bošnjaci, ostali su na svojim dužnostima. Smijenjen je i predsjednik Okružnog suda Mihailo Damjanović. Otpušteni su svi službenici ovog suda i sudije. Na isti način se postupilo i sa predsjednikom Sreskog suda Đorđem Kostićem i sa sudijama i službenicima ovog suda. Promjene su brzo izvršene i u drugim ustanovama: Poreskoj upravi, Pošti, Šumskoj upravi u Rasadniku. Obustavljen je rad u školama i odmah su počele pripreme za otvaranje škola na albanskom jeziku. I ovdje je formirana žandarmerija 23. aprila 1941. godine. Najprije je razoružana stara žadarmerija i potom od bošnjačkog življa formirana tzv. Albanska žandarmerija. Za njenog komandanta postavljen je rezervni žandarmerijski kaplar Azem Adžović. I smjena opštinskih uprava na seoskom području sreza izvršena je 12. maja 1941. na sličan način kao i u gradu.[9]
U Tutinu je za načelnika sreza imenovan Mustafa Alijević, rođak Ferhat-bega Drage, inače do rata urednik „Kosovskih novina’’.[10]
U Beču su 21. i 22. aprila 1941. obnavljeni razgovori između italijanskog i njemačkog ministra vanjskih poslova grofa Ćana i von Ribentropa, prilikom kojih se raspravljalo o komadanju jugoslovenskog teritorija i u tim okvirima o razgraničenju okupacionih zona na Kosovu. Tada su se odrazile njemačko-italijanske suprotnosti interesa. Uprkos italijanskim protivljenjima razgraničenje je odgovaralo isključivo njemačkim interesima. S manjim ispravkama, koje su obavljene u toku 1942. godine u njemačkoj okupacionoj zoni ostali su okruzi: kosovskomitrovački bez Ibarskog Kolašina, odnosno dijela udaljenog 10 km zapodno od željezničke pruge Kraljevo-Skoplje koji je predan Italijanima, deževski, lapski i vučitrnski, kojem je pridodan manji dio prištinskog sreza sa selom Miloševom. Kosovka Mitrovica bila je Nijemcima potrebna u prvom redu zbog rudnika Trepče. Ostala tri sreza trebala su služiti kao izvori radne snage. Osim toga, Nijemcima je odgovarao i strategijski položaj ovih teritorija, jer s juga je zatvarao ulaz u Ibarsku klisuru, a služio je i kao povoljna mogućnost za kontroliranje dijela Kosova koje je pripalo Italijanima, odnosno Albaniji, koja se nalazila pod italijanskom okupacijom.[11]
Ovaj dio Kosova i Sandžaka je trebao biti sastvni dio Srbije kojom je u početku upravljao Savet komesara kojim je predsjedavao Milan Aćimović (predratni Stojadinovićev ministar unustrašnjih poslova. Ovakva njemačka odluka izazvala je negodovanje Albanaca i demonstracije koje su održane 23. maja 1941. godine.[12]
Kada su krajem maja 1941. godine dijelovi 717. posadne divizije smijenili jedinice koje su prvobitno zaposjele ovu teritoriju, u Novi Pazar je kao posadna jedinica stigao 2. bataljon 737. pješadijskog puka sa štabom i četama. Krajem jula i početkom avgusta bile su to 5. i 6. četa (7. i 8. u Raški) sa manjim dijelovima uz štab bataljona. Komanda mjesta, ogranci feldžandarmerije i carinske straže, istureno odeljenje Tajne vojne policije i obaveštajni punktovi upotpunjavali su ukupnu snagu njemačkog okupatora u Novom Pazaru.
Deževski srez je bio jedno od najsiromašnijih područja u Srbiji. Novi Pazar je imao preko 10.000 stanovnika, a srez četiri puta više, naseljenih u 299 sela, raspodeljenih u 11 opština.
Rukovodeća grupacija u Novom Pazaru je je djelovala pod jakim utjecajem Ferhat-bega Drage (inače proitalijanski orijentiranog) i „Albanskog nacionalnog saveza’’. Taj uticaj se osjetio i na sjednici Albanskog komiteta (odomaćeni naziv za sreski ogranak Albanskog nacionalnog saveza) koja je održana 16. juna 1941. godine i na kojoj je proklamovana odluka o priljučenju ovog kraja „Velikoj Albaniji’’. Ova sjednica i odluka su bile proračaunat pokušaj pritiska na njemačke okupacione snage i srpske kvinsliške vlasti, koji je ostrao bez značajnijih poljedica. Dakle još jedan pokušaj da se Kosovskomitrovački okrug izdvoji iz aćimovićevske i nedićevske Srbije i pripoji Albaniji koja je bila pod italijanskom dominacijom.[13]
Ovo je bio dio strateških poteza i mnogobrojnih pregovora između Albanaca, Nijemaca i Saveta komesara iz Beograda koji su imali potpluno različite stavove. Savjet komesara je želio da se i u dijelu Kosova i Sandžaka pod njemačkom kontrolom koji je zvanično bio dio Srbije uspostavi vlast koja će odražavati takvo stanje. Albanci su željeli pripajanje ovog dijela Velikoj Albaniji ili u najmanju ruku potpunu autonomiju za ovaj dio Kosova i Sandžaka u okviru koje će Albanci imati cjelokupnu vlast na terenu, odlučno odbijajući da ova teritorija bude pod srpskom upravom. Pod pritiskom Nijemaca 17. juna došlo je u Beogradu do pregovora sa Savjetom komesara. Na čelu pregovaračkog tima je bio Džafer Deva, a članovi delegacije Šaban Mustafa, Aćif Bljuta i Bahrija Abdurahmanović. Oni su za kosovskomitrovački okrug tažili status koji je tada u okviru Srbije imao Banat. Zatim su postavili zahtjeve u pogledu činovnika u sudstvu, školstvu, poštama i saobraćajnim ustanovama. Uskoro je došla i druga delegacija koja je odbijala bilo kakav kontakt sa srpskim vlastima, obraćajući se italijanskom poslanstvu s molbom da ono utječe na njemačku okupacionu upravu, kako bi se donijela odluka o priključenju ovog okruga Albaniji. Oni su zahtjev proširili i na Sjenicu, kako bi uspostavili zajedničku granicu sa Pavelićevom NDH.[14]
Kada im je na kraju postalo savršeno jasno da moraju pregovrati sa Savetom komesara 12. jula 1941. došlo je do prvih ozbiljnih pregovora. Savet komesara se 19. jula složio da postoji potreba da se revidiraju agrarni odnosi koji su postojali u Kraljevini Jugoslaviji, a za 1941. godinu je odlučeno da u okrugu Kosovska Mitrovica čifluk-sahibije imaju pravo na jednu četvrtinu čistog uroda od žetve i plodova sa imanja oduzetih agrarnom reformom poslije Prvog svjetskog rata. Kasnije su feudalni odnosi ozakonjeni propisima Nedićeve vlade i primenjivani su sve do oslobođenja. Naime, krajem avgusta 1941. godine Savet komesara u Srbiji zamjenjen je vladom „Narodnog spasa’’ sa armijskim generalom bivše jugoslovenske vojske Milanom Nedićem na čelu (Milan Aćimović je u ovoj vladi bio ministar unutrašnjih poslova). Kao rezultat uredbi Aćimovićevog komeserijata i Nedićeve vlade i u ovom kraju su obnovljeni tragovi feudalnih odnosa, ponovnim uvođenjem četvrtine, koju su od seljaka ubirali age i begovi, kao nekadašnji sopstvenici feudallnih posjeda koji su im agrarnom reformom oduzeti. U Novom Pazaru je življelo preko 300 porodica bivših aga i begova. Ubiranje četvrtine počelo je u julu 1941., a završilo se novembra 1944. godine. Međutim, bilo je i takvih aga i begova koji ovo pravo nisu htjeli koristiti.[15]
Avgusta 1941. godine Albanci su umjesto Kosovskog komiteta formirali novu organizaciju: Albanski narodni savez. Sjedište glavnog rukovodstva je bilo u Kosovskoj Mitrovici, a u srezovima i opštinama su osnovane sreske i mjesne organizacije. Na osnivačkoj skupštini prevagu su odnijeli predstavnici poitalijanske struje. Za predsjednika Saveza izabran je Ali Draga (sin Ferhat-bega Drage) koji je time dobio i titulu vođa albanske narodnosne grupe.
Uz podršku Nijemaca 6. avgusta 1941. godine Savet komesara je usvojio Uredbu o uređenju i upravi u oblasti Kosova. Predviđeno je da ovu ovu oblast sastavljaju srezovi K. Mitrovica, Novi Pazar, Vučitrn i Podujevo i da će ona potpadati pod Drinsku banovinu, čije je sjedište bilo u Užicu. Albanska narodnosna grupa trebalo je da u banovini delegira svog predstvnika u rangu pomoćnika bana. Prema Uredbi za načelnike srezova trebalo je da budu postavljeni pripadnici nacionalne većine, a zamjenici da budu pripadnici manjine, pod uvjetom da najmanje 25% stanovnika sreza pripada manjinskoj nacionalnosti. Albanski narodni savez se opirao sprovođenju ove Uredbe. Na sastanku u Feldkomandanturi u Nišu 16. i 17. novembra 1941. godine predstavnici Albanskog narodnog saveza su upozoreni da se više ne može raspravljati o autonomiji i da su oni srpski državljani. Dvije strane su postigle sporazum o uvođenju albanskog jezika u administraciji, formiranju posebne finansijske uprave za okrug u K. Mitovici i o tome da se albanska žanadrmerija od 1. marta 1942. s istim sastavom i postojećim komandnim osobljem pripoji Srpskoj državnoj straži i bude njen sastavni dio. Da bi se Italijanima izbio iz ruku argument koji su oni u pregovorima često isticali da se italijanskim interesnim područjem smatraju svi teritoriji na kojima je albansko stanovništvo u većini, Nijemci su zapovjedili Nedićevoj vladi da decembra 1941. godine, prilikom donošenja propisa o ukidanju banovina i novoj teritorijalnoj podjeli, od ovog područja formira poseban okrug, kojem bi se pripojio i studenički srez sa sjedištem u Raški. U ovom srezu uopće nije bilo Albanaca. Sa novih 27.988 stanovnika srpske nacionalnosti, bitno je izmjenjena nacionalna struktura na spornom teritoriju. Davanjem autonomije ovom dijelu Kosova i Sandžaka (kosovskomitrovačkom okrugu) Nijemci bi de jure priznali postojanje albanske većine, što bi Italiju dovelo u položaj da obnovi zahtjev za pripajanje Albaniji. Već 25. aprila 1942. godine u K. Mitrovicu i Novi Pazar, a 26. aprila u Vučitrnu i Podujevu, ušli su, istina u simbličnom broju pripadnici kvinsliške Srpske državne straže. Komandant albanske žandarmerije Bajazit Boletini je od strane Milana Nedića unaprijeđen u čin srpskog majora, a kasnije potpukovnika, imenujući ga za okružnog komandanta Srpske državne straže.
Mješovita vlast je funkcionirala do oslobođenja.[16]
Tokom jula mjeseca na susjednim teritorijama, koje su pripale Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i okupiranoj Crnoj Gori, počinje oružani ustanak protiv okupatora i njegovih pomagača. Zbog toga u novopazarskom garnizonu vlada uznemirenost, pojačavaju se mjere obezbjeđenja i pripravnosti. U više navrata Italijani i ustaše iz susjednih garnizona traže pomoć od Nijemaca, koju im oni odbijaju, jer se i sami sa raspoloživim snagama ne osjećaju sigrunim. Komandant njemačkog bataljona u Novom Pazaru, kapetan Gajsler morao je da rješava mnoštvo problema, s obzirom da su borbe s druge strane granice u italijanskoj zoni ugrožavale i područje zaposjednuto njegovim jedinicama i da su diktirale stalnu opreznost i pripravnost.
Na osnovu sporazuma njemačkih i italijanskih okupacionih snaga od 23. aprila 1941. godine u njemačku okupacionu zonu su ušli: Priboj, Nova Varoš, Sjenica i Novi Pazar, dok je italijanskoj okupacionoj zoni pripala teritorija Pljevalja, Bijelog Polja, Prijepolja i Tutina. Njemačka je ovakvom podjelom nastojala da zadrži kontrolu nad magistralnim sandžačkim drumom.[17]
Italijanski dio opet je podijeljen na dva dijela između njena dva federata. Albanskom su pripali: Tutin, Rožaje, Plav i Gusinje, a Crnogorskom: Berane, Bijelo Polje i Pljevlja.
I Njemačka je, pošto je prvo u cjelini bila priključila Srbiji, svoj dio nešto kasnije podjelila na dvoje. Istočni dio, novopazarski srez s Dugom Poljanom, zbog njegovog značaja za obezbjeđenje rudnog bazena Trepče, ostao je u Srbiji, dok je preostalim zapadnim dijelom (Priboj, Nova Varoš, Prijepolje) namjeravala da riješi dva pitanja: Da NDH kompenzira zadržani Višegrad, zbog tvornice „Vistad’’ i da prebacivanjem loptice Italiji, čitav problem spornog razgraničenja NDH, uključujući u Beču dogovoreno „pomjeranje crnogorske granice na zapad’’, prebaci nedoraslom osovinskom partneru.[18] Ova demarkaciona linija je više puta mijenjana do oktobra 1941. godine, pa je ostalo otvoreno pitanje kojoj će okupatorskoj sili definitivno pripasti Sandžak. Ovakvo stanje pokušavala je da iskoristi i „Nezavisna država Hrvatska’’, koja je nastojla da uspostavi svoju vlast u čitavom Sandžaku. U jesen 1941. godine NDH se morala odreći od ovih svojih ambicija, pošto je 27. oktobra 1941. godine postignut sporazum između Njemaca i Italijana da ovo područje uđe u sastav italijanske okupacione zone. To je bila teritorija od oko 6000 km2 sa preko 200.000 stanovnika. Italija ju je priključila okupiranoj Crnoj Gori, s izuzetkom štavičkog sreza (821 km2 sa 21.828 stanovnika) koga je pripojila okupiranoj Metohiji, a ova „Velikoj Albaniji’’. Njemačka je zadržala samo deževski srez (1244 km2 sa 48.884 stanovnika) i manji dio sjeničkog sreza.[19]
Uplašeno od mogućnosti stvaranja tzv. „Nezavisne Crne Gore’’ pod zaštiom italijanskog okupatora kojoj bi pripao najveći dio Sandžaka, kao i od opcije da neki dijelovi Sandžaka pripadnu tzv. „Velikoj Albaniji’’ grupe Bošnjaka iz Sandžaka su putem depeša, pisama i neposrednih posjeta poglavarstvu NDH nastojali da Sandžak pripoje ovoj tvorevini u čijem sastavu je bila Bosna i Hercegovina i na toj osnovi „da se Sandžak kao privredni i povijesni dio Bosne i Hercegovine’’ priključi „našoj pradomovini Bosni i Hercegovini, jer su „interesi Sandžaka povezani s Bosnom i Hercegovinom i da su misli muslimana upućene šeher Sarajevu’’, kao „pijemontu stare slave’’ itd. Pri tome je izražavana nada da će Bošnjaci „uživati punu i ni od koga neometanu autonomiju u pravom smislu te riječi..’’[20] Petočlana delegacija novopazarskih Bošnjaka koja je 15. maja posetila Zagreb i poglavnika Antu Pavelića je između ostalog tvrdila „da je 97% naroda Sandžaka slovenskog porijekla (…) Ma kakvo cijepanje Sandžaka bila bi najstrašnija sudbina za budućnost’’ sandžačkih Bošnjaka.[21]
Uz saglasnost njemačkih okupatora, ustaške jedinice iz Bosne su u periodu od 29. aprila do 5. maja 1941. godine umarširale u Pljevlja, Prijepolje, Priboj, Novu Varoš i Sjenicu.[22]
Jula 1941. predstavnici sandžačkih Bošnjaka su poslali memorandum turskom maršalu Favzi-paši Čakmaku, sa molbom da on utječe da se Sandžak uključi u sastav Bosne i Hercegovine. Sljedeći politiku neutralnosti u ratu, zvanična turska politika nije reagovala na ovu inicijativu sandžaklija.[23]
Istog mjesceca 1941. godine gradonačelnici sandžačkih gradova su poslali memorandume slične sadržine reis-ul-ulemi Fehim-ef. Spahi kao i zapovjedniku Vojne krajine u Sarajevu.[24]
Za razliku od politike okupatorskih snaga koje su nastojale da rasparčaju Sandžak, KPJ je odgovorila politikom protiv cijepanja Sandžaka. Ta politika je potvrđena institucionalizacijom narodno-oloboličakog pokreta u Sandžaku. Već 1932. godine se osnivaju prokomunistički orijetirana studenstska, sportska i kulturno-prosvjetna udruženja u Pljevljima i Prijepolju i organiziraju se štrajkovi srednjoškolske i zanatsko-radničke omladine kojima su rukovodili studenti-komunisti. Prve parijske organizacije se osnivaju u bejelopoljskom srezu 1935. godine. Još 1939. godine osnovan je Oblasni komitet KPJ za Sandžak, koji je obuhvatio do tada formirane partijske organizacije KPJ u Bijelom Polju, Pljevljima, Prijepolju i Sjenici. U drugim srezovima Sandžaka tada nisu postojale partijske organizacije. Oblasni komitet KPJ za Sandžak je bio organizaciono vezan za Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku sve do oktobra 1941. godine, kada će se izdvojiti i biti direktno vezan za Centralni komitet KPJ. Za organizaciju KPJ u Sandžaku bila je srećna okolnost što su na njenom čelu bili komunisti iz Sandžaka (studenti i radnici) koji su radili u beogradskoj partijskoj organizaciji, a među njima i sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak Rifat Burdžović Tršo.
Uoči ustanka KPJ u Sandžaku je imala oko 100 članova Partije i 250 članova SKOJ-a. Međutim, stvarna snaga i uticaj sandžačke partijske organizacije bili su znatno veći nego što brojnost članstva pokazuje, jer je postojao veliki broj mlađih ljudi (naročito srednjoškolaca, studenata i radnika), komunistički orijetiranih i veoma aktivnih u praktičnoj političkoj djelatnosti. Nakon osamostaljenja Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, došlo je do instaliranja i drugih sandžačkih intitucija NOP-a: Oblasni komitet SKOJ-a, Glavni štab NOP-a Sandžaka, Sandžačka omladina, Sandžačke brigade (od prvih pet proleterskih brigada tri su bile sandžačke – Treća, Četvrta i Peta sandžačka proleterska brigada) itd.[25]
U julskom ustanku 1941. godine, koji je na ovom prostoru trajao sve do 04. septembra 1941. godine bio je oslobođen znatan dio Sandžaka: Bijelo Polje, Nova Varoš, Pljevlja i Prijepolje. Na ruševinama okupatorske vlasti postavljeni su temelji novoj narodnoj vlasti. Ovi događaji su izazvali krupne poljedice. Italijanska koncepcija „nezavisne Crne Gore’’ naglo se istopila, a početkom oktobra 1941. godine došlo je do ukidanja ustaške vlasti na do tada zaposjednom dijelu Sandžaka.[26] Oružane snage NDH će se zadržati u Sandžaku do 7. septembra 1941. godine. Nešto kasnije, 27. oktobra, potpisan je ugovor o razgraničenju između Italije i NDH kojim se NDH i de jure odrekla svojih ambicija u Sandžaku, a sandžački Bošnjaci su morali shvatiti i prihvatiti da se u takvoj situaciji ne mogu priključiti Bosni i Hercegovini.[27]
Glavni impuls politici KPJ u Sandžaku davalo je djelovanje najznačajnijeg sandžačkog partijskog rukovodioca Rifata Burdžovića Trše. Njegova uloga u julskom ustanku u Sandžaku je nezamjenljiva i neizmerljiva. Na oblasnoj konferinciji KPJ za Sandžak 22. juna 1941, u Čadinju, kod Prijepolja, odlučeno je da se preduzmu završne pripreme za predstojeći oružani ustanak. Već krajem juna i početkom jula sandžačke partijske organizacije bile su spremne za oružanu borbu. U to vrijeme, u Sandžaku su se nalazila, približno dva italijanska bataljona divizije „Mesina’’, dva njemačka bataljona 704. i 717. divizije, njemačke i italijanske komande mjesta, tajna policija, jače ustaške i domobranske snage, albanska žandarmerija, muslimanska milicija i bivši jugoslovenski žandarmi. U Sandžaku su prve ustaničke puške odjeknule već 14. jula 1941. godine kada su ustanici napali na italijansku karabinjersku i žandarmerijsku posadu u Mojkovcu. Osim Mojkovca, Šahovića i Brodareva, koji su ubrzo oslobođeni, ustanici su 20. jula oslobodili i Bijelo Polje, u kojem je zarobljen italijanski garnizon sa 180 vojnika. [28] U Bijelom Polju su formirani komanda mjesta, narodna milicija i vojni komitet koje je obavljao dužnost prvog sreskog narodnooslobodilačkog odbora (NOO) u Sandžaku. Zanimljivo je da je na konferenciji u Beranama 21. jula 1941. godine izabran prvi narodnosolobnodilački odbor na tlu tadašnje Juogoslavije. Od gerilskih odreda i novih boraca koji su se pridružili ustanicima na području bjelopoljskog sreza, obrazovano je pet bataljona sa 2.500 boraca. Međutim, pošto direktive Pokrajinskog komitata KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak i Oblasnog komitata za Sandžak o početku oružanog ustanka nisu stigle na vrijeme, u pljevaljskom, mileševskom, novovaroškom i deževskom srezu, u kojima je formirano 13 gerilskih odreda i grupa, dve gerilske čete i jedan bataljon, oružane borbe su počele tek 20. jula – napadom na Pljevlja i Potpeć. Ustanici su razoružali sve posade u karabinjerskim, žandarmerijskim i ustaškim stanicama u pljevaljskom i mileševskom srezu. U julu je stvorena slobodna teritorija između Lima i Tare, a od kraja jula do početka septembra između Lima i Uvca. Borbe su u julu i avgustu zahvatile bejlopoljski, mileševski i novovaroški srez, tj. Novu Varoš, 4. septembra, u kojoj je slomljen otpor ustaških i domobranskih jedinica Međutim, nije izvršen napad na italijanski garnizon u Pljevljima, niti na njemačke i ustaško-domobranske garnizone u Prijepolju, Priboju i Sjenici, jer su Italijani ubrzo preuzeli veliku ofanzivu protiv ustanika. Divizija „Pusterija’’ povratila je do 11. avgusta izgubljena mjesta između Lima i Tare, a od 7. septembra između Lima i Uvca. Tako su Italijani okupirali cijeli Sandžak, sem Novog Pazara i Duge Poljane, koje su zadržali dijelovi njemačke 717. divizije. Tada su ustaške i domobranske snage definitivno povučene iz cijelog Sandžaka. Njemačke okupacione trupe su od 2. do 4. septembra povučene iz Prijepolja i Priboja u Srbiju. U svim tim borbama poginulo je i zarobljeno oko 200 italijanskih i oko 100 ustaških i domobranskih vojnika i oficira.[29]
Samo devet dana nakon što je 26. septembra 1941. godine održano savjetovanje u Stolicama, na kojem je donijeta odluka o formiranju glavnih štabova NOP odreda po pokrajinama (“nacionalni štabovi’’), formiran je 05. oktobra 1941. godine Glavni štab NOP odreda za Sandžak (19 dana prije nego je to urađeno u Crnoj Gori i Boki – 24. oktobra). Izdvajanje Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak iz sastava Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak uslijedilo je sredinom septembra 1941. godine u toku pripreme savjetovanja u Stolicama i proizašlo je iz direktive Zadatak narodnooslobodilačkih partizanskih odreda objavljene u Biltenu br. 1 od 10. avgusta 1941. godine (Zbornik…,tom II, knj. 1, str. 11-18), kojom je između ostalog naređeno i formiranje Oblasnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda (NOPO) za Sandžak, što je izvršeno poslije savjetovanja, kad je, kao i ostali „nacionalni’’ štabovi dobio naziv Glavni štab NOP odreda za Sandžak.[30] Naime boraveći u Užicu početkom septembra Tršo je bio u prilici da se upozna s nacrtom pripremljenih odluka i političkom linijom u vezi formiranja pokrajinskih odnosno „nacionalnih’’ glavnih štabova NOP odreda. Po povratku u Sandžak, već krajem septembra 1941. godine u Novoj Varoši održao je sastanak novog, kadrovski reorganizovanog Oblasnog komiteta na kojem je odlučeno da se izvrše neophodne pripreme za formiranje Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak, što je i učinjeno 05. oktobra, i što će biti praćeno osamostaljivanjem svih drugih društveno–političkih organizacija, među njima i Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak. Ove institucije NOP-a su se osamostalile u odnosu na Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku kome su do tada organizaciono pripadale. Glavni štab NOP odreda Sandžaka je od tada bio pod neposrednim rukovodstvom Vrhovnog štaba, a Oblasni komitet KPJ za Sandžak pod rukovodstvom Centralnog komiteta KPJ. Pomenute institucije su jasno izražavale principe samostalnosti i autonomnosti sandžačkog NOP-a i sandžačke regije. Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak i dalje je bio Rifat Burdžvić Tršo, a članovi Voja Leković, Momir Bošković i Vadimir Damjanović. Komandant Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak je postao Vladimir Knežević Volođa, a politički komesar Voja Leković. Sjedišete Oblasnog komiteta i Glavnog štaba za Sandžak je bilo u selu Radoinji, kod Nove Varoši na granici Srbije i Sandžaka, radi što češće i neposrednije veze s CK KPJ i Vrhovnim štabom u osobođenom Užicu.[31]
Oblasni komitat KPJ za Sandžak i sreski komiteti KPJ povezali su čvršće i ojačali rad organizacija KPJ i SKOJ-a, stvorili vojne partizanske jedinice i široku mrežu organa narodne vlasti. U septembru i oktobru formirane su Zlatarska, Mileševska, Pljevaljska, Sjenička i Bjelopoljska, a u novembru i Pribojska partizanska četa. Čete su u početku bile sastavljene od članova i kandidata KPJ i članova SKOJ-a. Vodeći oštre borbe tokom septembra, oktobra i novembra protiv Italijana, četnike i muslimanske milicije i djelujući politički u narodu, ove čete su do decembra 1941. godine narasle na ukupno 800 boraca.U decembru 1941. i januaru 1942. čete su prerasle u partizanske bataljone, a u prvoj polovini 1942, na području između Tare i Lima, u partizanske odrede. Krajem 1941. i početkom 1942. stvorene su i pozadinske vojno-teritorijalne partizanske jedinice: čete i bataljoni, čije ljudstvo se pretežno nalazilo i radilo kod svojih kuća, a prikupljalo, uglavnom za vrijeme borbe. U jesen 1941. na slobodnoj teritoriji Sandžaka je organizovan široka mreža NOO.Glavne snage itlalijanske divizije „Pusterija’’, dio divizije „Venecja’’i dijelovi njemačke 717. divizije nalazili su se samo u gradovima. Sva ostala teritorija bila je slobodna, sem Brodareva, Komarana, Hisardžika, Deževskog i Štavičkog sreza, i dijela Sjeničkog sreza, gdje su se nalazile jače snage muslimanske milicije, albanske žandarmerije i četničke grupe Draže Mihailovića.[32]
Napad Crnogorskog NOP odreda za operacije u Sandžaku (3.690 boraca) na italijanski garnizon u Pljevljima (2.000 vojnika), 1. decembra 1941, nije doveo do oslobođenja ovog grada, iako su u žestokim borbama poginula 208 i ranjena 272 borca.[33]
Narod pljevaljskog, mileševskog i pribojskog kraja oduševljeno je dočekao i [34] pozdravio Crnogorski partizanski odred zbog operacija u Sandžaku. Istovremeno, u Sandžak je, početkom decembra 1941, sa Vrhovnim Štabom i CK KPJ, odstupila glavnina partizanskih jedinica iz Zapadne Srbije i Šumadije. Nova Varoš, koju su od italijanskog okupatora, 4. decembra 1941, oslobodile srbijanske i sandžačke partizanske jedinece i njena okolina, postale su sjedište Oblasnog komiteta KPJ i Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak, dijela Pokrajinskog komitata KPJ i Glavnog štaba NOP odreda za Srbiju, a od 1. do 20 decembra i CK KPJ i Vrhovnog štaba sa Titom na čelu. Proširena je i učvršćena slobodna teritorija između Lima i Uvca. Tako su Nova Varoš i njena prijepoljska okolina bile svojevrsni nastavak Užičke Republike. Vrhovni štab i Centralni komitet KPJ su 7. decembra u selu Drenovi, kod Prijepolja donijeli odluku o formiranju Prve proleterske brigade i odredili bataljone koji će ući u njen sastav. Ova je odluka sprovedena u djelo 22. decembra u mjestu Rudo u Bosni.
Međutim, neuspješno i s velikim gubicima završio je pogriješan i nepotreban napad srbijanskih i sandžačkih jedinica na Sjenicu 22. decembra 1941. godine. Napadom na Sjenicu su rukovodili Vladimir Knežević Volođa i Petar Stambolić, a glavni inicijator napada je bio Milovan Đilas-Đido. On je smatrao „da bi Sjenicu trebalo osloboditi, čija sela imaju dosta stoke, a u samoj Sjenici dućani su puni nama potrebne robe, pa i duvan za vojsku“. Napad su izvršili Prvi užički, Šumadijski i Beogradski bataljon. U borbama protiv muslimanske milicije koja je branila grad poginulo je, ranjeno i zarobljeno više od 100 partizana (52 poginula i 18 zarobljenih). U pismu od 28. decembra Tito je osudio napad na Sjenicu kao politički nepravilan i vojnički sasvim slabo pripremljen i izveden, konstatujući da su partizani ovim napadom zaoštrili odnose sa Bošnjacima i dali veliki broj dragocjenih i bespotrebnih žrtava.Ovo je najveći poraz partizanskog pokreta u 1941. godini poslije bitke na Kadinjači.[35]
Početkom februara 1942, srbijanski i sandžački četnici, nedićevska straža i muslimanska milicija, uz italijansku podršku napali su na slobodnu teritoriju između Lima i Uvca. Šestog februara zauzeli su Novu Varoš i prinudili srbijanske partizanske bataljone (od kojih je 1. marta u Čajniču, formirana 2. proleterska NOU Brigada) i sandžačke partizanske snage, na desnoj obali Lima, da se po velikom snijegu i temperaturi od -25 stepeni povuku na Zlatar. Zatim su se 7/8. februara, prebacili preko Lima u Kamenu Goru, na slobodnu teritoriju između Lima i Tare, odnosno na Meteljku, Čajniče, koje je 27. januara oslobodio pljevaljski udarni bataljon „Prvi decembar’’. Na slobodnoj teritoriji između Lima i Tare reorganizovane su sandžačke snage. Formiran je 1. i 2. Zlatarski i Mileševski udarni bataljon, Bjelopoljski i Pljevaljski NOP odred, pod neposrednom komandom Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak.[36]
U proleće 1942. godine počela je tzv. treća neprijateljska ofanziva na slobodnu teritoriju Sandžaka, Crne Gore, istočne Bosne i Hercegovine, čiji je centar bio u Foči. Sandžački partizanski odredi i bataljoni su, bez smjene i odmora, krajnje isrpljeni, vodili neprestane borbe za odbranu slobodne teritorije Sandžaka. Njihovo daljne zadržavanje na teritoriji Sandžaka je postajalo nemoguće. I krajem maja su počele da se povlače u pravcu Ljubišnje, Tare i Pive. Vrhovni komandant Josipo Broz Tito je odlučio, 31. maja 1942. da i u takvoj situaciji, od sandžačkih udarnih bataljona stvori jednu udarnu proletersku brigadu, a na okupiranoj teritoriji da ostavi manje partizanske jedinice i dio partijskog aktiva, koji će voditi partizansko ratovanje i stvoriti uslove za novi polet ustanka. Tako je formirana Treća proleterska (sandžačka) narodnooslobodilačka udarna brigada. Još 25. februara 1942. godine, kada su u Foči prvi put stigli rukovodioci Sandžaka zajedno sa rukovodstvom Srbije, Tršo je u svojstvu političkog sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, Vladimir Knežević Volođa, komandat Glavnog štaba i Milenko Kušić, tada politički komesar Glavnog štaba, predložili su Vrhovnom komandantu Josipu Brozu Titu „da se sandžački bataljoni ne uključuju u sastav Druge poleterlske brigade, već da ostanu na teritoriji Sandžaka i da se od Sandžačkih partizanskih jedinica formira proleterska brigada, koja će se nazivati „sandžačka’’. Vrhovni komandant je prihvatio njihovu želju i tri mjeseca i deset dana kasnije (05. juna 1942. godine) na sastojcima Pive i Tare, odakle počinje Drina, na Šćepan polju, donijeta je odluka o formiranju Treće proleterske (sandžačke) udarne brigade. Ova brigada kada je formirana imala je 958 boraca, pripadnika svih naroda koji su živjeli u Sandžaku. Od njih su 433 poginuli. Kroz ovu brigadu tokom trogodišnjeg ratovanja prošlo je oko 10.000 boraca. Četvrta sandžačka NOU brigada je formirana 1. decembra 1943. godine. Nakon formiranja ZAVNOS-a osnovana je po naređenju Vrhovnog štaba 4. marta 1944 godine 37. udarna sandžačka divizija, u čiji sastav su ušle Treća i Četvrta sandžačka brigada i 8. crnogorska brigada. U vrijeme formiranja ova divizija je imala oko 2.300 boraca.[37]
Sredinom jeseni 1943, u Sandžaku su se prikupile četničke snage iz Sandžaka, Crne Gore, Srbije i istočne Bosne (ukupno 3.000 četnika), sa ciljem da tu oblast pretvore u vojnu i političku bazu za borbu protiv NOP-a. Istovremeno su se italijanska divizija „Taurinenze’’, njemačka 118. lovačka divizija i 83. puk divizije „Benecija’’ povukle iz Sandžaka, pa su čenici, sredinom septrembra, zauzeli Novu Varoš, Prijepolje i Bijelo Polje i prikupili se u neposrednoj okolini Pljevalja s namjrerom da ga zauzmu, a u Priboju su se zajedno stacionirali s italijanskim okupacionim snagama iz sastava divizije „Venecija’’. U to vrijeme su prividno ublažili stav prema Bošnjacima jer su željeli da ih uvuku kao saveznika u borbi protiv NOVJ. Međutim, ogromna većina pripadnika muslimanske milicije bila je protiv svakog oblika saradnje s četnicima, iako su istovremeno veoma strahovali od evenualnih novih pogroma nad bošnjčakim življem. Njemačka 118. lovačka divizija je do 13. septembra napustila Brodarevo, Prijepolje, a 18. septembra i cijeli Sandžak, što je imalo između ostalog za posljedicu da je u Pljevima preuzela vlast muslimanska milicija.[38]
Polovinom 1943. godine Vrhovni štab upućuje svoje jedinice iz Bosne u pravcu Crne Gore i Sandžaka. Sandžak je trebalo da bude operativna osnovica za prodor u Srbiju. Veliki podsticaj za razmah NOP-a na ovom prostoru predstavljala je kapitulacija Italije početkom septembra 1943. godine. Stvorena je stabilna slobodna teritorija od 13.000 km2 koja je obuhvatala sledeća gradska naselja: Pljevlja, Priboj, Prijepolje, Novu Varoš, Bijelo Polje, Berane, Andrijevicu, Kolašin, Žabljak, Gacko i Bileću. Tito je tada imao ideju da Berane postane centar slobodne teritorije i sjedište Predsjedništva AVNOJ-a, Vrhovnog štaba i Centralnog komiteta KPJ. U ovo vrijeme dovršena je institucionalizacija NOP-a u Sandžaku. Pored već nabrojanih institucija ponovo se osniva Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda za Sandžak, Narodnooslobodilački front Sandžaka, Ujedinjeni savez antifašističke omladine Sandžaka, Antifašistički front žena Sandžaka itd.[39]
Tako je u drugoj polovini septembra i tokom oktobra 1943. godine, oslobođen gotovo cijeli Sandžak, sem Deževskog, Štavičkog i većeg dijela Sjeničkog sreza. Pljevlja su oslobođena 22. septembra (muslimanski odred koji je štitio grad od četnika je dobrovoljno predao Pljevlja partizanima i oko 400 ljudi je odmah stupilo u partizanske jedinice), Prijepolje 26. septembra, 29/30. septembra Bijelo Polje; tokom oktobra i novembra oslobođeni su Nova Varoš (12. oktobar) i Priboj (29. oktobar). Oslobođen je i dobar dio šireg područja ostala 4 sreska mjesta – Novi Pazar, Tutin Priboj i Sjenica. Slobodna teritorija (5 srezova od ukupno 8)) obuhvatala je 4.170 km2 , sa oko 150.000 stanovnika, od ukupno 7. 100 km2 koliko obuhvata Sandžak u užem smislu (bez Berana, Rožaja, Plava i Gusinja), na čijoj teritoriji je živjelo u to doba 253.700 stanovnika. U septembru su obnovljeni Glavni štab NOV i POJ za Sandžak, Pljevaljski i Bjelopoljski NOP odred, a u oktobru su formirani Mileševski, Pribojski i Zlatiborski NOP odredi. U Pljevljima je organizovana Komanda područja, koja je imala posadne čete, partizanske i seoske straže. U Pljevljima je 1. decembra 1943. godine formirana 4. sandžačka NOU brigada, u čijem sastavu su bila 4 batoljana sa oko 600 boraca. Također su obnovljeni Pljevaljski, Novovaroški i Bejlopojljki sreski NOO, a obrazovani su NOO i za Mileševski i Pribojski srez. U oslobođenim gradovima, selima i opštinama ponovo su izabrani, ili su prvi put organizovani gradski, opštinski iseski (mjesni) NOO. Organizacija KPJ u Sandžaku imala je 17. novembra 1943. godine 211 članova Partije, 84 kandidata za članstvo u Partiji, 40 osnovanih partijskih organizacija (ćelija), pet sreskih komiteta i Oblasni komitet Partije, čiji je sekretar bio Voja Leković, a članovi Momir-Moša Bošković, Komnen Cerović, Dragica Milićević i Milojko Drulović. Postojali su Oblasni komitet SKOJ-a i Oblasni odbor USAOJ-a.[40]
Da je Sandžak u žiži interesovanja i okupatorskih vlasti pokazuje i plan o ujedinjenju Srbije i Crne Gore, upravo preko Sandžaka koji je krajem 1943. godine izneo njemački ministar Nojbaher. U cilju odupiranja NOP-u Nojbaher je uspeo da ujedini sve kolaboracionističke političke pokrete, do tada međusobno suprostavljene pod krilaticom:“Nije važno da li će Crna Gora biti zelena ili bijela, nego je važno da ne bude crvena.’’ Ovaj projekat je trebalo da odobri Hitler, ali on to nije učinio.[41]
Bilo je i ideja o stvaranju neke vrste kosovsko-sandžačke države. Nosilac te ideje bio je Džafer Deva, ondašnji ministar unutrašnjih poslova albanske vlade i povjerenik ABVER-a za Kosovo. [42]
Njemački komandant za Sandžak pukovnik Kempler je bio zagovornik ideje o formiranju posebne administativne sandžačke oblasti od šest srezova: sjeničkog, bjelopoljskog, mileševskog, pribojskog i novovaroškog, kao i sandžačke vlade. Hasanu Zvizdiću je nuđeno mjsto predsjednika ove vlade, ali je on to odbio.[43]
Još jednom je NDH, poslije kapitulacije Italije ispoljila pretenzije da uz podršku svojih pristalica u Sandžaku, muslimanske milicije, velikoalbanskih oružanih formacija i njemačkog okupatora, sa svojim trupama posjedne cijeli Sandžak, i da ga uključi u sastav NDH. Čak i pristalice Velike Albanije su na sjednici vlade u Tirani izrazili stav „da bi Sandžak u cjelosti trebalo predati Hrvatskoj, ili ga podijeliti između Albanije i Hrvatske’’.[44]
Jedna od najznačajnijih odluka AVNOJ-a nakon njegovog konstituisanja u Bihaću – novembra 1942. godine, bila je i odluka da se osnuju zemaljska vijeća u pokrajinama koje su predstavljale historijski zaokružene cjeline. To je bio praktični izraz predratne koncepcije KPJ o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu. Zemaljska vijeća su konstituisana sljedećim redosljedom: u junu 1943. godine osnovano je u Hrvatskoj, u oktobru 1943. u Sloveniji, 15. i 16. novembra 1943, u Crnoj Gore, 20. i 21. novembra u Sandžaku i 25, i 26. novembra u Bosni i Hercegovini. Uslijed aktuelnih političkih razloga sa velikim zakašnjenjem su osnovana u Srbiji i Makedoniji.[45]
Prvi trag za osnivanje ZAVNO Sandžaka imamo u periodu septembar-oktobar 1943. godine, u pismu Josipa Broza Tita koje je upućeno Ivanu Milutinoviću, delegatu Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog štaba NOV i POJ u Crnoj Gori u kojem se između ostalog kaže: „smatram da bi bilo potrebno da što prije pristupite u Crnoj Gori, Boki, Sandžaku i Metohiji – pripremanju konferencije antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja za te krajeve, i to, po mogućnosti, odozdo, demokratskim putem, tajnim biranjem po srezovima. Svaki srez bi trebalo da pošalje u Vijeće jednog vijećnika i njegovog zamjenika…’’[46]
Već 10. novembra formiran je Inicijativni odbor koji će pripremiti skupštinu na kojoj će biti izabrano Zemaljsko Antifašističko vijeće Sandžaka. Veću polovinu Inicijativnog odbora činili su vijećnici AVNOJ-a sa ovog područja. Predsjednik i novoizabranog Sreskog narodnooslobodilačkog odbora Prijepolja, univerzitetski profesor i sociolog Sreten Vukosavljević i prijepoljski muftija i sudija Vrhovnog šerijatskog suda u Skoplju Murat ef. Šećeragić, prihvaćeni su i kao nosioci Inicijativnog odbora, odnosno kao njegovi predsjednik i podpredsjednik. Inicijativni odbor se pismeno obratio Predsjedništvu AVNOJ-a i tom prilikom objasnio razloge koji su ga motivisali da sazove skupštinu ZAVNOS-a. Između ostalog je istaknuta spremnost naroda Sandžaka da zauzme danas ravnopravno mjesto među ostalim pokrajinama naše otadžbine, da su se narodi Sandžaka opredjelili da se samostalno i autonomno organizuju u okviru zajednićke buduće domovine, i da nijedan narodi ni nijedna pokrajina i oblast neće da više budu predmet ugnjetavanja i ekploatacije. Također je u osnivanju najvišeg političkog predstavništva naroda Sandžaka vidi opredeljenje da se Sandžak u budućem uređenju zemlje bude tretiran kao posebna društveno politička zajednica, u kojoj će biti izražavan njen autonoman položaj u budućoj federaciji.[47]
Osnivačka skupština ZAVNO Sandžaka održana je 20. i 21. novembra 1943. godine u Pljevljima u svečano ukrašenoj dvorani pljevaljske gimnazije. Prema sačuvanoj dokumentaciji bilo je prisutno 263 delegaata iz pet sandžačkih srezuova, među njima i nekoliko desetina žena – delegata. Skupština je radila dva dana. Izabrano je počasno, a potom i radno predsedništvo. Pročitani su pozdravni telegrami,a potom podnesena dva referata.: Miša Pavićevića „o politčkoj situaciji’’ i Mila Peruničića „o oganizaciji AVNOS-a’’. U ZAVNO Sandažaka izabrana su 62 vijećnika i to: po 14 iz pljevaljskog i bjelopoljskog sreza, 12 iz mileševskog sreza i po 11 iz srezova Priboj i Nova Varoš. Među izabranim vijećnicima bilo je i 5 žena. Skupština je izabrala i delegaciju od 10 vijećnika za drugo zasijedanje AVNOJ-a: Mile Peruničić, prota Jevstatije Karamatijević, Voja Leković, Sreten Vukosavljević, Dušan Ivović, Velimir Jakić, Miloje Dobrašinović, Joso Mirković, Muhamed Hadžismajlović, Nikica Knežević.. U Izvršni odbor Sandžaka (ratna vlada Sandžaka) izabrano je 10 vijećnika. Prvi predsjednik Predsjedništava ZAVNO Sandžaka bio je Sreten Vukosavljević, a za 3 potpredsjednika izabrani su: Murat-ef. Šećeragić, Dušan Ivović i Mirko Ćuković. Usvojeni su i važni dokumenti: Rezolucija o osnivanju ZAVNOS-a, Rezolucija o organizaciji ZAVNOS-a i Proglas narodu Sandžaka. ZAVNO Sandžaka je tako postao najvažnije narodno predstavničko, zakonodavano i izvršno tijelo i političko rukovodstvo NOB-a u Sandžaku.[48]
Delegati ove skupštine nisu birani za Drugo zasjedanje AVNOJ-a za srezove koji ga sačinjavaju, već za čitavo područje Sandžaka. Zasjedanju nisu bili prisutni delegati iz Sjeničkog, Štavičkog i Deževskog sreza. Upravo na porostoru ova tri sreza je živjelo oko 43,2% ukupnog sandžačkog stanovništva, osnosno 54,2% od ukupnog broja sandžačkih Bošnjaka. Također svoje delegate nisu imale ni tadašnje opštine Rožaje, Petnica (Gornji Bihor), Berane. Plav i Gusinje, u kojima je živjelo oko 30.000 Bošnjaka. Čak ni stuktura izabranih vijećnika iz pet pomenutih srezova nije bila odraz nacionalne strukture ovih krajeva (4:1 u korist Srba i Crnogoraca). Rožaje, Berane, Plav, Gusinje (kao dio Sandžaka) i Podgorica, Tuzi, Bar i Ulcinj – kao područja sa značajnim postotkom bošnjačkog i albanskog življa bili su u sastavu Zemaljskog antifašističkog vijeća Crne Gore i Boke.[49]
Nažalost, izabrani vijećnici koji su trebali prisustovati Drugom zasjedanju AVNOJ-a nisu došli u Jajce. Ivan Milutinović, koji je bio zadužen da sa Inicijativnim odborom ZAVNOS-a pripremi sazivanje Skupštine ZAVNO Sandžaka koje bi bilo vremenski usklađeno sa zasjedanjem ZAVNO za Crnu Goru i Boku i da posredstvom Štaba II udarnog korpusa koji je operirao na području Sandžaka, Crne Gore i Primorja obezbejdi vojničku pratnju delegatima od Kolašina i Pljevalja do Jajca pošao je sa crnogorskim vijćnicima iz Kolašina, prenoćio je 19. novembra u Pljevljima, a da pri tom uopšte nije kontaktirao s članovima Inicijativnog odbora ZAVNOS-a, niti ih obavjestio o svom odlasku; ZAVNOS nije dobio planiranu maršutu puta, niti su se dogovorili ko će sandžačke delegate pratiti. Iako je bila u pitanju čista podvala i obmana na Drugom zajedanju AVNOJ-a je dato objašnjenje da delegacija iz Sandžaka nije došla zbog veoma loših vremenskih prilka, dužine puta, neiskustva i sličnih izmišljenih razloga. Odsustvo sandžačke delegacije u Jajcu je bilo od presudne uloge i važnosti da se već tada ne zauzme principijelni stav o mjestu Sandžaka u budućoj jugoslovenskoj federaciji i da ZAVNO Sandžaka već tada preraste u zakonodavno tijelo kao i u ostalim jugoslovenskim zemljama gdje su takvi organi formirani. [50]
Za članove Predsjedništva AVNOJ-a iz ZAVNOS-a izabrani su: Prota Jefstatije Karamatijević, Sreten Vukosavljević i Voja Leković, a u Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (ratna vlada Jugoslavije) izabran je Mile Peruničić.[51]
ZAVNO Sandžaka je imao sljedeću organizacionu strukturu: Predsjedništvo, Izvršni odbor, 7 odsjeka – upravni, privredno-finasijski, prosvjetni, informativno-propagandni, socijalni, zdrastveni i vjerski.[52]
Za vijeme svoga postojanja ZAVNO Sandžaka je izgradio široku mrežu narodnooslobodilačkih odbora: 8 sreskih, 73 opštinska i 403 seoska NOO, u kojima je aktivno radilo 3.157 odbornika, među kojima je bilo i žena. Najznačajniji dokument koji je doneo je: Uputstva za organizaciju narodne vlasti u Sandžaku.[53]
Značajno je bilo i pokretanje lista „Glas Sandžaka’’, organa ZAVNO Sandžaka, koji je počeo da izlazi 15. juna 1944. godine, a koji je do marta 1945. godine izašao u 5 brojeva Nakon ukidanja „Glasa Sandžaka’’ njegovu funkciju obavljaju „Vijesti’’, koje je izdavao Sreski odbor jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta Novi Pazar, a koje su počele da izlaze početkom januara 1945. godine.[54]
Izvršni odbor (vlada Sandžaka) je bio stalno u pokretu. Nakon skupštine u Pljevljima, vrlo brzo je morao da se sklanja po bespuću Boina, Kolašina, Mojkovca, Bijelog Polja, Gornje Morače. Tek u ljeto 1944. godine ponovo je na teritoriji Pljevalja i Bijelog Polja. S jeseni 1944. godine je u Novoj Varoši, a nakon konačnog oslobođenja Sandžaka 13. januara 1945 godine bio je smješten u Novom Pazaru. U ratnom periodu najviše je boravio u Bijelom Polju. Sjednice su održavane po potrebi, ali i u skladu s vojno-političkim prilikama na terenu. Bilo je slučajeva da se ne sastane po mjesec i više dana, i obratno, da bude u višednevnom zasjedanju.[55]
Aktivnošću organa narodne vlasti i posebno radnih tijela ZAVNO Sandžaka u ovom međuvremenu u partizanskim jedinicama angažovano je preko 13. 000 novih boraca, od kojih 440 žena i djevojaka. Za svo ovo vrijeme se sistematski njegovao duh o cjelovitosti i jedinstvu teritorije Sandžaka, kao osnov očekivane autonomije, bez obzira na njen stepen i oblik. Članovi Izvršnog odbora sebe nazivaju vladom.[56]
Pretenzije crnogorskog partijskog rukovodstva prema Sandžaku ispoljile su se već nakon povratka crnogorske delegacije sa Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Naime, u pismu sekretara Pokrajinskog komiteta za Crnu Goru i Boku Blaža Jovanovića od 01. januara 1944. godine upućenom Oblasnom komitetu KPJ za Sandžak traženo je da se organizacija KPJ za Sandžak pripoji Crnoj Gori, što bi označilo početak ukidanja posebnosti Sandžaka kao i ukidanje Glavnog štaba NOV i POJ za Sandžak i rasformiranje ZAVNOS-a. Zatraženo je i stvaranje zajedničkog Izvršnog odbora Antifašističkog vijeća za Crnu Goru i Sandžak. Nešto kasnije (03. januara 1944. godine) Izvršni odbor ZAVNO Crne Gore, kao njen najveći državni organ pokrenuo je inicijativu u svom proglasu o pripajanju Sandžaka Crnoj Gori u jednu federalnu jedinicu’’ koja bi se zvala „Crna Gora i Sandžak’’. Samo 44 dana nakon formiranja ZAVNOS-a već je krenuo pohod crnogorskih komunista za njegovu likvidaciju.[57]
Izvršni odbor ZAVNOS-a i Oblasni komitet za Sandžak, veoma su brzo reagovali, ističući da takve inicijative izazivaju „negodovanje kod Srba’’, „dok se kod Muslimana uselio strah’’, i da je ovo svojevrsno prejudiciranje budućeg statusa Sandžaka. Oblasni komitet KPJ za Sandžak je o svom stavu obavjestio pismom 05. februara 1944. godine Centralni komitet KPJ. Također su odlučno ustvrdili da zajednički Glavni štab za Crnu Goru, Boku i Sandžak ne treba formirati već da mora ostati samostalan Glavni štab NOV i POJ za Sandžak. Zanimljivo je da je takav stav zauzet iako su članovi Oblasnog komiteta, svi, osim jednog, bili srpske i crnogorske nacionalnosti.[58]
Vrlo je brzo reagovao Centralni komitet KPJ, koji je crnogorskom rukovodstvu u pismu od 31. marta 1944. godine saopštio da su počinili „ozbiljnu grešku’’ činom proglašenja pripajanja Sandžaka Crnoj Gori i da takav stav u odlukama AVNOJ-a nema nikakvo uporište. „A što se tiče Sandžaka, on će imati onakav položaj kakav se izjasne njegovi slobodno izabrani predstavnici. U pogledu za Sandžak važi isto što je drug Tito pisao o Vojvodini u prvom broju „Nove Jugoslavije’’ Nakon ovog poteza Centralnog komiteta KPJ crnogorsko partijsko rukovodstvo više nije pokretalo slične inicijative. A Tito je za Vojvodinu rekao u prvom broju „Nove Jugoslavije’’ da će ona „dobiti najširu autonomiju, ali pitanje autonomije i pitanje kojoj će federalnoj jedinici dotična pokrajina biti pripjena – zavisi od samog naroda, odnosno od njegovih predstavnika, kada se poslije rata bude rješavalo o definitivnom državnom uređenju.’’[59]
Nakon formiranja ZAVNOS-a Sandžak je dobio i svoju 37. sandžačku diviziju. Ona je sa svojim brigadama vodila borbe protiv njemačkog okupatora i kvislinga, a za tim se uključila u oslobodilački marš prema Istočnoj Bosni, u oslobađanju Sarajeva i zatim nastavila bobe protiv ostataka četničkih formacija Draže Mihailovića. U tim danima 37 sdandžačka divizija brojila je 13.155 boraca. U njoj je bilo boraca iz svih ondašnjih osam sandžačkih srezova.[60]
Postojanje i rad ZAVNO-a pozitivno su ocjenjivani od strane Predsjedništva AVNOJ-a i Nacionalnog komiteta Demokratske Federativne Jugoslavije tokom čitave 1944. godine. To je također jasno izloženo u Deklaraciji „O osnovnim pravima nacije i građana Demokratke Federativne Jugoslavije’’ koju je početkom 1944. godine izradio Moša Pijade, a u kojoj je bez ikakve rezerve sadržano da će Sandžak biti jedan od elemenata buduće Federacije. U pismu Edvarda Kardelja i Moše Pijade od 10. aprila 1944. godine Sandžak i Vojvodina se također spominju kao one oblasti koje će slobodno i samostalno utvrđivati svoj položaj u Federaciji, kako je to objašnjeno u „Novoj Jugoslaviji.’’[61]
Vladimir Dedijer u svom Dnevniku tvrdi da je na ostrvu Visu u ljeto 1944. godine, na sastanku najvišeg rukovodstva NOP-a u zemlji, donijeta odluka da se ZAVNO Sandžaka rasformira i da je ova rasprava o konačnoj sudbini Sandžaka tada pokrenuta povodom zahtjeva da takav status dobije i Dalmacija. Na istoj sjednici po Dedijeru se raspravljalo i o potencijalnom statusu Vojvodine i Kosova i Metohije. Nažalost drugih podataka o ovoj navodnoj sjednici u drugim historijskim izvorima nema.[62]
Do definitivnog rješenja sandžačkog pitanja doći će tek krajem 1944. i početkom 1945. godine. Osjetivši da je pitanje budućeg statusa Sandžaka zapostavljeno u najvištim političkiom rukovodstvu NOP-a Oblasni komitet KPJ za Sandžak je 06. februara 1945. godine poslao pismo Centralnom komitetu KPJ u kojem je ukazano da pripreme za Drugo zajedanje ZAVNOS-a teku, ali da one ne mogu dobiti „puni sadržaj jer još uvek o Sandžaku ne možemo doneti konačnu odluku. O položaju Sandžaka se kod nas i ne diskutuje, ali ima tu i tamo ljudi koji pitaju – kako će se ta stvar rešiti. Drug Vojo (Vojo Leković, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak) kada je bio tamo i razgovarao je i sa vama, ali prema raspoloženju koje se sada jasno ispoljava kod Muslimana, oni bi bili veoma pogođeni, ako bi Sandžak bio pocepan a oni podvojeni. O tome se zaista mora voditi računa, pogotovu ako se ima u vidu – njihov sadašnji stav i dobro držanje. Čak ni Srbi ne bi rado primili cepanje Sandžaka..’’[63]
Konačna arbitraža o budućem statusu Sandžaka izvršena je na petoj sjednici Predsjedništva AVNOJ-a koja je održana 24. februara 1945. godine. Tada je istaknuto da je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije detaljno proučio sandžačko pitanje, ponajprije sa aspekta cjelovitosti Sandžaka i rukovodeći se prvenstveno političkim, ekonomskim i etničkim razlozima predložio da „položaj Sandžaka u interesu toga kraja, treba riješiti na taj način što bi se srezovi koji gravitiraju Srbiji pripojili federalnoj Srbiji (deževski, sjenički, pribojski, prijepoljski, štavički i novovaroški), a srezovi koji gravitiraju u Crnoj Gori – pripojiti ih toj federalnoj jedinici (bjelopoljski i pljevaljski).[64]
U zakonodavnim odborima AVNOJ-a imalo je i drugojačijih mišljenja. Predstavnik Crne Gore, Marko Vujačić je predlagao da se Sandžak pripoji Crnoj Gori – „ako već Sandžak ne treba više da bude posebna administrativno-politička i privredna oblast s izvjesnom svojom autonomijom’’, i da „nije ni politički opravdano cijepati danas Sandžak, jer to neće, čini mi se, ni tamošnji narod prihvatiti.’’Vujačić je tražio ne samo da se Sandžak u cjelini pripoji Crnoj Gori već i oba Dukađina, tj. Kosovao i Metohija, naročito Metohija, koja je po njegovom mišljenju i historijski crnogorska. Na taj način bi Crna Gora kao najmanja federalna jedinica ne samo prostorno, već i ekonomski ojačala.[65]
I predsjednik ZAVNO Sandžaka prof. Sreten Vukosavljević zastupao je sličan stav: „I ja sam za to da Sandžak, kao samostalna jedinica ne treba više da postoji. I to je ovdje neosporno. Svi smo s time saglasni. Sandžak kao posebna jedinica sa svojim Antifašističkim vijećem narodnog oslobođenja Sandžaka, bila je u svoje vreme, sa puno opravdanih razloga, uspostavljena. I to rješenje bilo je pravilno u onim uslovima. Bilo je i uspjeha, rad je bio pozitivan. Zadaci su izvršavani i izvršeni.. Sad su razlozi za likvidaciju posebne jedinice jači, ali ne vidim zbog čega se treba tako žuriti. Ne vidim razloge da se ovo ne baš tako nevažno pitanje s hitnjom na prečac lomi. Pametnije je, mislim, prvo za to sondirati teren, konsultovati ljude, pripitati narod, pridobiti ga za ono rješenje koje mislimo da najbolje odgovara narodnim interesima.
To je jedno pitanje. Drugo je: Da li Sandžak treba deliti ili ga treba pripojiti jednoj od susjednih federalnih jedinica – Srbiji ili Crnoj Gori. Ja sam mišljenja da se Sandžak ne treba cepati, jer je to ipak celina. To je oblast, to je pojam sa svojim specifičnim i političkim i privrednim obeležjima. To je istorijski tačno. Tako je i narodno shvatanje. Zato sam je za rješenje da se – ili ceo Sandžak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori, vodeći računa o onome što sam već rekao.’’[66]
U nastavku rasprave učestvovali su još Moša Pijade, Sreten Žujović, Rodoljub Čolaković, Edvard Kardelj, dr Rade Pribićević i Andrija Hebrang. Moša Pijade je u svojstvu izvjestioca Predsjedništva AVNOJ-a isticao da su protiv opstanka cjelovitosti Sandžaka „politički i ekonomski razlozi’’. Jer „Sandžak kao pokrajina ne može dalje ostati kao do sada, jer za to nema više nikakvih ni političkih, ni ekonomskih, ni etničkih razloga.’’ Edvard Kardelj, tada potpredsjenik NKOJ-a je podržao ovakvu njegovu ocjenu, kao i dobar dio prisutnih.
„Međutim, to sve nije pomoglo pošto je predlog NKOJ-a bio ishićen kao čisto političko rešenje, koje je Predsedništvo AVNOJ-a usvojilo većinom glasova. I posle toga deo političih rukovodilaca Sandžaka smatrao je da je učinjena greška, pa su apstinirali od sprovođenja takve odluke. Prof. Sreten Vukosavljević, predsednik i Mirko Ćuković, treći potpredsednik ZAVNO Sandžaka, odbili su da prisustvuju poslednjem zasedanju ZAVNO Sandžaka održanom 29. marta 1945. u Novom Pazaru. Oni nisu ni potpisali ovaj dokument.“[67]
Imalo je i indicija od ranije da će Sandžak biti u cjelini dio federalne Srbije. U vrijeme osnivanja partizanskih divizija krajem 1942. godine, Vrhovni štab je tražio od Štaba Treće sandžačke brigade da se izjasni u čiji sastav želi da uđe – u Prvu srpsku ili Drugu crnogorsku partizansku diviziju. U odgovoru rukovodstva Treće sandžačke brigade (Vladimira Kneževića Volođe i Rifata Burdžovića Trše) stajalo je: „Sa vojničke strane, nama je svejedno da li ćemo pripasti srpskoj ili crnogorskoj diviziji. Međutim, mislimo da je ovo donekle i političko pitanje Sandžaka. Političko utoliko što treba ocijeniti da li se Sandžak više orijentirao prema Srbiji ili prema Crnoj Gori. Nama izgleda da je Sandžak više naslonjen na Srbiju nego na Crnu Goru, pa utoliko bi ova veza imala trajniji karakter, nama se čini da bi bilo prirodnije da Sandžačka brigada uđe u sastav srbijanskih.’’[68]
Zanimljiv je i jedan nedovoljno identifikovani dokument sa stanovišta njegove autentičnosti i funkcionalnosti u kojem su putem grafičke skice prikazane buduće federalne jedinice u Jugoslaviji. U sastavu Srbije prikazan je Sandžak. Također u jednoj od verzija Nacrta Zakona o imenu države i državnom grbu Demokratske Federativne Jugoslavije, na spisku šest federalnih republika pominje se kao prva „Srbija, Vojvodina i Sandžak’’.[69]
Na kraju debate je formirana posebna komisija u sastavu: Moša Pijade, Mile Peruničić i Rade Pribićević. Oni su dobili zadatak da obiđu Sandžak, da čuju mišljenja građana i da na licu mjesta provjere koliko je pokrenuta inicijativa prihvatljiva, i da nakon toga podnesu izvještaj. Međutim, ova komisija nije izvršila svoj zadatak, nema nijednog njenog izvještaja, niti je poznato da je dolazila u Sandžak. [70]
Odluka je očigledno donijeta na nekom zatvorenom sastanku, koji javnosti nije poznat. Zna se samo da je tom sastanku prisustvovao sekretar pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku Blažo Jovanović, jer je on po povratku na Cetinje izjavio: „da se prema Sandžaku prihvataju granice iz 1913. godine. Kosmet za sada ostaje kao cjelina.’’[71] Odluka je očigledno donijeta mimo volje ZAVNOS-a i mimo volje naroda Sandžaka, iako je i Centralni komitet 14 mjeseci ranije tvrdio da će Sandžak: „imati onakav položaj za kakav se izjasne njegovi – slobodno izabrani predstavnici.’’ Napušten je princip da će Sandžak biti jedan od elemenata buduće Federacije i da će zauzeti „ravnopravno mjesto među ostalim pokrajinama’’, da je formiranje ZAVNOS-a proizilazilo iz „pravilnog stava rukovodstva narodnooslobodilačke borbe prema uređenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, te da će položaj Sandžaka biti istovjetan položaju Vojvodine. Prihvaćeno je mišljenje da Sandžak treba žrtvovati zbog interesa dvije susjedne federalne jedinice – Srbije i Crne Gore jer bi poseban status Sandžaka značio „izlišno i neracionalno drobljenje srpske nacionalne cjeline, kao i Jugoslavije uopšte.’’ Osim toga isticano je da „Sandžak nema nacionalnu podlogu za dobijanje takvog statusa’’, iz čega proizilazi da Bošnjaci nisu narod već vjerska zajednica. Zaboravljeno je da se narod, koji se na određenom prostoru formirao tokom 600 godina, ne može likvidirati administrativnim odlukama koje proizilaze iz demokratskog centralizma i partijske pripadnosti onih koji odluku donose.[72]
Zanimljivo je na ovu temu razmišljanje jednog od čelnika KPJ Milovana Đilasa: „Srpske i hrvatske nacionalne, a pogotovu nacionalističke ideologije, nisu mogle, niti su htjele da shvate i prihvate posebnost Muslimana. Nisu to shvatili ni komunisti. Smatrali su da su Muslimani nacionalno neopredjeljeni, pa da će se, s razvitkom, opredjeljivati kao Hrvati ili Srbi. No već prvi poslijeratni popisi pokazali su da u takvom shvatanju nešto nije u redu (…) a budući da su se Muslimani uporno, i sve upornije ispoljavali kao posebnost, i da je jačala njihova uloga u državi i kulturi – komunisti su najzad to shvatili.’’[73]
Ovaj preokret u stavu najvišeg komunističkog rukovodstva odudara u odnosu na raniju politiku. Još prije rata KPJ je stala na stanovištu da su Muslimani jedan od 7 južnoslovenskih naroda. Ova politika je došla do izražaja i u ljeto 1939. godine obrazovanjem Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, što je još preciznije formulirano na Petoj zemaljskoj konferenciji u Zagrebu oktobra 1940. godine. Tokom NOB-a narodnoslobodilački pokret se obraćao Muslimanima kao narodu i njihovo nacionalno ime pisao velikim slovom. U prve tri godine rata je NOP imao stav o federativnom uređenju zemlje i ravnopravnom tretmanu svih njenih naroda i narodnosti. Iz ovog stava je proizašlo i izdvajanje i osamostaljene Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak pod rukovodstvom Rifata Burdđovića Trša i fromiranje Glavnog štaba NOPO za Sandžak, ravnopravnog ostalim glavnim štabovima, a onda i fromiranje ZAVNO Sandžka, sa svim pozitivnim posljedicama na kojima, kao konstantama multietničkog, multikulturalnog i multireligijskog društava, insistira ovo tijelo. Ono je uspjelo prije svega da se zaustavi pripremljeno uništenje i pokolj Bošnjaka. Tito je 1942. godine istakao da bi narodnoosobodlička borba bila čak i prevara kad ona ne bi „imala i nacionalni smisao za svaki narod posebice’’. Međutim, odnos snaga u antifašističkoj koliciji početkom poslednje godine rata prislio ga je na kompromis upravo na ovoj ključnoj tački. U junu 1944. godine, na sastanku sa Čerčilom u Napulju, bio je prinuđen na izvjesno priznanje legitimiteta izbjegličke vlade, što je indirektno otvorilo vrata infiltraciji velikosrpskog interesa u narodnooslobodilački pokret. Odmah poslije toga na Vis je došao novopostavljeni predsjednik izbjegličke vlade dr Ivan Šubašić i razgovori su rezultirali Viškim sporazumom od 16. juna 1944. godine. Obje strane su u javnosti predstvljale ovaj sporazum kao svoju političku pobjedu. Šest mjeseci je bio zastoj na frontu na Drini i Dunavu pri čemu se očekivala značajna pomoć antifašističke kolicije u proboju frontovske linije.Uslijedili su ustupci velkosrpki orijetiranoj izbjegličkoj vladi među kojima je bila jedna od najvrednih žrtava bila ukidanje ZAVNO Sandžaka i njegova podjela između Srbije i Crne Gore.[74]
Prvobitno je bilo predviđeno da se Drugo zasjedanje ZAVNO Sandžaka održi do 15. marta, u skladu sa pismom predsjedništva AVNOJ-a od 21. februara 1945. godine. Prema ovom dokumentu određen je „status Sandžaka u federativnoj Jugoslaviji, na sljedeći način: uzimajući za osnovu granicu između Srbije i Crne Gore kako je ona bila utvrđena posle balkanskog rata u 1912. godini, AVNO Sandžaka – doneće odluku da se povrati stanje od 1912, te da se delovi Sandžaka vrate Srbiji odnosno Crnoj Gori (….) Razume se po sebi da svi građani Sandžaka zadržavaju puno pravo da sami određuju svoju nacionalnu pripadnost – srpsku ili crnogorsku bez obzira da li njihova teritorija prelazi srpsku ili crnogorsku jedinicu.’’ Drugim riječima sandžačkim Bošnjacima je oduzeto pravo da se u skladu sa svojim stvarnim nacionalnim osjećanjima formiraju, razvijaju i izjašnjavaju.[75]
Već 26-27. marta 1945. godine u Novom Pazaru je održana Oblasna konferencija KPJ za Sandžak na kojoj su podržana opredjeljenja AVNOJ-a o budućnosti Sandžaka i donesena je odluka o predstanku rada ovog partijskog organa i osnivanju Okružnog Komiteta KPJ za Novopazarski okrug, koji je obuhvatao teritoriju 6 današnjih sandžačkih opština u okviru Republike Srbije.[76]
Drugo i ujedno poslednje zasjedanje ZAVNO Sandžaka održano je 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru, u sali Omladinskog doma. U odsustvu predsjednika Sretena Vukosavljevića, Skupštinom je predsjedavao prvi potpredsjednik Murat ef. Šećeragić. Zasjedanju je prisustvovalo 83 vijećnika ZAVNOS-a. Vijećnici bošnjačke nacionalnosti iako su bili u manjini, što ih ne opravdava, nisu izrazili ni najmanje suprostavljanje namjeri da se ZAVNOS likvidira kao i cjelovitost i teritorijalno jedinstvo Sandžaka. Protivljenje takvim naknama izrazili su predsjednik ZAVNO Sandžaka prof. Sreten Vukosavljević, kao i jedan od potpresjednika ZAVNOS-a, poznati sandžački publicista i provoborac Mirko Ćuković. Oni su odbili da prisustvuju ovom zasjedanju saznavši koja je njegova svrha i kao i da potpišu odluke o raspuštanju ZAVNOS-a.[77] Zanimljivo je da su se na ovom zasjedanju čule i izjave pojedinih vijećnika da se radi o privremenoj odluci, a ne odluci trajnog karaktera. Veoma ironično je zvučao jedan od zaključaka ZAVNO Sandžaka „Da na Osnivačkoj skupštini ovog Vijeća koja je održana 20. i 21. novembra 1943. godine u Pljevljima, niti docnije, nije postavljen zahtjev za poseban položaj Sandžaka u budućoj državi’’, odnosno „da Sandžak bude federalna jedinica, niti autonomna oblast..’’ Još 17. oktobra 1941. godine u Proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak govori se o „autonomnom Sandžaku’’. Raspuštene su i druge oblasne institucije kao što su. Narodnooslobodilački front Sandžaka, Antifašistički front žena Sandžaka, Omladina Sandžaka, Crveni krst Sandžaka, itd. Odluka o rasformiranju ZAVNOS-a je potvrđena na Trećem zasjedanju AVNOJ-a, uz tragikomičnu konstataciju da je tako postupljeno po molbi Skupštine ZAVNOS-a. [78]
Kao što možemo vidjeti iz direktiva Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, u njegovim planovima za oslobođenje Srbije, što je u ovo doba bio najvažniji strategijsko-politički cij NOP-a, od kojeg je zavisilo rješavanje pitanja budućeg uređanja Jugoslavije, Sandžak je trebao poslužiti kao polazna baza za ovaj prodor[79] Ali i u planovima Nijemaca Sandžak je imao vrlo važnu ulogu zbog čega je izvedena jaka ofanziva u svrsi njegove reokupacije. Ofanziva je počela u ranim jutarnjim časovima 4. decembra udarom na položaje 2. proletereske divizije i 1. šumadijske brigade pravcem Sjenica-Prijepolje-Pljevlja. Tako je započela čuvena prijepoljska bitka. u kojoj je poginulo na stotine boraca 2. proleterske divizije i 1. šumadijske brigade.[80] Istog dana, tj. 4. decembra kada je zauzeto Prijepolje u rukama okupatora i njegovih domaćih saradnika palo je i Brodarevo i Priboj, narednog dana Pljevlja, a 7. decembra Bijelo Polje, ali su ga već 10. decembra ponovo oslobodili dijelovi 4. proleterske brigade i Bjelopoljski partizanski odred. Poslije pada Pljevalja 2. proleterska divizija se hitno povukla na lijevu stranu Ćehotine, gdje je organizovala odbranu i izmakla novom udaru nadmoćnih njemačkih snaga. Time je završen prijepoljska bitka.[81] Nakon ove njemačke ofanzive slobodna teritorija u Sandžaku se veoma smanjila. Izgubljena je cijela oblast između Uvca i Lima, Pljevlja i njegova neposredna okolina. Tako se slobodna teritorija u Sandžaku svela u prvoj polovini 1944. godine samo na područje između Tare i Lima, ali je ona bila čvrsto povezana sa slobodnom teriotorijom u Crnoj Gori, što je bilo veoma značajno za dalji razvoj NOB-a u Sandžaku. U jedinom slobonom sandžačkom gradu – Bijelom Polju nalazili se Oblasni komitet KPJ i SKOJ-a, Izvršni odbor ZAVNOS-a, Komanda vojnog područja i sreske ustanove bjelopoljskog sreza. Glavni štab Sandžaka bio je u Borovi kod Pljevalja. Početkom februara Sandžak je imao jednu proletersku i jednu udarnu brigadu, sa 1.600 boraca, dva partizanska odreda i Glavni štab sa 400 boraca, jednu komandu područja i tri komande mjesta s 200 boraca, i oko 500 boraca u 1. i 2. proleterskoj , 3. crnogorskoj i 5. krajiškoj diviziji.[82]
Po naređenju Vrhovnog Štaba, formirana je 4. marta 1944. godine 37. udarna sandžačka divizija, u čiji sastav su ušle 3. proleterska sandžačka, 4. sandžačka i 8. crnogorska brigada. U vrijeme formiranja imala je oko 2.300 boraca. Ova divizija je u prvo vrijeme djelovala na području Sandžaka i sjeveroistoku Crne Gore.
Da bi likvidirali potupno slobodnu teritoriju u Sandžaku i onemogućili da ovaj prostor bude strategijska osnova za prodor u Srbiju njemačke snage pomognute četnicima i muslimanskom milicijom preduzele su ofanzivu 11. aprila iz Pljevalja, Prijepolja i Rožaja i ovladale poslednjim dijelovima slobodne teritorije, i natejrale 37. sandžačku diviziuju da se povuče na lijevu obalu Tare. Drugi korpus je međutim, u protivudaru 23/24. aprila, sa 37. divizijom, 5. crnogorskim brigadom i dva bataljona 7. crnogorske brigade 3. divizije, naneo teške gubitke neprijatelju i do 5. maja, povratio slobodnu teritoriju Sandžaka
Tokom ljeta i jeseni došlo je do snažnog poleta NOB-a u svim dijelovima Sandžaka, koji je dobijao sve veći značaj u straegijskim planovima Vrhovnog štaba. Tako je 37. sandžačkoj diviziji pošlo za rukom da privremeno osolobode Novu Varoš 4-6. jula, Priboj 31. jula i Rudo 31. avgusta.
Najzančajniji događaj iz ovog perioda je formiranje 5. sandžačke brigade 21. avgusta 1944. godine u selu Žirči kod Priboja. Na dan formiranja imala je 500 boraca iz Bjelopoljskog, Pljevaljskog i Mileševskog sreza i dobila je naziv udarna.
Kad su ponovo oslobođeni Nova Varoš 6. septembra, Priboj 25. septembra, Prijepolje 29. septembra i Pljevlja 1. oktobra i Sjenica 15. oktobra u Sandžaku je povećana slobodna teriotorija između Lima i Tare i konsolidovana i znatno proširena između Lima i Uvca. Obuhvatala je 6. od 8 sandžačkih srezova, ili 5.000 km2 i 182.000 stanovnika.Centar oslobođene teriotorije bila je Nova Varoš, u kojoj su se nalazili svi najvažniji vojni organi i organi narodne vlasti Sandžaka
Te jeseni je formiran Sreski komitet Partije za Sjenički srez i obrazovan Sjenički paartizanski odred, a u Štavičkom srezu Tutinski partizanski odred. U prvoj polovini decembra 1944. godine sandžaka partijska organizacija je imala 800 članova, od kojih je 6.000 u 37. sandžačkoj diviziji. U decembru 1944. i januaru 1945. godine, 37. divizija je popunjena sa 6.500 novih boraca iz Sandžaka i Srbije, pa je od 15. decembra 1944. do 10. februara 1945 imala 11.200 boraca, podoficira i oficira od koji su 1.206 bili članovi KPJ, 338 kandidati za članove KPJ i 2.500 skojevaca.
Završne borbe za oslobođenje Sandžaka trajale su od novembra 1944. do 12. januara 1945. godine. U njima su 37, sandžačka, 22. srpska i 3. crnogorska divizija vodile teške borbe protiv njemačkog 21. i 91. armijskog korpusa, koji su se preko Sandžaka povlačili iz Grčke i Albanije, Srbije i Crne Gore u Bosnu. Zajedno sa Nijemcima preko Sandžaka su odstupali i ostaci srbijanskih i crnogorskih četnika. Najpre je prethodnica nejmačkog 91. korpusa zauzela Pljevlja 8. oktobra, Priboj 9. oktobra, Sjenicu 25. oktobra, Prijepolje 29. oktobra. Dok su 4. i 5. sandžačka brigada vodile teške borbe na pravcima Sjenica-Prijepolje-Pljevlja i u dolini Lima, dotle je 3. proleterska brigada spriječila Nijemce i crnogorske četnike da preko Pljevalja prodru u Bosnu i prislilila ih da se povlače dolinom Lima, nanijevši im velike gubitke na Savinom laktu, kod Prijepolja. Nijemci su 25/26. novembra pretrpjeli velike gubitke u ljudstvu i materijalu, a četnici u Pljevljima 18/19. novembra. U nastavku borbi 22. srpska divizija je oslobodila Novi Pazar 28 novembra i Sjenicu 14. decembra, 3. crnogorska divizija osobodila je Tutin 23. novembra i Bijelo Polje 4. januara 1945, a 37. divizija Pljevlja 18/19. novembra, Prijepolje 9/10. januara 1945. godine i Priboj 12. januara 1945. godine. Tako je završeno oslobođenje Sandžaka.
U to vrijeme u jedinicama 37. sandžačke divizije, 1. i 2. proletereske, 2.i 5. udarne divizije i drugim jedinicama NOVJ nalazilo se oko 15.000 boraca iz Sandžaka, od kojiih su 440 žene. Partijska organizacija je dva mjeseca prije toga (6. febčruara) imala 1.456 članova Partije, 302 kandidta i 1.465 članova SKOJ-a.
Sandžak j dao značjan doprinos pobjedi NOB-a i revolucije ipodnio velike ljudske i materijlne žrtve. U jedinicama NOV i Poj poginulo je preko 5.000 boraa, a okupatori i kvislinzi pogubili su ili poubijali 8.150 ljudi, žena i djece. U borbaa je najvciše izginulo omladina od 16 do 21. godine života, pošto je ona u Sandžaku, kao osnovna, najvitalnija i najprogresivnija društvena snaga, sačinjavala 75% boračkog i starješinskog kadra NOV i POJ.
Izgorjelo je 22.246 stambenih i drugih zgrada, bombardovanjem sela i gradova razrušeno je ili oštećeno 2.939 kuća i drugih zgrada, a uništeno je ili oštećeno 150 osnovnih i srednjih škola, od 176, koliko ih je ukupno bilo.Od bombardovanja su najviše stradali Bijelo Polje i Sjenica,a bombardovani su više puta Pljevlja, Prijepolje, Nova Varoš i Novi Pazar.
Sandžak je dao 27 narodnih heroja, od kojih je poginulo 19: Rifat Burdžović Tršo, Vladimir Knežević Volođa, Ljubiša Miodrgović, Vladimir Perić Valter, Tomaš Žižić, Miomir Pucarević, Gojko Drulović, Jezdimir Lović, Milovan Jelić, Slobodan Nikačević, Bogoljub Čukić, Živko Ljujić, Rodoljub Stevović, Dušan Tomašević Ćirko, Ljubomir Bakoč, Živko Džuver, Milosav Stiković, Radomir Raković i Radoje Kontić.
Završna godina narodnooslobodilačkog rata u Sandžaku je imala dvije, međusobno različite, karakteristike.
– prva se ogledala u opadanju uticaja bošnjačkih kadrova na sve što se događalo u Sandžaku
– druga karakteristika je bila u izrazitom porastu broja Bošnjaka u narodnooslobosdilačkoj borbi. U toj godini je njihovo učešće imalo obilježje masovnosti.
Bilo bi normalno za očekivati da masovno učešće sandžačkih Bošnjaka u partizanskim jedinicima bude propraćeno i većim uticajem u strukturama vlasti i društveno-političkim zbivanjima. Nažalost, kretanja su bila obrnuta. Sandžaklije su u završnim godinama rata imale kvantitet, ali ne i kadrovski kvalitet, odnosno puno učesnika NOB-a, a zabrinjavajuće malo pojedinaca sa oganizatorsakim i liderskim darom, ambicijama i pozicijama.
Najkvalitetniji bošnjački komunistički kadrovi koji su se formirali i sazrijevali u antifašističkim pokretima studentske i srednjoškolske omladine i klasno opredeljenih radnika, a koji se od 1941. godine javljaju kao kreatori, organizatori i rukovodioci te borbe, tokom narodnooslobodilačkog rata izginuli su. To je naročito bilo karakteristično za Bijelo Polje, Novu Varoš, Podgoricu, Plav, Gusinje i Novi Pazar. To će biti od presudnog i odlučujućeg značaja u odnosu na konačnu sudbinu i status Sandžaka.
Jednom administrativnom odlukom zabijen je duboko nož u leđa vjekovnoj historijskoj tradiciji i posebnosti Sandžaka. Još 1516. godine bosanski sandžak-beg je imenovao u Novom Pazaru posebnog namjesnika koji je dobio ovlašćenja da u ime bosanskog sandžak-bega autonomno donosi odluke. Posebnost Sandžaka je naglašena u odlukama Berlinskog kongresa, Berlinskog ugovora iz 1878 i Carigradske (Novopazarske) konvencije iz 1879. godine. Sandžački odred posebno se pominje i prilikom odbrane Bosne i Hercegovine od austrougarske okupacije 1878. gdone, a 1908. godine u Sandžaku su se kao dobrovoljci javili oko 30.000 Sandžaklija izražavajući svoju spremnost da stupe u oružane odrede Bosne i Hercegovine. Autonomistički stavovi jasno su naglašeni i u odlukama Sjeničke konferencije iz 1917. godine. Sandžački komitski pokret od 1918-1925. godine je jasan i nedvosmislen izraz težnje da se tretman Sandžaka i sandžačkih Bošnjaka postavi na drugojačijim temeljima nego što su vlastodržci iz tog perioda pokušavali. Zahtjevi za autonomijom Sandžaka otvoreno su izražavani i putem „Gajreta’’, naročito tokom 1939. i 1940. godine, kada je istovremeno traženo i pripajanje Sandžaka Bosni i Hercegovni. Te ideje su izražene i u aktivnostima studenata iz Sandžaka pred Drugi svjetski rat koji su studirali na Beogradskom univerzitetu, odnosno njihovo odbijanje da se udružuju u zavičajno udruženje studenata iz Crne Gore i Srbije i njihovo opredeljenje da formiraju posebno zavičajno udruženje sudenata iz Sandžaka, koje je dobilo naziv „Zlatar’’ i u aktivnostima ovog udruženja i nakon odluke policijskih vlasti da zabrane njegovo legalno djelovanje. Februara 1937. godine 72 studenta iz Sandžaka, pripadnika svih naroda ove pokrajine, potpisali su zahtjev za formiranje ovog zavičajnog udruženja.
Studenti Sandžaka obraćaju se aprila-maja 1939. godine narodima Sandžaka i pri tom posebno spominju Muslimane, tretirajući ih kao poseban nacionalni subjekat u Sandžaku. Istupanja Rifata Buržovića Trša na predratnim marksističkim kružocima jasno su ukazivala na njegovo viđenje Bošnjaka kao posebnog i osobenog nacionalnog identiteta i autonomnog subjektiviteta Sandžaka. Za slobodu i ljepšu budućnost Sandžaka svoje živote su dali četiri sekretara Oblasnog komitata KPJ za Sandžak.
Oko 15.000 Bošnjaka iz Sandžaka i Crne Gore je uzelo učešća u naarodnooslobodilačkoj borbi u devet partizanskih brigada (III, IV i V proleterskoj sandžačkoj brigadi, i VII omladinskoj i IX crnogorskoj, I kosmetskoj, I bokokotorskoj i Brigadi narodne odbrane, te u partizanskim odredima, muslimanskim omladinskim partizanskim bataljonima i četama), što je ovu borbu učinilo dostojanstenom, a učešće Bošnjaka u njoj neospornom historijskom činjenicom.
ČETNIČKI ZLOČINI U SANDŽAKU
Nažalost, Sandžak je tokom Drugog svjetskog rata bio krvavo poprište bratoubilačkog rata. Međunacionalne podjele i netrpeljivisti su svim snagama podstrekavale okupatorske vlasti. Četničke jedinice su u nekoliko mahova izvršile stravične zločine nad sandžačkim bošnjačkim življem.
U periodu od 4. oktobra do 7. decembra 1941. godine četničke formacije su tri puta napadale na Novi Pazar pokušavajući da ga zauzmu i izvrše pogrom nad bošnjačkim stanovništvom. Njemačke okupacione snage su 2. oktobra napustile Novi Pazar i otišle u pravcu Kosovske Mitrovice, plašeći se da ne budu odsječene od većih vojnih centara u slučaju da partizanske snage potpuno zauzmu Ibarsku dolinu. Već 4. oktobra grad je napustilo iosoblje Ortskomande na čelu sa komandatnom Nijemcima je bilo jasno da je ovo izvanredna uvertira za predstojeći bratoubilački obračun. Novopazarski Bošnjaci su odmah formirali Odbor za odbranu grada koji je već 4. oktobra održao svoju prvu sjednicu. Bošnjacima je podjeljeno 150 starih pušaka s nešto municije iz magacina lokalne žandarmerije i organizovane su stalne straže oko grada. Grad je blokiran. Upućen je poziv i svim ostalim Novopazarcima bošnjačke nacionalnosti da hitno nabave oružje u cilju samoodbrane od očekivanog četničkog napada. Određene su i tri delegacije koje su trebale pozvati u pomoć Albance sa Kosova i Bošnjake iz susjednih srezova.[83]
U toku oktobra i novembra 1941. godine Novi Pazar i srez deževski su se pretvorili u područje krvavog obračuna između lokalnog stanovništva kojem su došli u pomoć 3.200 Albanaca sa Kosova i oko 1.800 Bošnjaka iz Biševa i Pešteri i četničkih jedinica koje su opkolile grad u obliku polukruga od Rogozne do Štitara, preko Cokovića, Pilareta i Deževe. U toku ova dva mjeseca četnici su organizirali tri napada na Novi Pazar, a novopazarski Bošnjaci uz pomoć svojih novopristiglih saveznika jedan kontranapad na Rašku.
Sti pokušaji da se očuva mir su propadali jedni za drugim. Međusobni pregovori između predstavnika Srba i Bošnjaka su svi doživjeli krah. Naročito su bili značajni pregovori izemđu tadašnjih čelinih ljudi Deževskog sreza i četničkih pedstavnika iz Raške. Četnici su tražili da im se ustupi žandarmerijska stanica u Pilareti; da se Albanci vrate natrag na Kosovo u roku od tri dana; da se Srbima iz Novog Pazara dozvoli da neometano napuštaju grad kad god žele. Aćif je tražio da se žandarmeriji Deževskog sreza ustupi stanica u Rajetiću; da ona zadrži i dalje stanicu u Pilareti; da se četnici povuku in onih optina deževskog sreza u kojima njegovi žandarmi drže vlast i da ih ne ometaju u vršenju vlasti; da se Bošnjacima garantuje život i opstanak. U međuvremenu su dolazila albanska pojačanja s Kosova u Novi Pazar. Prva veća grupa je došla 7. oktobra kojoj je priređen svečani doček. Na čelu grupe nalazio se bajraktar Šaban Poluža. U svom govoru Aćif ih je pohvalio zbog uspjeha u borbi s četničkim formacijama u Ibarskom Kolašinu. Smatra se da je u oktobru došlo u pomoć novopazarcima 500 naoružanih Albanaca. Tokom oktobra četnici su popalili bošnjačka sela: Trnavu, Brđane, Banju, Polokce, Janču, Muhovo, Grab, Bijele Vode i Čebinac. Paljenje sela je bilo propraćeno pljačkanjem pokretne imovine, a anaročito stoke i žita. [84]
Tih dana došao je u Novi Pazar Zenun Hasković koa predstvnik partizana. On je pregovarao s Aćifom Hadžiahmetovićem i izneo mu prijedloge partizana, koji su se sastojali u sljedećem: da se Bošnjaci izmire s Srbima i da se odmah prekine međusobna borb u Deževskom srezu da se uspostavi slobodan saobraćaj između Novoga Pazara i Kosovske Mitrovice; da Bošnajci dozvole partizanima da uđu u Novi Pazar. Aćif Hadžiahmetović je odgovorio Zenunu da su oni pokušali da pregovaraju s Srbima i da će i dalje pregovarati i da slobodu saobraćaja ugrožavaju četnici, a ne oni. Osim toga naglasio je da lokalne vlasti u Deževskom srezu neće dozvoliti nikom da uđe u Novi Pazar.[85]
Četnici su 3. novembra popali bošnjačka sela: Pope, Đonlije, Okose, Gornju i Donju Požegu, Ivanču, Rajčinoviće i poubijali stanovništvo koje su uspjeli da pohvataju. Aćif Hadžiahmetović je ponovo 2. novembra pozvao u prefekturu nekoliko viđenijih Srba iz Novog Pazara i predložio im da se pošalje delegacija četnicima radi kontakta i nastavljanja pregovora U pismenoj formi je četničkoj komandi dostavljen prijedlog sporazuma o uspostvljanju demarkacione linije koja bi išla linijom: Đurđevi Stupovi-Kosuriće-Ljiljac-Svilanovo-Novopazarska Banja-Brđane-Česmaliju-Vojkoviće i da se svaka strana obaveže da na svojoj teritoriji održava red i mir; da se postigne i sporazum o nenapadanju. Četnički komandant Radomir Cvetić je na ovaj Aćifov prijedlog o uspostavljanju mira i nenapadanju odgovorio ultimatumom da mu odmah preda Novi Pazar. Aćif je onda učinio ono što mu je jedino preostalo – preduzeo je mjere za odbranu grada.[86]
Prvi napad na Novi Pazar dogodio se 4. novembra 1941. godine. Cilj napada je bio ne samo zauzimanje grada, već i potpuna likvidacija bošnjačkog življa u njemu i okolini. Napad je trajao od 4 do 10 časova i završio se neuspjehom. Do 7 časova četnici su napredovali i primicali se garadu. Mirko Ćukovič o ovom događaju piše: „Biko Drešević, mula Jakub Kadrović i Džemo Koničanin zašli su im za leđa i sa boka, što izazvalo pometnju ljudstva i povlačenje već zauzetih položaja. Pošto je napad razbijen s ove strane, branioci su se prebacili na liniju Pertrova crkva–Đurđevi Stupovi–Paričko brdo-Vidovo i potisnuli napadače na celoj linije.’’.[87] Broj poginulih i ranjenih četnika iznosio je oko 140, a Bošnjaka i Albanaca oko 120. Broj poginulih i ranjenih toga dana je bio znatno veći kada se dadaju i žrtve sa seoskog područja.[88]
Aćif je na sjednici Odbora za odbarnu grada prisutnima čestitao pobjedu i ponovo uputio svoje predstavnike u susjedne srezove i opštine radi traženja pomoći u ljudima, oružju i municiji. U ovim borbama je naročito stradala selo Požega gdje je samo u kući Bahtijara Doljanca, koji je čuvao tri srpske i tri bošnjačke porodice, iskasapljeno 13-toro ljudi, žena i djece, iako su ih članovi srpkih porodica, koje je Bahtijar dotada štitio, molili i preklinjali da to ne čine. U Novi Pazar pristižu nova pojačanja naročito sa Kosova. Smatra se da je oko 10. novembra u Novom Pazaru bilo preko 3.150 naoružanih ljudi. Albanskim snagama je komandovalo 12 istaknutih albanskih bajraktara. Sve ovo je ohrabrilo Aćifa da odluči da borbena dejstva premjesti na teritoriju neprijatelja, odnosno da izvrši napad na Rašku, koju su u svojim rukama držali četnici. Napad udruženih bošnjačko-albanskih snaga na Rašku također je bio neuspješan. On je počeo 16. novembra u 10 časova Odlučujuća bitka se odrgrala 17. novembra i otpočela je oko 4 časa na Velikoj i Maloj Bisini i u dolini Raške. Napad je trajao do 6 sati i završio se povlačenjem albansko-bošnjačkih snaga. S obje strane je poginulo oko 200 ljudi.[89]
Drugi četnički napad je izvršen 21. novembra sa znatno jačim snagama. Spaljena su sva bošnjačka sela od Požege do Vučinića. Grad je opet odbranjen. Bilans žrtava je iznosi. 42 mrtva četnika, branioci 26 mrtvih, Ranjeno je oko 45 ljudi. Četnici su ubili i preko 20 bespomoćnih ljudi, žena i djece.[90]
Treći četnički napad je bio najspecifičniji. Naime, četnici su se poslužili prijevarom obavještavajući Njemce da Novi Pazar tobože drže komunisti. Njemci su krenuli 4. decembra 1941. godine negdje oko 9 časova u napad na grad zajedno sa četnicima. Ali uskoro su shvatili da su obmanuti i vratili su se u Rašku. Za njima su se povukle i četničke jedinice.[91]
Kada su se Njemci vratili u Novi Pazar 7. decembra 1941. godine sa oduševljenjem su ih dočekali i Srbi i Bošnjaci. Ova činjenica ilustruje svu složenost i specifičnost tadašnje situacije. Njihov povratak je označio i kraj ovog krvavog i masovnog bratoubilačkog sukoba čiji je ishod bio porazan: od sredine jula do kraja decembra 1941. godine izginulo je ukupno 756 Bošnjaka, Srba i Albanaca. Spaljeno je oko 2.792 kuća. Najviše su stradale teritorije predratnih opština: Požega, Trnava, Rajetiće, Deževa, Postijenje, Bijele Vode i Nikoljača.[92]
I u trenucima najveće opasnosti i iskušenja došao je do izražaja čuveni bošnjački merhamet. U gradu nije imalo nijedne srpske porodice koja nije imala svog zaštitnika i čuvara Bošnjaka. Ponekada su na tom humanom zadatku bile angažovane i čitave bošnjačke porodice. Odbor za odbranu grada, na čijem čelu je bio Aćif-efendija Hadžiahmetović, je odlučio da 420 novopazarskih Srba skloni u prostorije Okružnog suda u Novom Pazaru i da ih na taj način zaštiti.. Naročito se u realizaciji ove plemenite namjere istakla muslimanska milicija pod komandom Mula Jakuba Kardovića iz Biševa koji je došao u pomoć prijestonici Sandžaka sa nekoliko stotina naoružanih Biševaca. Ovaj plemeniti čovjek je pri kraju rata bio strijeljan od strane partizana kao kvisling, što je još jedna od tragedija ove krvave epopeje. Ova akcija se sprovedena u toku 6. i 7. novembra i trajala je do 7. decembra 1941. godine. Bošnjački narod kojem je dio srpskog naroda okupljen u četničkim formacijama namjenio potpuni genocid, odnosno potpuno fizičko uništenje, je smogao snage i u tim najtežim trenucima da savlada i potisne osjećanje osvetoljubivosti i mržnje, i da komšijskom narodu, uprkos svemu, pruži ruku prijateljstva i zaštite. Očigledno je, da se veličina jednog naroda ne mjeri njegovom brojnošću, već njegovim moralnim proporcijama.
Ono što se daleko manje zna je odnos partizanskih jedinica, konkretno Kopaoničkog partizanskog odreda prema događajima u Deževskom srezu. Krajem oktobra postignut je sporazum između četnika i partizana – Kopaoničkog odreda, da zajednički napadnu na Novi Pazar. Trebalo je da četnici napadnu na grad sa sjeverne, sjeveroistočne i sjeverozapadne strane, a partizani s južne i jugozapadne. Štab Kopaoničkog partizanskog odreda, pod komandom Svete Trifunovića, uputio je svoje dvije čete na Rogoznu radi presjecanja puta Kosovska Mitrovica-NoviPazar i sprečavanja eventualnog nadiranja Albanaca tim pravcem. Kada su partizanske jedinice presjekele pomenuti put, tamo je došla i grupa kolašinskih četnika pod komandom Todora Dobrića i Todora Čukića. Oni su zahtjevali od Svete Trifunovića da paartizani krenu preko Brđana niz Trnavu i usput popale bošnjačke kuće. Pošto partizani nisu to uradili, taj posao su obavili četnici. Oni su paleći bošnjčke kuće u Brđanima i Trnavi stigli do Novopazarskog groblja Gazilar. Tamo su počeli da piju i lumpuju. Partizani su za to vrijeme mirno gledali šta četnici rade i ne pokušavajući da pomognu bošnjačkim selima i da ih zaštite. Ali kad su Bošnjačke snage prodrle prema Trnavi partizani su ih napali i potisnuli iz ovog sela.
Poslije noći provedene u selu Pajsi Potok, dijelovi odreda ponovo su se sukobili s novopazarskom muslimanskom milicijom koja je došla do sela Milatkovića.[93]
To je vrijeme kada su partizani i četnici vojno sarađivali. Poslije kratkog odmora u Loznici, kraj rijeke Raške, sutradan su opet izašli na Rogoznu, zajedno sa kolašinskim četnicima, kojima su dali nešto municije. Po dogovoru s četničkim komandantom kapetanom Cvetićem, partizani i kolašinski četnici zaposjeli su položaje na Rogozni i padine prema Ibru, a Cvetićevi četnici dolinu rijeke Raške i padine Golije. Narednog dana ponovo su planula sela – i srpska i bošnjačka. Cvetićevi četnici su napali i palili bošnjačka sela. Predveče je iz Novog Pazara pošla velika kolona muslimanske milicije ka Trnavi. Sa svojih položaja, partizani su pojurili u tom pravcu da bi zaštitili srpska sela. Kada su stigli, gorjelo je selo Izbica. Izvršili su napad, zaustavili i vratili Bošnjake i progonoli ih do na domak Novog Pazara i tu ostali na položajima.[94]
Umjesto da pomognu onima koji su u obruču i na koje se vrši napad (Bošnjacima) s namjerom da budu potpuno uništeni, partizani očigledno pomažu samo jednoj strani i na neki način i sami učestvuju u napadu na bošnjački živalj Deževskog sreza. Njihovi koalicioni partneri u ovim borbenim aktivnosima su bile četničke formacije, njihovi tadašnji saveznici.
Sutradan su partizani nastavili da tragaju za četničkim komandantom Cvetićem radi dogovora o daljnoj saradnji. Istog dana su došli kod partizana predstavnici srpskog življa iz Novog Pazara i obavjestili ih o velikom pojačanju koje je pristiglo s Kosova iz Drenice. Odnos snaga na terenu se bitno promijenio u korist branitelja Novog Pazara. Partizani su ostali sami jer njihovi tadašnji saveznici, Cvetićevi četnici, su se povukli do daljneg iz akcija. Partizani su se povukli 1. novembra 1941. godine.[95]
Ono što četničkim formacijama nije uspjelo u deževskom srezu, pošlo im je za rukom u drugim krajevima Sandžaka.
U akciji crnogorskih četnika od 5. januara 1943. godine popaljena su 33 bihorska sela, a ubijeno oko 1400 Bošnjaka, od kojih su samo 300 bile muške osobe sposobne za borbu, dok su ostali bili žene, djeca i starci. Četnici su nemilosrdno ubijali, pljačkali i palili. Ubacivali su djecu, žene i starce u kuće i druge zgrade, zatim su ih punili slamom ili sijenom i palili. Krvavi pir je trajao do 8. januara. Tom prilikom je stradao i jedan dio pribojskog sreza. Akciju je izvršilo oko 2.000 četnika iz sastava limskih četničkih odreda (regrutovanih iz oblasti andrijavičkog, bjelopoljskog, beranskog i kolašinskog sreza) pod komandom pješadijkog kapetana I klase Pavla Đurišića, u saradnji sa bihorskom četničkom jedinicom kojom je komandovao Rade Korda. Naročito su stradale Zatonska i Savinopoljska opština. Bez krova nad glavom je ostalo oko 10.000 Bošnjaka sa ovog prostora. Kod stanovništva je vladalo uvjerenje da je ovaj zločin izvršen uz blagoslov i odobrenje italijanskioh okupacionih vlasti, koje nisu pružile nikakvu zašatitu lokalnom bošnjačkom življu.[96]
U svojim sjećanjima Savo Joksimović piše: „To jutro, bubanjska gerilska grupa slušala je vrisak žena i djece, halak četnika, potmule pucnje, požar i dim. Vidjeli su golu i bosu djecu, raščupne i razdrljene žene. Kamen da proplače, ali ne i pijane i ostrvljene četničke zvijeri. U malom muslimanskom selu Visočkom, u kući Lata Bučana bilo se zatvorilo12 žena i djece. Emina, stara 20 godin, jedina je davala otpor puškom. Kad joj je nestalo metaka, pokušala je da pređe u susjednu kuću i potraži municiju, ali je četnik uhvati. Ona mu reče: _ Ako si Crnogorac, da si mi pobogu brat, obraz mi sačuvaj, a krv ti halal. Drugi četnik je ubi u rukama prvog. Zapališe kući i mrtvu je ubaciše da i ona izgori pored oca Lata, žene mu Kime, sina mu Meha od 18 godina, Ajne s dvoje djece od kojih je jedno imalo 3 a drugo 5 godina, i Crnovršanin Numana sa majkom i dvoje djece od 6 i 7 godina.
U kući Ahmeta Bučana isgorjeli su: Ahmet, Nura u drugom stanju, Hanifa od 5 godina, Hakija od 4 godine, Adem od 3 godine, Bešir Šaronja i svi članovi njegove familije izgorjeli su u kući. Mehu Bučan s troje djece zaklali su i bacili u vatru, a takođe i Dervović Abaza.
U selu Korita, u kući Novčića, ubijeno je i zapaljeno 16 ljudi, a Begi Ličini su kučinama napunili dimije pa zapalili. Četnici su na konjima jurili selom, i iz pištolja ubijali djecu koja bježe. Murata Mehovića slijepog starca od 70 godina, zaklali su i bacili u vatru. Mahmuta Beganovića isjekli su na komade. Selima Dervovića su isjekli i dvije mu kćeri zaklali. U avliji Aziza Šabanovića ostalo je dvadeset unakaženih lešeava. Malog Hasima od pola godine, kad je tražio dojku mrtve majke, uhvatili su za noge, udarili o zemlju i bacili u vatru. Živa su bacali u vatru Džema od četiri godine, Šabanović Šaćira od šest godina, Ermu Mahmutovića i Ragibovo troje djece. Zatim Džemovo dvoje djece i Halitove kćeri i Raifa od dvije godine. Tako su prošla i ostala sela. Blatnjavim putevima gole, unezvjerenih i izbezumljlenih pogleda, jedne prema Bijelom Polju, druge prema Rožajama. Iz Bijelog Polja Italijani su kamionima prebacivali nejač kroz Zaton koji je bio četnička teritorija, Italijani su pokrivali žene i djecu ceradama, plašeći se da ih ne bi četnici vidjeli. Na taj način predstavljali su se toj sirotinji kao „prijatelji’’ koji ih štite od četnika. Sva ta nejač bila je gola, bosa i gladna’’.[97]
U narednoj akciji koje su iste četničke jedinice izvršile od 1. do 7. februara 1943. godine u pljevaljskom srezu i dijelu pribojskog sreza ubijena su 1352 Bošnjaka slične polne i starosne strukture kao i u prethodnom masovnom zločinu.Među ubijenim bilo je 379 djece do 8 godina i 424 od 8 do 18 godina. Spaljeno je 5.992 kuća i zgrada oko kuća.[98] Tim povodom je 2. i 3. marta 1943. godine održana u Prijepolju konferencija tadašnjih bošnjačkih prvaka i predstavnika ondašnje vlasti na kojoj su učestvovali predstavnici Pljevalja, Prijepolja, Priboja, Sjenice, Bijelog Polja, Nove Varoši i Ćajniča. Konferenciji je prisustvovao i komandant italijanske divizije u Pljevljima. Od njega se tražila pomoć i zaštita. Umjesto pomoći i zaštite italijanski komandant je javno optuživao bošnjački živalj da po svojim selima prikriva partizanske komandatne, zatjevajući da se Bošnjaci priključe svojim dželatima, odnosno četničkim odredima Pavla Đurišića.[99]
MUSLIMANSKA MILICIJA I VULNETARI U SANDŽAKU
Od druge polovine 1941. godine na prostorima Sandžaka počinje da djeluje tzv. „Muslimanska milicija’’, koja se u historijskim izvorima iz tog doba naziva i „muslimanska vojska’’. Ove jedinice su formirane na nivou četa, a ponegdje su imale snagu do nivoa bataljona.
I historiografiji se stvara istinska misterija oko pitanja tzv. sandžačke muslimanske milicije, koja se neopravdano izjednačava po svojoj ulozi sa četnicima, ustašama i drugim istinski zločinačkim formacijama. Šta je to zapravo muslimanska milicija i kakva je njena uloga bila u poslednjem svjetskom ratu?
Muslimanska milicija je organizirana u cilju odbrane svojih sela i domova, jedna vrsta samoodbrambenih jedinica. One su imale vojno obilježje samo po tome što su bile naoružane i što su imale svoj komandire. U svemu drugom, ni po čemu se nisu razlikovale od ostalog seoskog stanovništva, živjeli su u svojim kućama, hranili se u svojim porodicama, kretali se u seoskim odijelima i bili naoružani najčešće sopstvenim oružjem. Bile su jednonacionalne organizacije sastavljene isključivo od Bošnjaka,[100]
Čak ih je i Oblasno rukovodstvo antifašističkog pokreta u Sandžaku u svojim ratnim izvještajima tretiralo kao odbrambene organizacije koje su branile svoja sela i nisu dozvoljavle da u njih ulaze, prvenstveno četnici, a nisu bili saglasni ni sa ulaskom partizana, mada su se prema jednima i drugima sasvim različito odnosili. Sa četnicima su se konfrotirali i uvijek bili spremni na borbu sa njima, a s partizanima se dogovarili i iznalazili mogućnosti da ih odvrate od upada u njihova mjesta. To potvrđuju mnogobrojni izvještaji Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak kao i Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku.
Komunisti su imali jednu čudnu tendenciju da ratna zlodjela što ravnomernije podjele na sve jugoslovenske narode i u cilju stvaranja te vještačke i neistinite ravnoteže bošnjačkom narodu je kao poslijeratno ideološko, nacionalno i historijsko breme bačeno na pleća djelovanje tzv. muslimanske milicije, iako je i njima bilo jasno da se ove formacije nikako ne mogu izjednačavati sa četnicima, ustašama, ljotićevcima i njima sličnim. Jedino što su im mogli zamjeriti bilo je da se pripadnici ovih samoodbramebenih jedinica nisu slagali sa revolucionarnim komunističkim ciljevima partizana jer su bile pristalice starog kapitalističkog društvenog uređenja. Okupator je tolerisao postojanje muslimanske milicije jer ga ona nije napadala, a u svojim mjestima je obezbjeđivala red i mir.
Za razliku od njih na teritoriji koja je bila sastavni dio tzv. Velike Albanije okupator je formirao tzv. vulnetare, odnosno „milicija volontario antikomunista’’ (milicaija za borbu protiv komunista’’). Ove milicijske jedinice su postojale samo u gradovima i bile su mješovitog nacionolnog sastava. U njima je po pravili bio jednak (proporcionalan ) broj Srba i Crnogoraca s jedne i Bošnjaka s druge strane. Ovakve jedinice vidimo u Plavu, Gusinju, Gornjoj Ržanici, Rožaju, Bijelom Polju i Sjenici. Bila je to i jednim dijelom plaćena vojska. Oni su imali zadatak da čuvaju granicu prema Crnoj Gori, za šta su bili motivirini i zbog činjenice da su na taj način istovremeno branili i svoja sela i svoje domove od četničkih upada i pokolja..
I jedinice vulnetara su često puta znale da prijateljski, zaštitnički i saveznički djeluju u odnosu na parrtizanski pokret. Na primjer, u vrijeme, kada su na prostorima Vasojevića i dijela Sandžaka četnici činili najteže zločine protiv partizanskih odreda, vulnetari Plava i Gusinja su pripadnicima partizanskih odreda, bataljona i gerilskih jedinica pružali pomoć i utočište na prostorima koji su bili pod njihovom kontrolom. Tako se tokom 1942. i 1943. godine andrijevačka i beranska gerila uspjela spasiti od četničkog uništenja zahvaljujući saradnji i pomoći jednog dijle plavskih i gusinjskih vulnetara, a na prostorima Gornjeg Bihora pomoću pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta. Upravo u periodu kada su na teritoriji Gornjih i Donjih Vasojevića pobijeni od četnika mnogi organizatori i rukovodioci narodnoosloboličke borbe, oni partizani koji su uspjeli da pređu na prostor plavskog i gusinjskog kraja, tokom 1942. do oktobra 1943. godine bili su na sigurnom, jer na ovom prostoru nije poginuo u pomenutom periodu nijedan crnogorski partizan.[101]
Muslimanska milicija (muslimanska vojska) nije bila hijerarhijski povezana, već su svaka za sebe bile nezavisne, djelujući na svom prostoru, odnosno svom rodnom kraju.
– Bataljonom u Donjem Bihoru komandovao je Ćazim Sijarić, dok mu je zamjenik bio Smajo Trubljanin.[102]
– Četom u Gostunu (prostor prema Šahoviću i Pavinom Polju), komandovao je Selim Juković,[103] a ona je bila organizaciono vezana s muslimanskom jedinicom u Komaranima između Prijepolja i Bijelog Polja), čiji je komandat bio Husein Rovčanin.[104]
– Prve jedinice koje su od početka formirane kao mulsimanska milicija bile su u Hisardžiku, kod Prijepolja i njima je komandovao hodža Sulejman Pačariz.[105]
– Jedna četa muslimanske milicije postojala je u selu Petnici, u Gornjem Bihoru kod Berana. Obuhvatala je sela Petnicu i Vrbicu. Komandant joj je bio Osman Rastoder, hodža iz Petnice, a njegov zamjenik Đule Agović.[106] Bataljonom u Donjem Bihoru komandovao Galjan Lukač. U njegovoj jedinici je bilo i Bošnjaka i Crnogoraca. [107]
– Komandant rožajskih vuluntera je bio Mula Jakub Kardović, komandir žandarmerije Ćerim Kurpejović, a nonprefekt (načelnik sreza) Adem-aga Kurtagić. Rožajski vulnetari su se naročito istakli u borbama sa četnicima prilikom odbrane Novog Pazara.[108]
– U Sjenici je bila formirana milicijska četa mješovitog nacionalnog sastava od Bošnjaka i Srba. To je bila jedna vrsta mirovne milicije i formirana je po uputstvima Hasana Zvizdića. Također u sjeničkom kraju postojala je i muslimanska milicija borbenog karatera kojom je komandovao Čamil Prašović.[109]
– U Novom Pazaru muslimanskom milicijom je komandovao Biko Drešević,[110] dok je specijalna i posebno obučavana borbena jedinica djelovala pod komandom Džema Koničanina.[111]
– U Plavu i Gusinju komandiri četa bili su: Haso Redžepagić, Mehmed, Amir i Hakija Šabović, Juso Medunjanin, Adem Lješnanin, Zajo Radončić, Abdulah Đombalić, Zejnil Đombalić, Muharem Rašić, Bajram Laličić, Iso Deljanin, Kupo Radončić. Neki od njih su bili saradnici narodooslobodičkog pokreta, a od 1944. i aktivni učesnici u njemu (Rašić, Laličić i Deljanin).[112]
– Pljevaljsko-pribojska četa je formirana februara 1942, a rasformirana aprila 1943. godine. Komandant ove milicije bio je Asim Hasanbeogović, a njegov zamjenik Hamdija Kriještorac.[113] Ova je milicija avgusta 1943. godine ušla u Bošnjački odred za odbanu grada Pljevalja od četnika, a septemnba 1943. veći broj njenih boraca stupio je u II porletersku sandžačku brigadu.
Ove muslimanske jedinice su bile seljačka vojska, bez izgrađene i jedinstvene platforme. Ono što ih je prije svega povezivalo je njihova teritorija i njena odbrana od opasnosti i odbrana domova, svojih porodica, običaja, tradicije, vjere, načina života i osjećanja ljudi. Nažalost ove jedinice nisu uspjele da spriječe pokolj Bošnjačkog življa u Bihoru i srezu pljevaljskom, u prvom redu zato što su ove genocidne akcije četnici izveli u saradnji i uz podršku italijanskog okupartora. Ali su zato svoj narod uspjeli da odbrane od četničkog pokolja u Novom Pazaru, Sjenici Prijepolju i Komoranu, jer u ovim krajevima je muslimanska milicija bila brojnija i bolje naoružana. Isto se može reći i za Plav, Gusinje i Rožaje.[114]
[1] Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941-1945, Beograd 1957, str. 22-30; Velimir Terzić, Jugolavija u aprilskom ratu 1941, Titograd 1963; Kosovka Msitrovica i okolina, 1979, str. 247-250; Srbija u ratu i revoluciji 1941-1945, Beograd 1976, Petar Višnjić, Aprilski rat, str. 35-36, 42-43
[2] Partizanski odredi Kopaonički, Šaljski i Ibarski, Beograd 1981, str.14
[3] Isto, str. 15-17
[4] Ali Hadri, Okupacioni sistem na Kosovu i Metohiji, Jugoslovenski istorijski časopis, Beograd 1965, br. 2; Ali Hadri, Narodnooslobodilački pokret na Kosovu 1941-1945, Priština 1973, str. 89-130; Kosovka Mitrovica i okolina, str. 255-267
[5] Milorad Vavić, XHafer Deva, Zagreb 1985, str.193-194
[6] Partizanski odredi Kopaonički, Šaljki i Ibarski, str. 22-23
[7] Ali Hadri, Narodnooslobodilački pokret na Kosovu 1941-1945, str. 140-141; Pero Morača, NOB Jugoslavije 1941-1945, Beogard 1975, str. 16; Isti, Jugoslavija 1941, Beograd 1941, str. 72
[8] Ali Hadri, Narodnooslobodilački pokret na Kosovu 1941-1945, str
[9] Mijo Radović, Novi Pazar u revoluciji, Novi Pazar i okolina, str. 309-312
[10] Milorad Vavić, XHafer Deva, str. 195
[11] Isto, str. 196
[12] Isto, str. 197-198
[13] Miodrag Radović-Ejup Mušović, Borci novopazarskog kraja pali u NOR-u, Novi Pazar 1974, str. 15-25
[14] Milorad Vavić, XHafer Deva, str. 202
[15] Isto, str. 203
[16] Isto, str.205-207
[17] Dr Nadežda Jovanović, Rifat Burdžović Tršo, Beograd 1973, str. 52
[18] Mr Muharem Kreso, Položaj Sandžaka u Drugom svjetskom ratu, Istočna Bosna i Sandžak, Sarajevo 1996, str.92
[19] Dr Zoran Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, Mostovi, Pljevlja, str. 125
[20] Mirko Ćuković, Sandžak, str. 52
[21] Dr Rasim Hurem, Historijski pogled na vezanost Sandžka s Bosnom i Hercegovinom, Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1995, str.108
[22] Mirko Ćuković, Sandžak, str. 56-57; Četvrta sandžačka NOU Brigada, Beograd 1986, 29-30
[23] BiH od najstarijih vremena…, str. 282
[24] Mirko Ćuković, Sandžak, str. 119
[25] Četvrta Sandžačka NOU brigada, str. 32
[26] Dr Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str.50
[27] Dr Rasim Hurem, Historijski pogled na vezanost Sandžka s Bosnom i Hercegovinom, Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, str. 109
[28]Mirko Ćuković, Savjetovanje KPJ za Sandžak u Čadinju kod Prijepolja 22. juna 1941. godine, Simpozijum seoski dani Sretena Vukosavljevića V, Prijepolje 1978, str. 255-265; Esad Rahić, 14. juli – dan ustanka u Sandžaku, Revija “Sandžak’’’God. IV, br. 63-64, 01. jun 1995, str. 18-19
[29] Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 33-35
[30] Mr Muharem Kreso, Položaj Sandžaka u Drugom svjetskom ratu, Istočna Bosna i Sandžak, Sarajevo 1996, str.94
[31] Bogdan Gledović, Srbija u ratu i revoluciji,Beograd 1971, str. 382-385
[32] Danilo Jauković, Sandžak u NOR-u, Vojnoistorijski glasnik, br. 5/1960, str. 25-26
[33] Zbornik III, 1, dok. 147, 155; III, dok. 6, 153
[34] Zbornik III, 1, dok. 190; Vladimir Dedijer, Dnevnik, I,Beograd 1946, str. 64-70
[35] Ljubodrag Đurić, Sjećanja na ljude I događaje, Beograd 1989, str.61-64
[36] Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 45-46
[37]Treća proleterska sandžačka brigade, Beograd 1987, str. 7; Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, Beograd 1964, str. 279
[38] Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 61
51[39] Dr Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str
[40] Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 64-68
[41] Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str. 51-52
[42] Dr Hakif Bajrami, Izvještaj Plavšića Tasi Diniću, Ministru unutr. poslova u Nedićevoj vladi, oktobar 1943, Godišnjak Kosova 1978-1979, 314-315
[43] Isto, n.d., 314-315
[44] Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 61-62
[45] Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str. 52
[46] Isti, n.d., str. 53
[47] Isti, n.d., str. 52-55
[48] Isti, n.d., str. 55-59; Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 68-70
[49] Mustafa Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, str.218; isti, Bošnjaci – Muslimani Crne Gore i Sandžaka, str. 330; isti, Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka u funkciji reafirmacije Sandžaka i bošnjčakog nacionalnog bića, Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1996, str.192-193
[50] Mustafa Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, str.218-219; isti, Bošnjaci – Muslimani Crne Gore i Sandžaka, str. 330
[51] Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 69
[52] Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str. 60
[53] Isti, n.d., str. 63
[54] Isti, n.d., str. 66; M. Memić, Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka u funkciji reafirmacije Sandžaka i bošnjčakog nacionalnog bića, Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1996, str.198-199
[55] Isti, n.d., str.60
[56] Isti, n.d., str. 67
[57] Mustafa Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, str. 220
[58] Dr Branko Petranović, Položaj Sandžaka u svjetlosti odluka II zasjedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, Istorijski zapisi, Titograd 1971, str. 571
[59] Isti, n.d., str. 572
[60]M. Memić, Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka u funkciji reafirmacije Sandžaka i bošnjčakog nacionalnog bića, str.204
[61] Dr Branko Petranović, Položaj Sandžaka u svjetlosti odluka II zasjedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu,, str. 572
[62] Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str. 71
[63] Isti, n.d., str. 71-72
[64] M. Memić, Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka u funkciji reafirmacije Sandžaka i bošnjčakog nacionalnog bića, str.205
[65] [65] Slobodan Nešović, Stvaranje nove Jugoslavije 1941-1945, Beograd 1981, str. 590
[66] Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str. 72-73
[67] Slobodan Nešović, Stvaranje nove Jugoslavije 1941-1945, str. 591
[68] Hakija Avdić, Rifat Burdžović- život i djelo, Novi Pazar-Bijelo Polje 2003, str.328; NOR i revolucija u Srbiji 1941-1945, Beograd 1972, str.537
[69] Zoran Lakić, Jugoslovnski federalizam – Ideje i stvarnost, Marksistička misao, br. 1, Beograd 1988, str. 66-72
[70] M. Memić, Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka u funkciji reafirmacije Sandžaka i bošnjčakog nacionalnog bića, str. 205
[71] Dr Zoran Lakić, Kosovo i Metohija u koncepsiji jugoslovenkog federalizma u toku NOP-a, sa posebnim osvrtom n Bujansku konerenciju, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1989, str. 102
[72] Dr Branko Petranović, Položaj Sandžaka u svjetlosti odluka II zasjedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu,, str. 573
[73] Milovan Đilas, Revija “Sandžak’’, Novi Pazar, 01-15, 1993, str. 7-9
[74]Mr Muharem Kreso, Položaj Sandžaka u Drugom svjetskom ratu, Istočna Bosna i Sandžak, str. 93-94
[75] Dr Branko Petranović, Položaj Sandžaka u svjetlosti odluka II zasjedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu,, str. 573-574
[76] Mehmed Bejtić, Društveno-politički život u novopazarskoj opštini posle oslobođenja, Novi Pazar i okolina, str. 370-371
[77] Slobodan Nešović, Stvaranje nove Jugoslavije 1941-1945, Beograd 1981, str.589-591
[78]Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str. 73-77
[79] Josip Broz Tito, Vojn djela, I, Beograd 1978, str. 412; Vojin Popović, Krvavi snijegovi Sandžaka i Bosne, Beograd 1981, str. 20
[80] Isidor Ćuković, Prva šumadijska brigada, Beogarad 1982, str. 273
[81] Vojin Popović, Krvavi snijegovi Sandžaka i Bosne, str. 93-102
[82] Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 90
[83] Mijo Radović, Novi Pazar i okolina, str. 326-327
[84] Mirko Ćuković, Sandžak, str. 170-171
[85] Isti, str. 170
[86] Isti, str. 172-173
[87] Isti, str. 173
[88] Mijo Radović, n.d. str.
[89] Mirko Ćuković. Sandžak, str. 175
[90] Isti, str. 175
[91] Isti, str. 176; Miodrag Radović, n.d., str. 328
[92] Miodrag Radović, n.d., 329
[93] Branislav Božović, Kopaonički NOP odred „Todor Milićević’’, Beograd 1981, str. 161-162; Mirko Ćuković, n.d. str. 172
[94] Radoslav Božović, n.d., str. 162
[95] Isti, 162
[96] Savo Joksimović, U gerili, Titograd 1963, 277; Safet Bandžović, Ratne tregedije Muslimana, Novi Pazar 1993, 138-140; Milorad Veruović, U profesiji slatke gorčine, Prijepoolje 1984, 86-87
[97] Savo Joksimović, n.d., str. 277-280
[98] Mirko Ćuković, Sandžak, str.293-294; isti, Putovanje u slobodu, Nova Varoš 1979, 612-615, 530-632
[99] Prilog u krvi, Pljevlja 1941-1945, Pljevlja 1969, str. 113-114; Shajrudin Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapadnom dijelu Sandžaka 1943. godine, Sarajevo 1994, 43-76; Safet Bandžvić, Ratne tregedije Muslimana, 141-144
[100] Mustafa Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, str. 313
[101] Mustafa Memić,“Muslimanska vojska’’ – milicija – vulnetari, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2002, str.222; Mustafa Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, str. 313
[102] Harun Crnovršanin, Nuro Sadiković, Sinovi Sandžaka, Frankfurt na Manji 2003, str. 306-310
[103] Harun Crnovršanin-Nuro Sadiković, Sandžak porobljena zemlja, Zagreb 2001, str. 464-470
[104] Isti, Sinovi Sandžaka, str.268-274
[105] Isti, 277-264
[106] Isti, str. 348353
[107] Mirko Ćuković, Sandžak, str.336,466. 467
[108] Harun Crnovršanin-Nuro Sadiković, Sandžak – porobljena zemlja, Zagreb 2001, str.533-540
[109] Sinovi Sandžaka, str.248-252
[110] Sinovi Sandžaka, str. 377225231
[111] Sinovi Sandžaka, str.225-231
[112] Mustafa Memić,“Muslimanska vojska’’ – milicija – vulnetari, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2002, str.223
[113] Sinovi Sandžaka, str. 301-304
[114] Mustafa Memić,“Muslimanska vojska’’ – milicija – vulnetari, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica2002, str. 226
